Ýere gaçan ýyldyzlar - 44

Oglanhakyda göçüň günbatar ganatyna göz aýlady.
Gyzyl ýaýyrt bolup ýatan goş-golamlary, adam meýitlerini basgylaşyp ýören
sygyrlar nirä gitjeklerini bilmän, bir duran ýerlerinde aýlanyşýarlar, uzyn-uzyn
molaşýarlar. Zähreleri ýarylara gelen goýundyr-geçiler tar-tar bolup, ertirki
dumanyň saban tarapyna tazygyşyp barýarlar. Art aýaklary ýolunan bir dor at bolsa
syrtyny ýere urupdyr-da, öň aýaklaryny howada kelemenledip, ýelden ýaňa
ýyrtylaýjak bolýan burunlaryny «parryldadyp», hanasyndan çykara gelen gözlerini
petreýdip, iki ýana urunýar, horgurýar, demi-demine ýetmän içigýär, galjak bolup
gobsunýar-gobsunýar-da, bir tarapa agyp gaýdýar. Tä, ysgyndan gidip ýykylýança,
ol şol hereketini birnäçe gezek gaýtalady.
Içegelerini süýräp, «bar-bar» bagyryp gelýän üsti «ýürekli» gara inerem
«gürpüldäp» onuň üstüne ýykyldy. «ýürekden» gyzyl kürteli ýaş gelniň jesedi
«jalkyldap» ýere gaçdy. Onuň gözleri açyk. Ýöne, sowuk. Nazarynyň haýsy
tarapadygy belli däl.
Oňa çenlem Oglanhakydanyň münüp barýan düýesi ol ýerden daşlaşdy. Ýöne,
ondanam beter, aýylganç bir hadysanyň üstünden bardy. Bir çogdum ýylgynyň
düýbünde, iç goşy ýere dökülen, jan teslim edibilmän, gözlerini dik asmana dikip,
gana boýalan penjeleri, çöp-çöňürlerden ýaňa injikleri çyzyk-çyzyk bolan
köwüşsiz aýaklary bilen ýer peşäp ýatyr. Onuň gapdalynda gözlerini ýyltyladyp,
sessiz-üýnsiz ýatan ýigdekçäniň bolsa bomba gyýçagy bir kibtini alyp gidipdir. Ol
ýa-ha düýbünden yza duýmaýan bolmaly ýa-da eýýäm ahyrýediň bosagasyndan
ätlän bolmaly. Orta ýaşlaryndan agan başga bir garaýagyz pyýada daş502
töweregindäki leýs bolup ýatan maslyklaryň arasyndan basymrak saýlanjak
bolýamy ýa il deňinde gädige ýetjek bolýamy ýatan ýerinde kä togalanýa, kä
çabalanýa, käte-de ýanyn ýatyp şor ýeri egni bilen süsýä, öňe tarap omzaýa, ýöne,
gozganyp, bilenok. Deňinden geçiberende Oglanhakyda onuň iki aýagynyňam
dyzyndan aşagynyň ýokdugyny görüp galdy.
Birdenem at üstünde oturan ýerinde samolýot bilen söweş edip ýören Meret tentek
at segredip bir beýigräk ýere çykdy-da:
─ Haý, millet, elinjek gyrlyp gutarýaň, dön yzyňa!.. – diýip, sesiniň ýetdiginden
gygyrdy. Sözüni soňlap-soňlamanka-da atynyň boýnuny gujaklap aşak egildi. Çat
maňlaýyndan joralanyp akýan gyrmyzy gan gyr atyň çalymtyl gerşini bir demde
gara reňke boýady.
Agdar han bilen Baýram bukawly ikisi ony atdan agmanka garbap aldylar-da ýere
düşürdiler. Iki sany söweşijä jaýlamaklygy buýrup, özleri göçi yza dolamak bilen
boldular. Ýöne, bu öwrülişik hiç hili netije bermedi. Göçüň dolanany bilen
taşlanýan bombalaryň sany azalmady.
Her gezekki «gümmürdiden» soň, Ruhy batyryň çekip barýan düýesi diň-gögüne
bakyp, kellesini iki-baka ýaýkaýar, agzyndan ak köpük saçyp eýmenç-eýmenç
arlaýar, bagyrýar. Üstündäki «ýüregiň» içinde oturan ezizlerine zeper ýetirmezlik
üçin, Ruhy batyr ony köşeşdirjek bolýar, owsaryndan çekýär, haýbat atýar, hatda
höre-köşe-de edip görýär, ýöne, netije berenok. Köşeşdirmek başardaýanda-da,
golaýda bir ýerde bomba ýarylýar-da, ýene-de şo bir hereketler gaýtalanýar.
Bosgunlar gädikden mazaly daşlaşyp, kowgy gelýänler bilen ýüzbe-ýüz
bolanlaryndan soň samolýotlar göçüň üstünden sowuldylar.
