Ýere gaçan ýyldyzlar - 16

goýbermezlik barada buýruk beripdi. Şonuň üçinem, pereýaslawlylar otrýadynyň
dragunlary desbe-dähel olaryň üstüne çozdular. At üstünde oturan ýerlerinden
ölüm oduny sepeläp gelýän kazaklary görüp, bosgunlar ýagyşdan gaçyp damja
uçrandyklaryna düşündiler-de, başly-barat, çyr-çykylyk bolşup yzlaryna
öwrüldiler. Olara baştutanlyk edip gelýän Pirli aga hemmelerden yza galyp,
kazaklary derwezäniň daş ýüzünde garşylady. Ýüzbe-ýüz durup, iki elinem öňe
serdi.
– Aý, iniler! Ors batyrlar! Gaçmana bir goýuň-a bu bendeleri... Uruşýan halk
däl-ä bular... Görüň-ä, barysy aýal-ebtatdyr, çag-a... Ynsap ediň-ä... Dianam
ediň-ä...
Çat maňlaýyndan çümen gyzgyn gülle gojanyň sözüni soňlatmady. Ol iki
gaşynyň arasy bilen syrygyp gelýän gyzyl gana boýalan ak sakgalyny galgadyp
arkan ýykyldy. Şol ýatyşyna-da sözüni dowam etdirmekçi bolýan ýaly kazaklara
tarap elini uzatdy. Gözlerini agar-düňder edip agzyny açdy. Ýöne, agyzam, gözem
şol durşuna açyklygyna galdy. Tirseginden ýokarsy ýeňden çykan hor, ýap-ýaňyjada öňe uzap duran damarlak elleri bolsa şalkyldap aşak gaýtdy. Şondan soň ondan
hiç hili gymyldy-hereket bolmady. Onuň üçin uruş gutardy.
Pirli aganyň maslygyny at toýnaklaryna basgyladyp, bosgunlaryň yzy bilen
gala girip ugran dragunlaryň ýeňsesinde duýdansyz ýerden bir bölek türkmen
atlylary peýda boldy. Olaryň öňüni çekip gelýän uzynak, inçemik at ýüzli,
görmegeý ýigit:
177
– Uruň, ýigitler! – diýip, hyjuwly gygyrdy-da, gylyjyny syryp drangunlaryň
bir çetinden girip ugrady. Öňlerindäki çöp-çalama çolaşyp, gum garbaşyp, ýykylasürşe gaçyp barýan biçäre bendeleri urmaklyga, çapmaklyga kellesi gyzan
dragunlar esli wagtlap yzlarynda nämeleriň bolup geçýändiginden bihabar
galdylar. Ýagdaýy aňanlaryndan soň bolsa ala-tozan turzup, at haýkyrdyşyp
yzlaryna öwrüldiler. Iki topar garpyşdy. Garjaşma «oýny» emele geldi. Tüýs,
türkmen ýigitleriniň diýeni boldy. Soldatlar tüpeň işledip bilmediler, şonuň üçinem
gollary gylyçda bolsa-da gözleri derweden aýrylmady. Dert-azar şol tarapa
süýşmek bilen boldular. Uzaga çekmedik bu aldym-berdimli söweş tekeleriň ýeňşi
bilen tamamlandy. Dragunlardan sanlyja adam gaçyp gutuldy.
Türkmen atlylary, gelişlerindäkidenem has çaltlyk bilen yzlaryna öwürldiler.
Galadan saýlanyberenlerinde görmegeý ýigit goltugyndan ak kepderi çykardy-da,
asmana uçuryp goýberdi. Galanyň hem içinden, hem daşyndan:
– Ruhy batyr!...
– Guşly batyr!.. – diýen sesler eşidildi. Kepderi galanyň üstünden bir öwrüm
etdi-de diwarlaryň düýbi bilen gündogar sary gykuwlaşyp barýan atly ýigitlere
bakan pessaýlady. Baryp at üstünde dim-dik oturan Ruhy batyryň egnine gondy.
Duşman galany esasan üç tarapdan gabapdy. Onuň gündogar diwar tarapy
açyk galypdy. Dört sany kiçi galanyň üçüsi şol tarapdady. Şolaryň birinde türkmen
ýigitleriniň bukulyp galandyklaryny, dynuwsyz ok atmak bilen çozuşa päsgel
berýändiklerini Lomakine habar berdiler.
– Knýaz Golisyn!.. – diýip, general çasly gygyrdy. Golisyn çest berip gaşynda
häzir bolandanam gyssagly buýruk berdi. – Bir otrýad bilen baryň-da, goraýjylary
galajykdan kowup çykaryň!..
Golisynyň otrýady galajyga tarap Aşgabat ýoly bilen ýüzün salyp barýarka,
sag tarapdaky gyralaryny çöp-çalam basyp giden, içi suwsuz köne ýabyň içinden
yzly-yzyna, birnäçe gezek tüpeň sesi çykdy. Emma hiç kime ok degmedi.