Hemmeleriň aňynda: «Indi uruş gutardy, häzir olar bizi ýesir alarlar, nirädir bir
ýerlere äkiderler, ýaman etseler urarlar, sögerler, belki sibir ederler. Ýöne
öldürmezler» diýen oý peýda boldy. Her kim şol tarapdan biriniň gelerine ýa
aralaryndan birini öz ýanlaryna çagyryp gepleşik geçirerlerine garaşdy. Hakykatda
bu şeýle bolaýmalydam. Ýöne, bar zat tersine boldy. Ýanlaryna gelmek, gepleşik
geçirmeg-ä däl, esgerler asla olara tarap gaňrylybam bakmadylar. Göçüň aýagy
jem boldam welin, olar usullyk bilen iki ýana «gyrmyl-gyrmyl» edişdiler, bir zatlar
barada özara «hümürdeşdiler, biri-birleri bilen baş atyşyp, üm bilen makullaşdylar,
soňam ýarym halka görnüşinde göçüň öňüne aýlandylar-da, öň hatarlarynda
birgiden pulemýotlaryň agzyny bosgunlara bakan bakdyryp goýdular. Özlerem şol
hereketlerini şeýle bir arkaýynlyk bilen etdiler welin göçegçiler gaýry bir gabahat
zady göwünlerine-de getirmediler. Kimdir biriniň sap atyp gaçaýmazlygy üçin ýa
duýdansyz üstlerine çozaýmazlyklary üçin, garaz, göz üçin ýa ätiýaç üçin
şeýdýändirler öýtdüler. Şonuň üçinem, soýuljak mal ýaly durlar irkiljireşip. Mal503
garalaryň dagy pytraşyp hersi bir ugra gitdi. Olar indi hiç kimiň gözüne-de
görnenok. Her kim janyny gutarybilse galan zada kaýyl.
Şonuň üçin düýelerem çökerildi. «Ýürekdäkiler» aýaklaryny ýazmak üçin aşak
düşürildi. Garry aýallar, gojalar argyn göwrelerine aram bermek üçin özlerini ýere
goýberdiler.
Soldatlar welin, birdenkä ala-goh boluşdylar-da, sen-men ýok biri tüpeňden, biri
pulemýotdan, ýene biri minemýotdan bosgunlara tarap ot açyp başladylar.
Eli tüpeň ýa gylyç tutup biläýjekleriniň tas barysy diýen ýaly bireýýäm gyrlyp
gutaran, ählisi aýal-gyzlardan, çagalardan, garry-gurtulardan ybarat, hossarsyz
galan agyr mähelle gara gazanyň içine oklanan bir gysym gowurga ýaly oýuň
içinde iki ýana urunmaga başlady. Şol wagt şolaryň islendigini saklap: «Kyýamat
nedir?» diýip sorasaň ikirjiňlenmän: «Ine, şudur» diýip, oýuň içine barmagyny
çommaltjakdygyna şek-şübhe ýok. Ýaman dert gaçara-da ýer ýok. Öýler-ä
gabalgy. Bir gapdallaram dag. Gädige tarap gaçsaňam ýene-de üstüňe bomba
ýagyp başlajak.
Birdenem tüpeňdir-pulemýotlaryň sesi pesendeledi-de, düşüniksiz bir gykylyk,
goh-galmagal emele geldi. Enesidir uýasy bilen el tutuşyp, bukulara ýer gözläp
ýören Oglanhakydanyň gözi şol wagt:
─ Rebýata! Stoýte! Ne strelýaýte! Oni že poçti bez otužnyýe! Deti i stariki... –
diýip, iki ýana elewräp, pulemýotlary depişdirip, elindäki gylyjy bilen soldatlaryň
tüpeňleriniň nillerine kakyşdyryp ýören kelte boýly, kellesi ullakan gartaňrak
ofisere düşdi. Aýdýan sözlerine düşündi. Ol soldatlara: «atmaň» diýýärdi.
Atdyrmajak bolýardy. Halys bolmansoň ol ot açyp duran pulemýotlaryň, tüpeňli
soldarlaryň öňüne geçdi. Iki elinem ýokary galdyrdy.
─ Bogam proklinaýu was, perestante!
O-da netije bermänden soň bir tümmegiň üstüne çykdy-da, bosgunlara garap iki
dyzyna çökdi. Maňlaýyny şor topraga goýup ýer ýumruklady. Aglady. Ajy ýaşa
dolan gözlerini bosgunlara dikdi.
─ Bratsy! Sýostry! Otsy i materi! Prostite etih nesçastnyh, oni že ne znaýut çto
delaýut...
Soldatlar welin şonda-da ok atmalaryny bes etmediler. Düýbünden diýen ýaly
baştutansyz galan naçar görgüliler, gojalar golaý-goltumdaky bölek-bölek bolşup,
o ýan, bu ýan tazygyşyp ýören mal-garalary bilen birlikde has oýtagrak ýere
çekildiler-de, özleri olaryň üstaşyry duşman bilen atyşyp başladylar. Arzuwam
enesiniň elinden sypdy-da, ylgap baryp şolara goşuldy. Ruhy batyr, şol wagta çenli
göç-gon aladasy bilen bolup gelýän beýleki gojalaram söweşe çagyrdy. Olar ýerliýerden ýaraga ýapyşyp gyzlara kömege bardylar. Ruhy batyr gojalary gyzlaryň çep
ganatynda ýerleşdirdi. Özem öň hatarda bir ýerde ornaşdy. Pulemýotçylaryň birini
504
nyşana aldy. Ýöne, mäşäni gysyp ýetişmedi. «Hyrk» etdi-de, maňlaýyny ýere
goýdy. Oňa gözi düşen Enehakyda:
─ Waý, bagtym ýatdy – diýip, çirkin gygyrdy-da, gyzgyn gülleleriň arasy bilen
ärine tarap ylgady, Oglanhakyda hem onuň yzy bilen şol tarapa ýüwürdi.
Enehakyda barşy ýaly gözlerini iki ýana urnup ýatan adamsynyň o ýerini bu ýerini
sermelidi. Eli ýagyrnysyna ýetendenem: «Hiýh» etdirip içini çekdi. Çünki Ruhy
batyryň iki kebzesiniň arasynda minemýotyň gyýçagynyň ujy somalyp durdy.
Enehakyda agtygy bilen bilelikde ony süýrekläp aşak düşürdi. Çöküp oturan
düýeleriniň ýanyna eltdi. Oňa çenli oýuň içindäki garry aýallaryňam käbiri gelip
batyryň daşyny galladylar. Ruhy batyryň ozaldanam tebsiräp duran dodagy şol
wagt gara-ört boldy. Ýaryldy. Gözleriniň agy bulançak, nazary nätakyk göründi.
Suw soraýandyr öýdüp, Enehakyda taýak atym ýerde ýatan küýzä tarap seretdi.
«Bar, getir şony» diýýän manyda Oglanhakyda üm etdi. Oglanhakyda bir bökende
küýzäniň ýanyna bardy. Eglip elini uzatdy. Emma garbap ýetişedi. Ok degdi-de,
küýze pagyş-para döwüldi. Suw ýere akdy. Şeýlede bolsa Oglanhakyda küýzäniň
bir ýan böwründe galan bir owurt suwy getirip enesine berdi. Enehakyda ony
äriniň agzyna tutdurdy. Emma Ruhy batyr içmedi. Çünki, şol wagt onuň agzy
beklidi.
Adamsynyň elden gidip barýandygyna gözi ýeten Enehakyda ylgaşlap diýen ýaly
oýuň gyrasyna çykdy. Çabga ýaly ýagýan oka tarap döşüni gerip durşuna düwülgi,
gök damarlary galyşyp duran süňklek ýumruklaryny soldatlara tarap galgatdy.
─ Gelmän geçen ýezitler! Hudaýam siziň öz ýurduňyza-da gan çaýkalsyn!
Ojaklaryňyzda ýeller öwüssin! Meýitleriňiz, şu, şor topraga noş bolsun! Ýetim
galan çagalaryň ärsiz galan gelinleriň, garry eneleriň dul galan ýurduň ahy tutsun!..
Häliden bäri iki ýana urnup ýören gartaň ofiseriň gözi birdenkä nalyş edip duran
Enehakyda düşdi-de, oňa tarap siňe-siňe seretdi. Öz gözlerine ynanamaýan ýaly,
pişik basyşyny edip kem-kemden öňe süýşdi. Birdenem:
─ O, Bo-o-že! – diýdi-de, ylgaşlap aşak gaýtdy. Yzyndan: «Kuda wy, towariş
komandir!» diýşip gygyryşýan seslere gulagam asman, iki gapdalyndan
«şuwlaşyp» geçýän oklaryň arasy bilen, Enehakydanyň ýanyna geldi. – Ene-e!..
– diýip, onuň aýagyna ýykylydy. Ýerinden galmanka-da, öz soldatlary tarapyndan
bosgunlara tarap atylan oklaryň biri gelip boýunoňurgasyndan girdi. Ol
janhowuljyna togalanyp oýuň içine gaýtdy, Enehakyda hem onuň yzy bilen aşak
düşdi. Gelip, ýüzüne çiňerildi.
─ Eý, Huda-aý, hakkyt şol – diýip, pyşyrdady. Onuň süzülip barýan gözlerine
seredip: ─ Bize nähili erkinlik getirendigiňi indi bildiňmi – diýdi. – Siz bizi
ýurdumyzy terk edip gitmänedem-ä goýmadyňyz...
505
Ak patyşanyň bir wagtky hatardaky esgeri, häzirki gyzyl komandir, orslaryň
Gökdepe galasyndaky eden gyrgynçylyklaryň günäsini ýuwmak üçin türkmen
topragyna indi ikinji gezek, halasgär hökmünde gelen Aleksandr Iwaşowyň
gulagyna bu wagt ses ilenok. Oklaryň «şuwwuldysynam» minomýotlaryň
«gümpüldisinem», pulemýotlaryň «tatyrdysynam», Enehakydanyň pyşyrdysynam
ol indi eşidenok. Onuň aňyndan häzir şo-ol, oglanlykda oýnan ýaşyl ýaýlalary,
sähralyklary, gök maýsaly meýdanlar, baýyrlyklaryň ýüzündäki ýaşyl diwara
meňzäp duran kowçum-kowçum gür tokaýlyklar, gülli-gülälekli ýaşyl otlaryň
içinden turup, agaçlyklaryň arasyna siňip gidýän akja towşanjyklar, agşamara
orakdan gaýdyp gelýän oba daýhanlarynyň hor bolup aýdýan aýdymlary, başy
kiçijek ak ýaglykly, egni gögümtil jir köýnekli ejesi, nijembir ýyllar arzuw edip
öýlenen aýaly, çagalary iň soňky gezek gaýmalaşyp ýörler. Ýöne, ol suratlar o
ýerde indi uzak durmaz. Hä diýmän öçer. «Ýeroýlanduz» çöketliginiň içinde läş
bolup ýatan maslyklaryň ählisiniňki ýaly onuňam ruhy bakyýa gider.
Enehakyda:
─ Ah, sallat, sallat... – diýip, gözüne ýaş aýlanda bolsa, ol eýýäm hakykatdan-da
bakyýetiň bosagasyndan ätläpdi.