Ol ýeri barlamak üçin Golisyn kazaklarynyň birnäçesi atlarynyň başyny şol
tarapa öwürdiler. Olaryň arasynda Çurkin hem bar. Olar ýabyň gyrasyna baryp at
başyny çekdiler. «Görsene muny-da, görsene muny» bolşup biri-birleriniň ýüzüne
seredişdiler. Ýylgyryşdylar. Çünki, olaryň öňünde sapançasyna ok sürüp duran
urşujy erkek adam däl-de, görmegeý, tokmak saçly, ganatlaryny gerip uçup barýan
garlawaja meňzeş gaşlarynyň aşagyndan goňrumtyl, goýun gözleri ahmyrly
balkyldaýan, badam gabakly ýaş türkmen gyzydy. Ol Enehakyda. Ýöne, ol ýeke
däl. Gapdalynda Baýramgül tebibem bar. Oky gutaran bolsa gerek, ol ýabyň içinde
köneje berdankasyny gujaklap, çugutdyryp otyr. Gözleri bilen soldatlary iýäýjek
bolýar. Olaryň ikisiniňem ýüzünde gorkudan-ürküden nam-nyşan ýoklugy
soldatlary haýran galdyrdy. Oňa çenlem Enehakyda sapançasyna ok sürdi-de, ýaňy
178
bir atdan düşmäne hyýallanan Çurkine çenäp atyp goýberdi. Ok soldatyň ýaňagyny
sydyrdyp geçdi. Gyz mäşäniň ikinji gezek sykanda sapançanyň gulagy «şyňk» etdi.
Göçmedi. Çurkin eýýämhaçan gyza tarap tüpeňini çenäp ugran ýoldaşyna:
– Dur! Atma!.. – diýip, gygyrdy-da, usullyk bilen atdan düşdi. Sypjyrylan
ýaňagyny aýasy bilen ýapyp gyzyň ýanyna bardy. Onuň özüne düşünmeýändigine
gözi ýetip duranam bolsa elini uzadyp: – Getir bäri eliňdäkini bu seniň oýnajak
oýunjagyň däl... – diýdi.
Enehakyda ýyldyrym çaltlygynda sapançanyň uç tarapyndan tutdy-da:
– Me saňa sapança! – diýip, ters tarapy bilen Çurkiniň ýazzy maňlaşyna
ýelmedi. Gözi garaňkyrap entirekläp ugrandanam bir ädim gaýra çekiläge-de,
köwüşli aýagynyň ökjesi bilen türresine bir depdi welin, Çurkin görgüli gollaryny
gerip, duran ýerinde on gezek dagy aýlandy. Kaňşyrawugy awuşap gözlerine ýaş
geldi. Ahyram çiňarkan gaýtdy-da, gözlerini çaşardyp çäşerildi ýatyberdi.
Şondan soň Enehakyda ylgap baryp Baýramgül tebibiň elindäki berdanka
ýapyşdy. Kempir burnuna salyp «hoňňul-hoňňul» etdi.
– Wah, ok gutardy, gyzym, ok gutardy. Oky bolsa men näme, oturjakmy,
şeýdip. Çüýlejeg-ä göbekleriniň aşak ýanyndan. – Ol birdenem etegine ot düşen
ýaly hasyrdap ýerinden galdy-da, tüpeňiniň nilinden tutup, eýýämhaçan üstüne
howala bolan atlylara tarap bulaýlap başlady. – Me size Ahal! Me size Gökdepe!
Mäň size gala! – Agyr gundak başlaryny silkip oýan, buýan öwrüm edýän atlaryň
käte «gürp» edip sagrysyna degse, käte «hylk» edip soldatlaryň biriniň uýlugyna
degdi. Awunan soldat erbet sögündi-de, öz tüpeňiniň gundagy bilen kempiriň edil,
boýnunyň çykan ýerine suňşurdy. Kempir:
– Wah, ýezit! – diýdi-de, ýegşerilip aşak oturdy. Iki eli bilenem gundagyň
degen ýerini tutdy. Soldatlara garap ýene bir zat diýjek boldy welin, sesi içinden
çykmady.
Enehakyda ylgap baryp ony gujaklady. Ikinji gezegem urmana hyýallanan
soldatyň ýüzüne gazaply garady.
─ Degme!!!...
Oňa çenli Çurkinem «hyk-çok» edip ýerinden galdy-da, kempire çenenen
soldaty saklady.
─ Urma!
Şundan soň Enegakyda bilen Baýramgül tebibi südenekledip Lomakiniň
ýanyna eltdiler. Bolan wakany bolşy ýaly edip aýtdylar.
– Häý, ýer ýuwutmyşlar! Häý, Hudaýdan tapmyş jyrk sary belalar! Eneňiziň
içinde ýene ýekeje gün ýatan bolsaňyz boka dönjek ekeniňiz-ä... – diýip, özüne
tarap gyşarylyp oturan Baýramgül tebibi mazaly synlandan soň general oňa
ýüzlenip:
179
─ Näme, urdularmy – diýip sorady. Soň soldatlara ýüzlendi. – Urduňyzmy?
– Olaryň belli bir jogap beribilmän ýaýdanýanlaryny görübem ýüzüni bir gapdala
sowup nägile seslendi. – Oňarmansyňyz. Beýtmeli däl ekeniňiz. Uruşda her zat
bilýandyr, ýöne, aýal-gyzlara, çagalara, garrylara, serkerdelere degmek bolýan
däldir.
Ol näme diýse «patdyk-sutdygragam» bolsa türkmençä öwrüp duran
terjimeçiniň soňky sözlerinden soň kempir kellesini titredip oturan ýerinden
generala tarap barmagyny çommaltdy.