Ony ajal bilen jan dalaşyna girişip ýatan Ruhy batyram tanady. Ol gelip öz
gapdalyna gonan aýalynyň durşuna süňk bolup duran goşaryndan tutup guraksy
seslendi.
─ Sallat, öz borjuny berjaý etdi, Enehakyda. Iýen duzuny haklady. Size erkinlik
getirdim diýip ýalňyşandygyna-da düşündi. Men onuň bize tarap ýekeje ok hem
atmandygyna ynanýan. Şonuň üçinem, biziň ony bagyşlamagymyz gerek. Buýrugy
bolsa ol berenok. Buýruk has ýokarrakdan gelýä. Onuň borjy ony berjaý etmek. Bu
öňem şeýle boldy, bu gezegem şeýle.
─ Howwa... Bu şeýle... Ýöne, sen bagyşlasaň menem ony bagyşlaryn, Ruhy. Ol
gowy adamdy. Ýöreginde ýamanlyk ýokdy. Ol bu topraga öňem, bu gezegem
ýalňyşlyk bilen geldi.
─ Sen menem bagyşla, Enehakyda. Men seniň tamaňy ödäp bilmedim, äbererin
diýen erkinligimi saňa-da, il-güne-de alyp beribilmedim...
─ Ýok, Ruhy, sen maňa-da, il-güne-de erkinlik äberdiň. Hemmesine
äberibilmeseňem şony islänlere öz daşyňa üýşenlere äberdiň... – Enehakyda hiç
zatdan heder etmän, yzgar gumy ýassanyşyp, ellerindäki ýaraglaryny
ýetişibildiklerinden işledip ýüzün ýatan başlary tahýaly, şamar deý gara saçlary
başlaryna oralgy owadan gyzlara, bürenjekleri çaprazdyr-çaňňaly gül ýüzli
gelinlere, göwrelerindäki iň soňkuja güýçjagazlaryny jemläp, duşman sary ok atyp
ýatan gojalara sanaýmaly bolup galan ýigitleriň döşlerini oka tutup, duşman üzre
sürünişlerine bir pursat nazar aýladylar-da, aýtjak sözlerini sözme-söz eşitdirmek
506
üçin äriniň üstüne egildi. Agzyny gulagyna eltdi. – Olar, ine, häzirem öz
erkinliklerini elden bermejek bolup ölüm dalaşyna girdiler. Diýmek biz entegem
ýeňilemizok. Ýeňilmerisem. Öleris, emma ýeňilmeris...
─ Berekella, Enehakyda. Sen hemişe-de meň köňlümiň aramydyň. Men hemişe-de
seniň sözleriňden kuwwat tapýadym. – Ruhy batyr gözüni çalaja açyp, bilinerbilinmez ýylgyrdy. – Ýadyňdamy?.. Çaga wagtlarymyz... Biz Nyýazdepede
oturýakak... Biziňkä gejelenje gelýän döwürleriň...
─ Howwa, Ruhy, bilýän... Hemmesi ýadymda. Sen şol wagtlaram maňa üýtgeşik
nazar bilen bakýardyň... Men şol wagtlaram seniň meni gowy görýändigiňi
aňýadym.
─ Şeýlemi?
─ Howwa...
─ Wah, garry ezizim...
Enehakyda Ruhy batyryň göwresini gujaklady.
─ Gerçegim...
Şondan soň Ruhy batyr häliden bäri başujynda aglap oturan Oglanhakyda ýüzlendi.
─ Aglama, oglum. Mert bol. Birem özüňi gora. Sen halkyň hakydasysyň...
Edil şol wagt gyzlaryň arasynda söweşip ýören sanlyja ýigitleriň biri örboýuna
galdy-da:
─ Haý, türkmen, seňki bolmady! Ajaldan gaçyp ölmüň agzyna geldiň. Indi saňa
bulardan aman sypmak ýok. Gyrlyp gutarmankaň bos, ýene-de gädige tarap! –
diýip, gygyrdy.
Ol wagt göçe ýolbaşçylyk edip gelýän ekabyrlardan birem diri galmandy. Kimiň
ýolbaşçylyk edýändigem belli däl. Baş ýok. Şonuň üçinem, ol çakylygyň kimden
çykandygy bilenem hiç kimiň işi bolmady. Her kim ýerli-ýerden güýjüniň
ýetdiginden bosmak bilen boldy.
Düýelerini idekleşip, galanja mallaryny sürekleşip, Enehakyda dagynyň üstaşyry
ätmerleşip, geçýänleriň sany barha köpeldi. Görlüp-eşidilmedik ber-başagaýlyk
başlandy. Enehakyda göwünlik berip, Ruhy batyr bilen hoşlaşyp oturan garry
aýallaram «gürre» ördüler-de, iliň barýan ugruna tarap yňdylar.
Enehakyda näme etjegini bilmän aljyrady. Turup, iliň yzyna düşeýin diýse äri
galjak, äkideýin diýse güýji ýetjek däl. Üstesine her gezek golaýlarynda mina
ýarylanda düýesem hasanaklap ýerinden galýar-da, burnuny dik ýokary tutup,
«bar-bar» bagyryp başlaýar, kellesini ýaýkaýar, aýaklaryny «tapyrdadýar». Gaçjak
bolýar. Soňabaka Enehakyda bilen Oglanhakyda ikisine şony saklamagam iş
boldy. Bu ýagdaýy aňan Ruhy batyr:
507
─ Baryň, gidiň, eglenmäň. Meni taşlaň-da ümdüziňize gaçyň – diýip, ýuwaşja
pyşyrdady.