─ Şu iň ulyňyzmy şü? – «Howwa» diýen jogaby eşidendenem ýerinden
turdy-da, boýnunyň agyrysyna bütin göwresi bilen egreýlip, generalyň ýanyna
bardy. Gyşarylyp ýüzüne bakdy. Elini gala tarap uzatdy. – Beýle paýhasly bolýan
bolsň, gele-gelmäne eden işiňi bir gör, bar-da. Şu çaka çenli gyrylanlaryň-a
hemmesi çül-çagadyr, aýal-ebtat, garry-gurtudyr gyz-oglan. Iň bärkisi ine,
ýap-ýaňyja birtopar bigünä bendeleri gaçyp gutulmanadam-a goýmadyňyz. Pirli
görgülinem-ä öldürdiňiz şolar bilen bile. – Kempir gitdigiçe gyzdy. Gyzdygysaýam
generalyň gözüne gorkunç göründi. – Ir döwrüň patyşalary hatda gulan-keýik
awlanlarynda-da, tohmy tükenmesin diýip bäş-on sanysyny diri goýberýän ekenler,
seňkiler-ä şonam edenoklar. Sebäbi, siziň niýetiňiz ýaman. Siziň niýetiňiz tekäň
tohmuny tüketmek. – Kempir birdenkä jynssyz gygyrdy. – Gözüň-ň gursun, mawa
gelen urkaçy pişigiň gözi ýaly...
General kempiriň soňky sözlerine ünsem bermedi-de, «heh» etdirip ýalandan
güldi.
─ Gala sizi biz dykmadyk, özüňiz girdiňiz. Urşam özüňiziňkiler islediler.
Siz häzir öz islän zadyňyzy görüp dursuňyz.
─ Sen töwellany gaýtardyň. Dykma serdar bilen giden ýigitlerimizi bolsa
tussag etdiň. Sebäbi, sen Dykma serdardan gorkýaň. Garşyňda dursa ondan
basyljagyňy bilýäň. – Şondan soň Baýramgül tebip generaly haýranlar galdyryp
birnäçe gün mundan ozal Dykma serdaryň aýdan sözlerini gaýtalady. ─ Ýöne, bilip
goý, gala-da serdar kändir. Batyram kändir. BarANyňyzyň bagryňyzy garaldar
durarlar.
General bu gezek kinaýaly güldi.
─ Kempirleri bilen ulygyzlaryny öňe tutup ugran bolsalar
serdarlaryňyzyňam, batyrlaryňyzyňam ýagdaýlary öwerlik däl bolara çemeli.
Häliden bäri gaşlaryny çytyp, aşak bakyp duran Enehakyda bir ädim öňe
süýşdi.
─ Bizi urşa serdarlarymyz sürenok. Özümiz çykdyk. Onda-da olardan
bidin, çykdyk. Bu biziň size bolan ýigrenjimiziň çäksizdiginiň alamatydyr. Şonuň
üçinem, size bu ýerden aman sypmak başartmaz. Siziň baryňyz şu ýerde tümmek
borsuňyz. Hälem bolsa bir pille, Ahaldan çykyň! Bu halk siziň çeýnejek çöpüňiz
180
däldir. Ok-ýarag şaýy el-halragam bolsa, ýüregi siziňkiden güýçlüdir. Galasy
pagsadan bolsa-da, erki polatdandyr. Synmazdyr. Ruhy belentdir. Galany alanyňyz
bilenem işiňiz tamam bolaýmaz. Garagumyň her örküjiniň aňyrsyndan bir Keýmir
kör çykar. Köpetdagyň her bir gerşiniň aňyrsyndan ýüzlerçe Görogly dörär.
Jelaleddin dörär. Olar sizi barybir süýegiňizi süýräp, özüňizi süreniňize atmana
mejbur ederler. Şonuň üçinem gowusy şu wagt gidiň! Wagtynda gidiň! Çaltrak
gidiň! – Gyzyň gözlerine ýaş aýlandy. Damagy doldy. – Gidiň! Gidiň! Gidiň!..
Enehakydanyň bu sözleri hemmäni haýran galdyrdy. Üýşendirdi.
Eýmendirdi. Şol bir wagtyň özünde-de sylag-hormat duýgularyny oýardy.
Generalyň hut özem oňa guwanman durup bilmedi. Ondan gözüni aýyrman, şu
wagtjyk eşiden sözlerini aňynda aýlap durşuna: «Watanperwerlik ine, hut, şunuň
ýaly bolmalydyr», diýip, içini gepletdi-de, soldatlara ýesirleriň ikisini gala
ugratmaklygy tabşyrdy.
Ak baýdak göterip barýan üç sany soldat, «myhmanlary» tä, galanyň
derwezesine çenli ugratdy.
Daş-töwerekde uruş edil öňküsi ýaly dowam edip, duranam bolsa, ak baýdakly
soldatlara tarap tekeler ýekeje okam atmadylar.
Galajygyň goraýjylaryny kowup çykarmak üçin knýaz Golisynyň
ýolbaşçylygynda giden otrýadyň gyz bilen kempire güýmenip galanlaryndan
öňňesi uly bolmadyk ýitgi, birnäçe ýaradarlary bilen birlikde tabşyrygy berjaý edip
yzlaryna geldiler. Indi uly gala tarap doly ýol açyldy. Ähli päsgelçilikler aradan
aýryldy. Şeýle-de bolsa, çaknyşygyň başlanyşyndan çen tutup, general Lomakin
garşylygyň öz çak edişinden has çökderräk boljakdygyna düşündi we graf Borhuň
ýolbaşçylygyndaky ikinji kolonnanyň hem gelip ýetişer garaşmaklygy ýüregine
düwdi. Hut şol niýet bilenem, äpet aždarha ýaly assa-ýuwaşdan gala tarap süýşüp
barýan goşuny saklady.
Ýöne, entek duşman gelmezinden öň giň meýdana ýaýran, ýurda belet
türkmen ýigitleri üznüksizlik bilen kä soldan, kä sagdan, käte yzdan çozup, graf
Borhuň kolonnasynyň hem ýörüşini birsyhly bökdeýärdiler. Hereket etmäne,
bellenen ýere bellenen möhletde ýetmäne päsgel berýärdiler.
Pirli aganyň bosgunlaryny halas edip gidenden soň, Ruhy batyram baryp
şolara goşuldy.
Netijede, ikinji kolanna gelmeli wagtyndan kän gijä galdy.
Şonuň üçinem, Lomakin graf Borha çapar ýollady. Emma gara görnüm
ýerde köwejekleşip, duşmana haýbat üçin gylyçlaryny depelerinde dalawladyşyp,
at oýnadyşyp ýören ýigitleriň biri çapar otrýaddan saýlanyşy ýaly oňa bakan
181
okduryldy. Kazak atynyň başyny kä eýläk, kä beýläk burup, sap bilen sypmaga
synanyşdy. Emma asty ýüwrük bedewli ýigit derrew onuň yzyndan ýetdi we entek
at üstünde otyrka kellesini kesip taşlady. Başsyz göwre hemmeleri geň galdyryp
esli ýere çenli at çapdyryp gitdi. Hatda birki gezek atyny debsilän ýalam, jylawy o
ýan, bu ýan buran ýalam boldy. Muňa ony başsyz galdyran ýigidiň özem birhili
bolup, tä atdan agýança yzyndan seretdi durdy. Arasynda ho-ol, beýleräkde çöpçalama çolaşyp ýatan çypar kellä-de telim gezek dagy nazar aýlady.
Bu zatlar şeýle bir çalt bolup geçdi welin, Lomakin: «Tfu-u» diýip erbet
sögündi we ikinji kolonna gelip ýetýänçä uly galany top okuna öňküdenem has
güýçli derejede tutmaklygy buýurdy.
Birdenem uly galanyň demirgazyk diwaryndaky derwezesinden birnäçe eli
tüpeňli pyýada ýigitler atylyşyp çykdylar-da, kiçijik tümmejiklere, salmajyklara
bukulyşyp, şol diwaryň üstündäki ýigitleri oka tutup duran dragunlara
golaýlaşdylar. Olar entek ot açyp ýetişmänkäler, Lomakin dragunlara
garşylyklaýyn hüjüme geçmek barada buýruk berdi. Dragunlar atlaryny debsileşip,
uly goh bilen türkmen ýigitleriniň üstüne eňdiler. Ýöne olara ýetmänkäler, otçöpüň astynda görünmän ýatan, suw gidip jork batga öwrülen meýdaçanyň
üstünden bardylar. Ozaldanam ýadaw atlar aýaklaryny batgadan alybilmän ilk-ä
batlaryny haýallatdylar, soňam duran ýerlerinde dyzadylar durdular. «Hopurhopur» edip batga art aýaklary gitse-hä kelleleri dik ýokary galýa, öň aýaklaram
howada kelemenläp dur, öň aýaklary gitse-de kelleleriniň ýarysy lüýk batga
çümýä, art aýaklary bolsa asla diýen edenok.
Gyssaga düşen kazaklar atlaryny ýetişibildiklerinden saýgylaýarlar.
Debşileýärler. Atlaryň hereketleri welin gitdigiçe haýallady, soňabaka-ha halys lüt
durdular. Dragunlara erbet galagoplyk aralaşdy. Üstesine ýigitlerem bukularyndan
böküşip çykdylar-da, ot sowrup öňe okduryldylar. Dragunlaram at üstünde oturan
ýerlerinden olara tarap ok ýagdyrdylar. Ýigitleriň gözleri ýok ýaly tüwdürilişip
gelişleri dragunlary hasam aljyratdy. Howsala saldy. Sustlaryny basdy. Olaryň
köpüsinde: Indi bize şu batgadan çykmak ýok bolsa gerek, diýen pikir döredi.
Ýigitler has golaýa gelendenem batga batan atlaryndan böküşip düşdüler-de: «Urra-a!.. diýşip, jorkuň içi bilen ýigitlere tarap «jolkuldaşyp» ugradylar. Batganyň
içinde bolup geçen bu tutluşyk uzaga çekmedik hem bolsa, iki tarapdanam ýitgi
köp boldy. Dragunlara pyýada atyjy esgerleriň kömege gelmegi bilen, türkmen
ýigitleri bialaç yza çekilmeli boldular.
Lomakiniň hasaby boýunça, şondan soň bäşdir-üçdir bolaýmasa, uly galanyň
daşynda goraýjy galan bolmaly däldi. Bu onuň göwnüne düwen uruş çäreleriniň
ilkinjisidi. Ýagny, esasy hüjüme geçilmezinden öň, tekeleriň barysyny galanyň
içine düýrläp dykmalydy.