Enehakyda muny barybir eşitdi. Oglanhakyda hem eşitdi. Ol atasyny gujaklap
öňküsindenem beter aglady. Enehakydanyňam bokurdagy doldy. Owasynyň içine
çöküp giden goňras gözlerine ýaş geldi. Sesi juda ygsynsyz çykdy.
─ Beý diýme, Ruhy... Men... Biz... Seni taşlap...
─ Men hiç... – Guşly batyr gözüniň agyny köpeldip, elýeter ýerde ýatan tüpeňe
tarap baş atdy. – Şony maňa äber-de, özüň git. Çagalaryňam al-da, git. Ilden yza
galma. Galsaň ele düşersiň.
─ Ýok, men seni bu ýagdaýda taşlap gidip bilmen... – Agynyň böwedi böwsüldi.
Ol gollaryny giňden gerip äriniň üstüne howala boldy. – Şunça ýyl bile ýaşaşybam
men seni bu dowzahyň içinde taşlap gidibillerinmi...
─ Gidersiň... Gitmeseň bolmaz... – Ruhy batyr ýumuk gabaklaryny zordan açdy. ─
Agtyklarymyzy halas etseň meni razy etdigiň bolar. Hakydasyz galan halk jansyz
jesede döner. Arzuwam tap-da, ikisinem alyp çyk. Men indi barybir...
Ýagdaýyň neneň-niçikdigini ýaňy aňan ýaly äriniň ýaňky sözünden soň Enehakyda
büs-bütin üýtgedi. Bir wagtkylary ýaly merdemsi, aýgytly sypata girdi. Ruhy
batyryň görkezen tüpeňini garbap aldy-da, eline tutdurdy.
─ Me! Ýöne, öňürti meni at! Menem seniň bilen bile öljek! Durmuşyň süýjüsin-ä
görübilmedik, ajysyny bir deň dadaly. Iň soňky ýola-da bile gideli. Kyýamat
magşar güni birek-biregi gözläp ýörmeli bolmaly... – Enehakyda kemşermekden
ýaňa aşaky eňegi bir tarapa gyşaryp giden ýüzüni Oglanhakyda öwürdi. Gubary
gaçan gözlerinden dökülen ajy hem ýylymsy gözýaşlar çekgelerindäki ýygyrtlaryň
içi bilen ýol ýasap, çürelip duran eňegi üzre syrygyp ýere akdy – Bar, oglum, gaç!
Başyňy gora! Arzuwam tapda, ile goşul. Ataň ikimiziň ýolumyz şu ýerde tamam
bolýa...
Eline tutdurylan tüpeňi edil ezizi deý bagryna basan Ruhy batyr ýüreginden
syzdyryp:
─ Ýok, Enehakyda, senem olar bilen bile git. Meniň senden iň soňky haýyşym şü.
Kyýamat gününden bolsa gaty arkaýyn bol. Magşar meýdanynda men seni hökman
taparyn, mähribanym diýerin. Seniň jenneti maşgaladygyňa Biribaryň öňünde
güwä geçip maňlýyňdan ogşaryn. Behişdiň töründäki ak jaýa seniň bilen bile
girerin. – diýdi.
Enehakyda indi ikinji gezek özüni äriniň üstüne zyňdy. Elindäki tüpeňe ýapyşdy.
─ Senden galyp bu jahany başyma ýapaýynmy, Ruhy! Dözmeýän bolsaň getir,
men özümi özüm ataýyn...
Enehakydanyň gulagynyň agzynda agtygynyň çirkin sesi ýaňlandy.
508
─ Menem at, Ene! Meniňem duşmanyň eline düşesim gelenok!..
Ruhy batyr agtygynyň sesi gelen tarapa barmagyny çommaltdy.
─ Ana, gördüňmi, Enehakyda? Eşitdiňmi? Ýa-da seniň halky hakydasyz goýasyň
gelýämi? Enehakyda şondan soň bar zada kaýyl boldy. Äriniň mamladygyna
düşündi. ─ Uludan demini aldy. Bir «ah» çekibem ýerinden galdy. Hor hem kiçijik
ýumruklary bilen kükregine urdy.
─ Wah gara bagtym! – Ol äriniň ýüzüne ýüzüni goýdy. – Onda razy bol, Ruhy!..
Ruhy batyryň dodaklary çalaja gymyldady. Sesi öňküsindenem has ysgynsyz
çykdy.
─ Men senden razy bolman kimden razy bolaýyn, Enehakyda. Sen maňa ömür
boýy goltgy berdiň, entesem söýget bolduň, direg bolduň. Ruhumy göterdiň.
Ömrüňi-ömrüme baglap maksadyma ýetirdiň. Durmuşa bolan höwesimi artdyrdyň.
– Guşly batyr çalaja tamşandy. – Indi bolsa bar, git, özüňem eglenme, menem
ýoldan saklama.
Enehakyda kynlyk bilen ýerinden turdy. Uçmaga hyýallanýan ganatsyz guş ýaly
birki ýola gobsundy-da, atasynyň ýüzüni gözýaşy bilen ýuwup duran agtygynyň
elinden tutup uly iliň barýan ugruna tarap tutdurdy. Bäş-on ädim ädibem sakga
saklandy. Yzyna döndi. Gundagyny, nilini, mäşesini sermeläp, eýýämhaçan tüpeň
bilen tutluşyp ýatan ärine tarap aýasyny ýaýdy.
─ Kyýamat güni didarlaşýançak hoş, Ruhy-y!..
Onuň agy gatyşykly naýynjar sesi Ruhy batyryň elindäki tüpeňden çykan aýylganç
«gümpüldä» garyşyp gitdi. Ol yzyna dönjek ýalam etdi-de, gözýetimden arlaşyp
gelýän samolýotlaryň täze bir tapgyryny görüp, aňyrlygyna bakan ylgady.
Birdenem aýak çekdi-de:
─ Wiý, hany Arzygül – diýip, ilk-ä Oglanhakydanyň ýüzüne, soňam häliden bäri
gyzlaryň atyşyp ýatan seňňerine seretdi.
Ýöne, indi ol ýerde gymyldysyz ýatan jansyz jesetlerden başga gyzam, gelinem,
ýigidem, goja-da, asla hiç kim görnenok. Garry-u ýaş hemmesi baş-başa jan-jana,
elem-tas bolşup, gädige tarap haýdaşyp barýardylar.
Birdenem sol tarapdan:
─ Ene-e-e... – diýen agy gatyşykly ysgynsyz aýal sesi eşidildi.
Enehakyda «ýalt» edip şol tarapa seretdi. Ýöne, zogdurylyp akýan ganyny
saklamak üçin, sag aýagynyň baldyryny penjeleri bilen mäkäm gyysymlap, özüne
tarap ýaraly keýik deý keýtikläp gelýän başy ýalaňaç, saçlary buýr-bulaşyk, ýüzigözi gan-gabarçak bolan gyzyň öz agtygy Arzuwdygyna ynanmajak boldy.
Arzuw welin şol gelşine-de:
509
─ Ene, hany atam? Atam hany? Ol näme üçin siziň ýanyňyzda ýok? Ýa
ýaralandymy? Bir zat boldumy?.. – diýip, sorag yzyna sorag berdi.
Agtygyna jogap berip ýetişmänkä, Enehakyda ýeňsesinden iterilen ýaly tüwdürilip
gitdi-de, baryp bir tapbak gara çöňüriň içine süsdürildi.
─ Waý, ene! – diýip, Oglanhakyda özüni çöpe urdy. Oňa çenli Arzuwam
süýşenekläp geldi-de, jigisi bilen bilelikde enesiniň bilinden tutup yza çekdi.
Çykardy. Arkan ýatyrdy. Enehakyda kem-kemden nury öçüp barýan gözlerini
olara tarap taýly gezek aýlady. Adamsynyň ýap-ýaňyja özüne aýdan sözlerini indi
onuň özi agtyklaryna aýtmaly boldy.
─ Baryň, guzularym, gidiň, eglenmäň. Indi bar umyt sizde. Ataňyzyňam iň soňky
sargydy şü. Göçüň yzyna düşüň-de, tä, gädikden geçýänçäňiz yzyňyza garaman
gaçyň. Şu gören-eşideleriňizem hakyda salyň, indiki nesillerimize ýetiriň. Halk
ýeňilmedikler hakyndaky hakykaty bilmelidir.
Oglanhakyda sowukdan ýaňa ujy gyzaran, atasynyňka meňzäp duran inçegeriş
burunjagazyny çalarak çekdi-de, ýaşa dolan gözlerini balkyldadyp Arzuwa seretdi.
Arzuw oturan ýerinde, onuň çigninden tutup ýüzüni gädige tarap öwürdi.
─ Bar jigim gaç!
─ A sen näme?
─ Men indi gidibilmen.
─ Näme üçin?
Arzuw kiçi köýneginiň daşyndan süňkleri somalyşyp duran baldyryna tarap baş
atdy.
─ Gaçara ýagdaýym ýok. Atam bilen enemiň sargydy indi diňe saňa bagly.
Uýasynyň şol sözleri Oglanhakydany bir demde uly adama öwürdi. Ýigitlige
ýetirdi. Ölerini-galaryny bilmän günorta tarap tutduryp barýan bu göçüň ýönekeý
göçhä-göçlük däl-de, bir döwrüň başga bir döwürden dat edip barýan gaçhagaçlygydygyna-da, özüniň köp zada borçludygyna-da düşündi. Göwresinde on iki
ýaşly çaga mahsus bolmadyk dogum, güýç, kuwwat, hyjuw, peýda boldy. Ol
bokurdagyna tegek bolup duran bir düwür ýumry agyny, «gulkuldadyp» ýuwutdyda, biri-birine kaklyşyp ýatan adamdyr-mal maslyklarynyň arasyndan zordan
saýgardýan atasyna, jan teslim edibilmän gözleriniň öňünde kakynyp ýatan
enesine, demsaýy ysgyndan düşüp, ýanyny ýere berip barýan uýasyna, demir
ganatlaryny ýaýyp, üstüne abanyp gelýän samolýotlara howlukmaçlyk bilen nazar
aýlady. Birdenem gollaryny galgadyp öňe towusdy-da, ýelgamak ýaly ýeldirildi
ötägitdi. Dessine-de dyr-pytrak bolşup barýan bosgunlaryň yzyndan ýetdi.
Onuň ile goşulanyny, hakydanyň halas bolanyny gören Arzuw enesiniň üstüne
egildi. Başyny gursagyna goýdy.