182
Bu hut şeýle hem boldy. Türkmenleriň ähli güýji bala-çagalary bilen birlikde
gala atly mähnet gazanyň içine gapgaryldy. Ol gazanyň oduny güýçlendirmegem,
peseltmegem indi goşun başlygynyň hut özüne bagly. Gazanyň içindäki lukmany
gowrup ýa gaýnadyp iýeýin diýse-de, şu gün agşamlyk ýa ertir ir bilen iýeýin
diýse-de öz işi. Esgerleriniň ýadawdyklaryna, esli gün bäri düzüwli dynç almak,
entäp gelýändiklerine garamazdan, onuň şol lukmany ertire-de, agşama-da
goýman, hut şol wagtyň özünde «lak-luk» edesi geldi. «Lomakin Ahaly barşy ýaly,
ýüzüniň ugruna, ýük ýazdyrman alypdyr» diýdiresi, şeýdibem, Aleksandr
Makodenskä meňzäsi geldi. Tekeleriň ganlarynyň üsti bilen özüne şan-şöhrat
gazanmak isledi.
Şonuň üçinem, ikinji kolonna gelýänçä goşuny hut özi gözden geçirdi. Ähli
bölümlere başky pozisiýalaryny eýelemekligi tabşyrdy. Ediljek zabtyň ilkinji
çäreleri hökmünde galanyň bolsa, içinde ýer bolmandygy zerarly demirgazyk
diwaryň daşyndaky seňňeriň öňünde dikilen gara öýlere ot bermekligi buýurdy.
Ol buýrugy ýerine ýetirmeklige on iki soldat höwes bildirdi. Olar
bukdaklaşyp gara öýlere golaý bardylaram welin, birnäçe türkmen ýigitleri öýleriň
arasyndan atylyşyp çykdylar-da, gelmişekleri agzybirlik bilen oka tutdular.
Höwesjeňler öňe tarap hereket etmekden geçen, gaýtam başly-barat gaçmak bilen
boldular we hiç bir ýitgisiz yzlaryna dolanyp bardylar. Gara öýlere şondan soň
olaram golaýlaşmadylar, başga bölümlerdenem hüjüm eden bolmady.
Sagat üç boluberende ikinji kolonna hem gelip ýetdi. Şondan soň Lomakin
uly gala ediljek esasy hüjümi öýlän sagat bäşe belledi. Muny eşidip, goşunyň
üçünji toparyna degişli esgerleriň arasynda «yňňyl-çyňňyl» başlandy. Buýruk
esasanam pyýada goşundakylara ýokuş degdi. Açyk bir zat diýip bilmeselerem:
─ Iň bolmanda az-kem dynç bir bermeli ahyry...
─ Bu bolşumyza biz hiç zada ýaraman masgara borus – diýen ýaly nägilelikli
sözler aýtdylar.
Ýöne, olaryň ojagaz «iňňildileri» aňsat ýeňşiň, ýeňil şöhratyň kül-külüne
düşen serkerdäniň gulagyna-da ilmedi. Asla gulagyna ýetmedem. Onuň öz pikiriçe
bolsa soldatlar sähelçe salymlyk dowam etjek zabtdan soň galany eýeläp, arkaýyn
dynç almalydylar. Ertire alada galmaly däl. Olar ir bilen ýerlerinden ýeňiji
hökmünde örmelidiler. Ýeňiş toýuny toýlamalydylar. Oňa çenli Gökdepäniň
alnandygy baradaky habar Petrburga – Onuň Aly Hezretlerine baryp ýeter.
Öýlän sagat bäşe on bäň minut galanda, geleli bäri galanyň üstünden ot
sowrup duran toplaryň barysy dymdy. Uly tupanyň öňisyrasy bolşy ýaly, Gökdepe
galasynyň degre-daşyny elhenç bir ümsümlik gurşap aldy.
183
Galanyň içi welin ümsümlik däl. Ýurduň ykbalyny çözjek aýgytly pursatyň
ýetip gelendigine düşünen halk öňküdenem beter howsala düşdi. Galyň bende ýaş
çagasyny, garry-gurtusyny bir öýe salýar, bir ondan çykaryp tüme dykýar.
Eýýämhaçan öýlerinden, tümlerinden jyda düşenler bolsa açyk meýdanda üşerilişip
durlar. Adamlaryň ýene bir topary bir ýere üýşüşip, biri-birleri bilen bir zatlary
maslahatlaşýarlar, bir zatlar barada biri-birlerine sala salýarlar. Birentekleri ara
düşen böwşeňlikden peýdalanyp, ýap-ýaňyja şehit bolan merhumlaryny jaýlamak
bilen ber-başagaý. Ýene birleri bolsa henizem öz söýerleriniň läşlerini gujaklaşyp,
gan eňreşip otyrlar. Merhumynyň jesediniň käbir böleklerini tapman, heniz eýe
çykylmadyk maslyk üýşmeklerini dörjeşdirip, uly ili bilen bagyryşyp ýörenleriňem
hetdi hasaby ýok.
Kepeläniň köri indi Diňlidepniň düýbünde däl-de, ýokarsynda, ýaşyl tuguň
aşagynda oturyp ýigitleri söweşlere ruhlandyryjy aýdymlar aýdýar.