510
─ Biz ýeňilmedik ene! Eşidýäňmi, olar bizi ýeňip bilmediler.
Emma eneden jogap bolmady. Gurpsyz göwredäki sary gaçan ýürek şol dem iň
soňky urgusyny tamamlady. Jan jesedi terk etdi. Çommalyp duran horja eller şor
ýere şalkyldap gaýtdy. Köp hupbatlary gören, Ruhy batyra bagt beren, bir wagtlar
ýigit barynyň ýetip bilmez arzuw bolan görkana gözler ýumuldy.
Arzuwam emaý bilen başyny enesiniň gursagyna goýdy.
Köpçüligiň içi bilen çat maňlaýlaryndaky dagy nazarlap, aýak-aldygyna ylgap
barýan Ogalnhakyda, şonda ömürboýy ýadyndan çykmajak şeýle bir hakykata göz
ýetirdi, ýagny, hiç haçan ölümdenem, ajaldanam, okdanam gorkmaly däl ekeni.
Gorkynyň asla ajala peýdasy ýok ekeni. «Kyrk ýyl gyrgynçylyk bolsa-da ajally
öler biajal galar», diýenleri çyn ekeni. Nähili ýagdaý bolanda hem ajal aljagyny
alýan ekeni. Allanyň goraglan bendesine kär edip bilmeýän ekeni. Çünki, hem
ýerden, hem asmandan «juwlaşyp» gelýän oklar onuň öňünden gaçyp barýana-da,
yzyndan ylgap gelýäne-de, has-has edişip gapdaly bilen egin deňläp barýanlara-da
degýär, aýaklarynyň aşagyny tozadyp, öňünden, gapdalyndan ýa yz ýanyndan
ýarym töwerek, kä doly töwerek, käte bolsa dürli görnüşdäki terslin-oňlyn çyzyk;ar
ýasap gidýän gezeklerem bolýar, ýöne oňa degenok. Edil doly ýagýan ýaly
«şabyrdap» dur, ondan sowa geçýär.
Gädige golaýlap, ok ýeterdenem mazaly daşlaşanlaryndan soň bosgunlaryň ,
bosgunlaryň depesinden aýlanýan samolýotlaryň sany ýene-de köpeldi. Şonuň
bilen birlikde ýere düşüp ýarylýan bombalaryňam sany artdy. Ýöne indi ýer
sydyrdyp pulemýotyň okuny sepeleýärlermi, howany sygyrdyp tüpeňden gülle
ýagdyrýarlarmy, ýa asmandan mähnet daşy ýaly reňki gara, içi däriden doly çoýun
bombalary oklaýarlarmy, o zatlar bilen hiç kimiň işi ýok. Bu wagt her kimiň bar
gaýgysy öz gara başy, hemmäniň bar ünsi, nazary gädikde. Uly kiçi, aýal-erkek
hemmesi şony nazarlap, ümdüzine tutduryp barýar.
Aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän bu şor çöketligiň içinde ata-enesinden,
kakasyndan, uýasyndan aýra düşen halk hakydasy hem şol gaçha-gaçlygyň arasy
bilen gädigi nazarlap ýeldirilip barýar.
Yzda bolsa adam jesetleri kä ýerde birden, ikiden kä ýerde üçden, bäşden, käbir
ýerlerde ondan-on bäşden münder-münder bolşup, biri-birlerine terslin-oňlyn
kaklyşyp ýatyrlar.
Garaňky gatlyşyberende bosgunlaryň barmak basyp sanaýmaly kiçijik bir torapy
gädikden geçdi. Samolýotlar ahmyrly «arryldaşyp» yzlaryna öwrüldiler.
Pulemýotlaryň «patyrdysam», tüpeňleriň «tarryldysam» allaowarralarda galdy.
23. Owganystanda
511
Gädikden geçen bosgunlaryň barysy birden diýen ýaly, duran-duran ýerlerinde
özlerini ýere goýberdiler. Kim ýüzün düşdi, kim arkan gaýtdy. Ençeme gün bäri
akla sygmajak ýadawlyga, suwsuzlyga döz gelen argyn bedenler şeýdip özlerini
rahatlyk ummanyna okladylar.
Olaryň arasynda bäşdir-üçdir aýal-gyzam, garry-gurtam, Ogalhakyda ýaly ýaşýeleňlerem bar. Ekabyrlardan, batyrlardan görünýäni ýok. Sebäbi olaryň barysy
şehit boldular. Mal-gara-da ýok. Olary şol günüň ertesi jeň bolan meýdandan
çöpläp alyp soldatlar, Guşga äkitdiler. Oglanhakyda hem il hatary yzgar ýer üzre
süýnüp birneme özüni raslandan soň «öwhüldäp» arkan öwrüldi. Soň dik oturdy.
Soňky günlerdäki bolup geçen wakalary, gören-eşiden zatlaryny ýatlady.
Hossarlary göz öňüne gelende agysy tutdy ýöne, ýeke özi aglabermäge ejap etdi.
Onuň içki duýgusyny aňan ýaly edil şol pursat aýal-gyzlaryň arasyndan haýsydyrbiriniň pessaýja agysy eşidildi. Ol henizem ekabyrlaryň sargydyny ýatlap
hünübirýan aglabermäge çekinýän borly, dert-azar saklanjak bolýar, içikýär. Ýöne,
ahyry duşmandan ara açandyklary, indi erkindikleri baradaky pikir üstün çykdy-da,
agy telim gün bäri bokurdaga bent bolup duran böwedi böwsüp goýberdi.