Ümsümlik pursatyndan peýdalanyp serdarlar, han-begler galany goraýjylara
iň soňky tabşyryklary berýärler. Diwarlaryň üstüne çykyp, köpüsi has irki döwrüň
pelteli gala tüpeňleri, käbirleri bolsa hyrly bilen ýaraglanan ýigitlere oklarynyň
barybir duşmana ýetmeýändigi üçin ýagy gowy atyma gelýänçä atmazlygy, oky
biderek zaýalamazlygy, därini tygşytly tutmaklygy tabşyrýarlar. Diwarlaryň
üstünde duran ýerlerinden duşmanyň ählli serkerdelerini hüşgärlik bilen synlap
duran ýigitler buýrulan buýruklara boýun bolup, aýgytly pursatyň gelerine
garaşýarlar.
Şu gün günortandan soň Abdylla ussa bilen wagtlaýynça hoşlaşyp,
goraýjylara goşulan Ahally hem häzir diwaryň üstünde oturan ýerinde tüpeňini
dutar edinip, halypasy Gönübek sazandanyň täze döreden sazyna goşundy bolup
biläýjek äheňleri gözleýär.
Tilkiçi şahyram onuň sag gapdalynda gylyjyna söýenip dur. Ahallynyňky
ýaly onuňam öz aladasy özüne ýetik. Henizem şo-ol, araky gören düýşünden
aýňalyp bilenok. Içine-hä sygdyryp bilenok, daşyna çykarmana-da çekinýär.
Ahally bilen paýlaşaýsa bolaýjagam welin, onda-da özüniň gorkak saýylaryndan
ätiýaç edýär. Ony köşeşdirýän ýeke-täk zat, o-da Enehakydanyň: «Biz hökman
ýeňeris», diýen sözi. «Käşgä şeýle bolsady, käşgä meniň düýşüm ýalan bolup
çyksady... Eý Huda-aý!.. Giden mazarystançylyk. Hemmesem täzeje... Ýok, ýok,
beýle zat bolup bilmez. Meni Şeýtan oýnandyr. Al kakandyr. Gara basandyr.
Elbetde! Ýöne men şol gije agyr naharam iýip ýatmandym».
Soňsuz oýlardan aýňalansoň Ahally tisginip daş-töweregine garanjaklaýar.
Bolup durşuny biriniň gören bolaýmagyn
ahmaldygyndan ätiýaç edip
müýnürgeýär. Hiňlenjiräp oturan Ahalla göz astyndan seredýär. Çünki, urşuň oň
184
ýany oýa batmak, özüňi pikire basdyrmak, sus görünmek ýigidi namart görkezýär,
onuň gorkaklygyndan habar berýär. Duşmany göreniňde şähdiň açylmagy, keýpiň
göterilmeli.
Ýok, Tilkiçi hiç haçan namart bolmandy, indem bolmaz. Atda kelew ýaly
hiç kime öz üstünden güldürmez. Alamana gidip baş kesip ýören adam bolmasada, edil, gylyç tutup, ata münüp bilmeýänlerden-ä däl. At gazanan «batyr»
bolmasa-da gorkak adyny alan ýerem ýok. Dogry, onuň gylyjy köne, ýöne abat.
Telim gün bäri çalnyp-çalnyp sünnälenen, taplanan. Esasy ýerem ol ony hiç
kimden diläp alanok. Öz dulundan, tärimden asylgy duran ýerinden aldy. Ýüregi
şahyrçylykda, daýhançylykda, malgalada, gün-güzeranda bolsa-da, «ýeriň geler ak
taýak» diýen nakyla eýerip, ol bu gylyjy baryp-ha bir wagtlar Abdylla ussadan
satyn alyp goýupdy.
Howwa, düýşünden sag-aman saplanyp bilse, onuň kalbynda wehim ýok.
Gaýtam Kepeläniň köri ýaly aýdym aýtmasa-da, öz goşgulary bilen il-güne goltgy
berip ýör. Onuň goşgularyny ýat bekläp, özüniň ýok ýerinde aýdyp ýörenlerem bir
ýa iki däl. Ony ekabyrlaram gowy görýärler.
Hamala onuň oý-pikirlerini dargatmakçy bolýan ýaly, şol wagt duşmaan
toplarynyň barysy birden «gümmürdäp» atyldy. Ýer-gök sarsdy. Gala yraň atdy. Iň
bolmanda şu günlükçe-hä, bela sowulandyr öýdüp az-kem arkaýynlaşan halkyň
başynda kyýamat täzeden gopdy. Gümmürdiniň yzy bilen eşidilen köpçülikleýin
«ur-ra» sesi ondanam has aýylganç eşidildi. Barha-da golaýlaşdy.
Bu, duşmanyň aýgytly hüjüme geçendiginiň alamaty. Halk welin özüne
öňküdenem beter has aýylganç ykbalyň garaşýandygyndan entek bihabar. Ýöne,
aňýar. Syzýar. Şonuň üçinem, top oklarynyň täzeden ýarylyp başlanmagy bilen
galanyň içindäki erewde-berewlik öňküdenem has artdy. Aýal-ebtatlar, garrygurtular ýene-de özlerini urara ýer tapman dumly-duşa ylgaşlap başladylar. Oglanuşaklaryň, gyz-gelinleriň işe ýaranlary diwarlaryň üstünde, daşynda
we iç
ýüzünde, derwezeleriň agzynda duşman bilen bilen garpyşmana taýýar bolup duran
eli gylyçly ýugutlere, galanyň daş ýüzündäki garymyň içinde ýerleşen mergenlere
suw, çörek, ok-däri daşamak barada özlerine öňden tabşyrylyp goýlan ýumşy
ýerine ýetirmek üçin, ýerli-ýerlerine, orunly-orunlaryna tarap sözanda-guýruk,
sogdurylyşyp ugradylar. Çagalaryň elinden tutup, çar tarapa alakjaşyp ýören ak
gyňaçly garry aýallar nirä gaçýandyklaryny, nämeden gaçýandyklaryny bilmezden
dumly-duşa pytraşdylar, aram-aramam bir ýere jemlendiler-de, hamala şeýtseler
Alla ahy-nalalaryny basym eşitjek ýaly agyzlaryny dik asmana tutup: «Alla-a!..
Alla-a!..» diýşip, yzlaşdylar. Birdenem şyr-ak takyr ýere çökdüler-de, hasalaryny
gapdallarynda goýup ýer ýumruklaşdylar. Ak patyşanyň ata-babasyna çenli nälet
okadylar. Türkmen ýigitlerine Alladan güýç, kuwwat dilediler. «Daşynda durka
185
şeýtse bu nägehan galanyň içine giräýse dagy näderkä» diýşip, öňküdenem beter
howpurgaşdylar. Turup, ýene-de ugrybir ylgaşdylar. Gaçyp barýan ugurlarynda
snarýad ýarylsa arkan serpilişip ýene-de yzlaryna gaçdylar. Top oklary welin ýeke
bir keýik sürüleri ýaly ondan-oňa tazygyşyp ýören kempirleri, gyz-gelinleri ýa
çagalary däl, eýsem hümmet hasalaryna daýanyp, nirädigini özlerem bilmezden
yrgyldaşyp barýan gojalaram, sowuk ýaragdan başga söweş enjamlary bolmansoň
dişlerini gyjaşyp, gereklenäýjek pursatlaryna garaşyp duran ýigitleri-de bir ujundan
paýhynladyp gidip otyr. Iň bolmanda her biri bäş-üç sany malyň başyna ýetýär
welin boş geçýäni ýok. Sebäbi, galanyň içinde boş ýer ýok.
Top oklarynyň biri Berdimyrat hanyň öýüne düşdi. Onuň özi ekabyrlar bilen
Diňlidepäniň üstünde, urşa gözegçilik edip durdy. Çagalaryny bagryna basyp,
Allany çagyryp oturan aýaly welin, öýi, goş-golamlary bilen bilelikde asmana
sowruldy. Kakasynyň dogany, ýarawsyzlygy zerarly köp wagt bäri daş-iç çykyp
bilmän oturan Gurban hanam şol öýüň içindedi. Top okunyň bir gyýçagy onuň
kellesini ýolup taşlady.
Galanyň içinde terslin-oňlyn, münder-münder, para-para bolup ýatan
maslyklaryň sany gitdigiçe köpeldi. Çünki, hüjümden öň diňe birinji kolonnanyň
toplary işlän bolsa, indi olara ikinji kolonnnanyň toplaram goşuldy. Şonuň üçinem,
soňabaka meýitleri deňli-derejeli jaýlamag-a däl, hatda, aýatsyz-gurhansyz,
kepensiz, şo duruşlaryna ýere duwlamaga-da ýetişmediler we bir ýere üýşürmäne
başladylar. Dürli sebäplere görä ýygnalman, ýatan-ýatan ýerlerinde galanlarynňam
hetdi hasaby ýok. Şondan başga çykalganyň ýokdugyna düşündilermi, nämemi,
gyz bolsun, garry bolsun, ýaş bolsun, o ýan, bu ýan elewreşmelerini, gykbaklaryny goýdular-da, goraýjylara kömek bermek üçin diwarlaryň düýbüne
üýşdiler. Ganly göwrelerini ýerden göteribilmän, damaklaryny harladyşyp,
agyzlaryndan gyzyl gan gatyşykly ak köpük saçyşyp, iňňildeşip ýatan ýaralylara
kömek etdiler. Iň bolmanda süýrekläp kölegä eltdiler, dodaklaryna suw çaldylar,
köýneklerinden ýyrtyp alyp ýaralaryny daňdylar. Olaryň arasynda Baýramgül tebip
bilen Enehakyda hem bar. Ýöne, olarda-da bu wagt däri-derman ýok.
Bolanjasynam bir wagtlar sarp edip gutardylar. Üstesine-de bu iş bilen has irräkden
bäri meşgul bolup ýörendikleri üçin uçursyz ýadadylar. Şeýle-de bolsa, ol wagt
dynç almak hiç kimiň ýadyna düşenok. Enehakyda ýeke-ýeke baryp:
–Gaýrat ediň, jan doganlar, çydaň. Çydaýmasaňyz başga alaç ýok – diýip,
ýaralylara göwünlik berýär.
Howwa, şol wagt hakykatdan-da şondan başga alaç ýok. Bar zat düşen
ýaranyň derejesine, ýaralynyň bedeniniň berkligine ýa gowşaklygyna bagly.