Ony beýleki naçarlaram alyp göterdiler. Olaryň hemmesi birigip «Ýeroýlanduzda»
we ondan aňyrky söweşlerde wepat bolan dogan – garyndaşlarynyň ogulgyzlarynyň, ata-eneleriniň agysyny aglaýardylar.
Dar jülgäniň içindäki agyr eňşeşik gitdigiçe güýjedi. Çygly, sowuk howanyň arasy
bilen bulutlary dilip dik asmana göterildi.
Diňe şondan soň Oglanhakyda hem agysyny öz erkine goýberdi. Içini egisdi.
Ýüregini gowzatdy. Ýöne, gam-gussa welin barybir egsilmedi.
Ýarym gijeden agyberende Oglanhakydany uky basmarlap başlady. Ol hatda
üşemesinem ýadyndan çykardy. Irkildi. Öz tenleriniň tebti bilen biri-birlerini
ýylatmak üçin gysmyljyraşyp oturan aýal-gyzlaram, erkeklerem irkildiler. Daňa
golaýam asgyryşyp, üsgürişip oýandylar. Bedenleriiň guruşgynyny ýazmak hem-de
az-kem gyzyşmak üçin o ýan, bu ýan gezmelediler. Soň ikibir üçbir üýşüp gümürýamyra başladylar. Oglanhakyda olara diň saldy. Kimdir biri eňegini şakyrdadyp
«hababaýlap» durşuna:
─ Ekabyrlarymyzdan-a hiç kim galmady, indi nirä barmalydygymyzam, haýsy
tarapa ýöremelidigimizem bilýän ýok – diýdi. – Hemmämizem malsyz, pulsyz...
Başga biri burnuna salyp «hoňňul-hoňňul» etdi.
─ Olar bolmasa-da bizi gözläp taparlar, sebäbi göçüň gelýäninden Jüneýit han
habarly bolmaly. Ol bizi hökman ýygnar. Ýöne, ine, malsyzlyk meselesi welin...
Hakykatdanam bize nämeleriň garaşýanyny Alla bilsin...
512
─ Aý, talabançylyk ederis, owganlylylaryň goýnuny bakarys, garaz hor-a bolmarys
– diýip, digdenekläp duran üçünji biri ýoldaşlaryny köşeşdiriji äheňde seslendi. –
Mal-mülküňem bir zady bor. Karz diýer, kowal diýer, garaz, berjek diýip söz beren
bolsa owgan hökümedi bizi boş-a goýmaz. Ýöne, ine, aýraçylyga nädip döz
geljek? Ýat ýer, ýat ýurt, ýat adamlar...
Onuň gürrüňdeşi gyňraýlyp gepledi.
─ Näme, ýat ýere gidýändigiňi gaýtmankaň bileňokmydyň?
─ Bilýädim-ä welin, ýöne nätjek-dä, şeýle boldy-da... kysmatdyr-da... ýogsam
hökümetden gaçar ýaly üýşüp ýatan malymyzam-a ýokdy...
Mundan bu ýana näme etjekdigini, nähili gün-güzeran görjekdigini, kime ýüz
tutjakdygyny Oglanhakyda hem bilenok. Şonuň üçinem, ol ünsüni üzlem-saplam
gürrüňlerden sowdy-da, agyr oýlara çümdi. Bir ýerden atasy ýa enesi, kakasy, iň
bolmanda uýasy gelegä-de: «Wiý, sen asyl bu ýerdemidiň biz bolsak seni o
ýerlerden gözläp ýörüs» diýäýjek ýaly daş-töweregine delmurdy oturdy. Gözlerini
tegeläp zol-zol gädige tarap seretdi. Imrindi.
Oňa çenlem daň atdy. Jahan ýagtyldy. Gün dogdy.
Şol gün howa açyk, asman dury boldy. Günüň ýokary galmagy bilen howa az-kem
maýlady. Gün bosgunlaryň ýadaw ýagyrnylaryny çoýdy.
Şondan soň nirä, kimiň ýanyna gitmelidigi barda umumy maslahat boldy. Her kim
bir zat diýdi. Ýöne, belli bir netijä gelip bilmediler. Çünki, hiç biriniňem
Owganystana beletçiligi, tanyş adamlary ýok. Oglanhyka ýaly hossarsyz galan
ýeke çagalara kimiň eýelik etmelidigi baradaky mesele hem çözülmän galdy. «Bu
wagt biziň ýagdaýlarymyzam şolaryňkydan gowy däl” diýip, gelşiksiz gürrüň
aýdanlaram boldy. Ýöne, hakykatdanam şol wagt edil Oglanhakyda gerek bolşy
ýaly olaryň özlerine-de hossar gerekdi. Uly-kiçi, aýal-erkek diýmän, olaryň
hemmesi ejizdi, egbardy, hordy, açdy, ýalaňaçdy.
Şeýdip ýaýdanyşyp otyrkalar owgan tarapdan bir bölek atly göründi. Bosgunlar
olaryň öňünden ylgaşyp çykdylar. Olar kömek sorap baranlaryndan soň, Jüneýit
hanyň iberen otuz atlysy ekeni. Gijä galandyklaryny bilip olar gaty gynandylar.
Atdan düşüp hal-ahwal soraşdylar. Ýanlarynda baryndan bosgunlara çörek, suw