186
Toplaryň «gümmürdisinden» soň hüjüme ugran soldatlar bir demde galanyň
düýbüne ýetdiler we özlerini mergenler tarapyndan taşlanyp gidilen giň hem çukur
garymyň içine atdylar. Ondanam ýüzleriniň ugruna çykdylar we naýzalaryny pagsa
diwarlara direşip, biri-birlerine söýget berşip, gala dyrmaşmaga başladylar.
Diwarlaryň üstündäki ýigitler olary gylyç syryp garşy aldylar. Depelerinden ok
bilen çüýlediler. Soldatlaryň käbirleri çiňarkan gaýdyp, ýap-ýaňyja-da uly umytlar
bilen çykan garymlarynyň içine bir halta çig et ýaly gülçüldeşip düşseler, käbirleri
diwaryň ýüzüni dyrnaçaklaşyp aşaklygyna syrykdylar.
Her niçik hem bolsa olaryň käbirlerine diwaryň üstüne çykmak başartdy.
Olar gyssagara şu zatlary görmäge ýetişdiler: Galanyň iç tarapynda hem edil
daşyndaky ýaly bir garym bolup, ol galanyň içine akyp gelýän çeşmäniň suwundan
püre-pür doly. Şol garym bilen ugurdaş, başdanaýaga birgiden düýeler hatara
çökerilgi. Ondan aňyrda ýene bir garym we ýene-de bir diwar bar. Ondan soň küşt
mallarynyň ýerleşiş tertibinde oturan akly-garaly, ululy-kiçili öýler görünýär.
Aňyrsy ýaýylyp ýatan giň meýdan. Ähli ilat mal-garasy bilen şol ýere
ýygnanypdyr. Ýykylanu-ýykylmadyk öýlerden, zir-zöwran bolşup ýören
adamlardan, molaşýan sygyrlardan, kişňeşýän atlardan, çalamydar çatmalardan,
üstünden ok düşüp çepbesine çöwrülen tümlerden, leýs bolup ýatan adam
jesetlerinden ýaňa şol giň meýdanyň içinde aýak basara ýer ýok.
Diwara ilkinji bolup dyrmaşan soldat bir-ä depesinde bir zadyň edil,
ýyldyrym çakan ýaly lowurdap gidenini bilýär, birem gözleriniň öňüniň
garaňkyrap başlanyny bilýär. Şalkyldap gelip, garymyň içindäki läş bolup ýatan
ýoldaşlarynyň arasyna düşenini welin bilenok.
Galanyň üstüne çykan soldatlaryň hemmesiniňem ykbaly şeýle boldy diýsek
ýalňyş bolmaz. Ýigitler olaryň ýeke-ýekeden gylyçdan geçirdiler.
–Baryň, gören-eşidenleriňizi özüňiziňkilere habar beriň – diýşip, jesetlerini
aşak okladylar.
Diňe ýagdaýyň howpludygyny duýup, çykyşlary ýaly özlerini diwardan
yzyna oklan soldatlar ölümden aman gutuldylar.
Şeýle ýagdaý hüjüm edilen diwarlaryň ählisindede-de, şol bir görnüşde
gaýtalandy. Galanyň daş ýüzünde gurnalan gara öýleri otlap bilmedik hälki
soldatlaryň ellä golaýy ahmyrdan çykmak üçin şol öýlere tarap täzeden topuldylar.
Özlerem bu gezek aýdym aýdyşyp, nyzam bilen zabt etdiler. Şol aýdymam olaryň
köpüsi üçin iň soňky aýdym boldy. Aç arslanlar kimin arlaşyp gelýän türkmen
ýigitleri özleri üçin iňňän amatly bolan garjaşma söweşine girdiler we uzaga
çekmän olaryň tas, barysyny diýen ýaly gylyçdan geçirdiler.
187
Elli esgerden agsaklaşyp-towsaklaşyp bary-ýogy bäş-on sanysy yzlaryna
gaüdyp bardylar.
Soldatlaryň hüjümi umuman, zabt edilýän diwarlaryň ähli ýerlerinde-de
gowşady. Galany ýüzugra almak baradaky pikir soldatlaryň ählisiniň diýen ýaly
aňynda düýbünden başgaça – bu sada halk öz ýurduny beýle aňsatlyk bilen çem
gelene berip goýberäýjek däl-ow, diýen pikire öwrüldi. Tekeler ýeke bir goranmak
bilen çäklenmän, eýsem hüjüme-de geçdiler. Soldatlaryň yza çekilýändiklerini
görüp, olar hasam gylawlandylar we jygyldan giňden açylýan mähnet
derwezelerden atylyşyp çykdylar, entek diwardan daşlaşyp ýetişmedik soldatlaryň
yzlaryndan ýetip, daş-töwereklerini gabadylar. Ýene-de «garajşma» oýny
başlandy. Galadan çoguşyp çykýan goraýjylaryň bolsa soňy görnenok.
Esgerleriň bu oýundan aman sypmajakdyklaryna gözi ýeten general
Lomakin derhal yza çekilmek barada buýruk berdi. Buýruk göz-açyp ýumasy
salymyň içinde dilden-dile geçip, bütin goşuna ýaýrady.
–Na-aza-a-at! Aza-a-at! Otstupae-em!
Howsalaly çykan bu sesler eýýämhaçan janlaryndan umytlaryny üzen