Ýere gaçan ýyldyzlar - 29

toplar täzeden işläp başladylar. Bu nobatdaky arakesmäniň tamamlanandygynyň
alamatydy.
1881-nji ýylyň 8-nji ýanwar günündäki hasabata görä, galany goraýjylaryň
sany on bäş müň adama çenli artdy. Şol müňlerçe adamyňam hersiniň öz orny bar.
Hersiniň öz etmeli işleri bar. Mergenler henizem diwaryň daş ýüzündäki
garymlaryň içinde. Olaryň wezipeleri mümkingadar duşmany gala
golaýlaşdyrmazlyk. Diwaryň üstündäki ýigitler bolsa iki ýana gezmeleşip
ýörüşlerine tä, Gün ýaşýança duşmanyň her bir hereketlerine gözegçilik edýärler.
Ondan soň galanyň gözegçiligi garawullar goýmak arkaly hasam güýçlendirilýär.
Gijesine garymlardaky mergenlerem tä, ertie çenli çirim etmän çykýarlar,
garawulçylyk çekýärler. Duşman tarapyndan sähelçe üýtgeşik hereket boldugy ýa
gara-gura göründigi olara tarap ot açýarlar. Diwaryň üstündäkileriňem ot açmaly
bolýan pursatlary az däl. Çünki, soldatlar gijäniň garaňkylygyna duwlanyp,
tranşeýalar gazmak arkaly kem-kemden gala tarap süýşýärler.
Şol tarapdan duşmanyň çozaýmagy ahmal hasap diýlip güman edilýändigi
sebäpli, galanyň günorta-günbatar çetinde, ellerinde uzaga atýan ors berdankalary
bolan ýigitleriň uly topary ýerleşdirildi. Gaty bir howply däldigi üçin demirgazyk
tarapdaky girelgede gijesine segsen, ýüz adamdan köp garawul goýlanok. Şeýle
hem gijelerine galada ot ýakmak gadagan.
Tranşeýalar bilen mergenleriň ýatan garymlarynyň arasy barha golaýlaşýar.
Şol tranşeýalar bilen bilelikde soldatlaryň özlerem golaýlaşýarlar. Howp salýarlar.
Hut şol sebäplem soňabaka mergenleri garymlardan çykaryp galanyň içine
salmaly, diwarlaryň üstüne çykarmaly boldy. Şondan soň soldatlar dert-azar
garyma golaýlajak, içinde näme baryny biljek bolup jan etdiler. Ýöne, şolar ýalyda galanyň üstündäki ýigitler:
─ Duruň! Garyma golaýlaşmaň! Içine seretmäň! – diýip, haýbatly
gygyryşdylar, onda-da çekilmeseler, oka tutdular.
327
...4-nji ýanwar gijesi bolan çozuşda iki tarapdanam ölenleriň jesetleri
ýygnalmandy. Tranşeýalardan çykmaklygyň howpludygy sebäpli, soldatlaram öz
adamlaryny gömüp ýetişmediler.
Iki günden soň jesetler ynjap başlady. Köpçülikleýin gyrgyn getiriji keseliň
döräýmeginiň ahmaldygy ýüze çykdy. Şonuň üçin doktor Geýfelder goşun
başlygy, general Skobelewe lageri alaň-açygrak bir ýere göçürmekligi maslahat
berdi. Ýöne, general muny iňňän ýokuş gördi.
─ Nä-äme-e?! Nä-ä-me-e?! Şular ýaly şöhratly ýeňşiň, döwlet ähmiýetli,
taryhy wakanyň alnynda durkam sen maňa haýsydyr bir döräp biläýjek kesel
sebäpli yza süýşmekligi teklip edýäňmi? Bilýämiň seň munyňdan nämeleriň ysy
gelýä? Bilýäňmi seni muň üçin näme etmeli?.. – diýip, onuň üstüne dyzady.
Wraç adamkärçilik etdi. General gepläp bolýança sesini çykarman diňledi.
Ahyram ýuwaşlyk bilen:
─ Juda bolmasa bir günlükçe atyşygy bes ediň. Ýeke biz däl, goý, tekelerem
öz ölülerini jaýlasynlar, häzirki ýagdaý iki tarap üçinem howply – diýdi.
Skobelew onuň bu pikirine garşylyk bildirmedi.
Iki tarapyňam öz jesetlerini ýygnamaklary üçin wagtlaýynça atyşygy bes
etmek baradaky teklibi patyşa goşunynyň ofiseri, podpolkownik Ýomudskiň
galanyň üstündäkilere tarap gygyryp aýtdy. Bu ikiarada bir pirim bardyr öýdüp
tekeler ölülerini ýygnamaga çykmadylar. Sebäbni gizlemek üçin, bolsa Ýaňygalaly
Hajymyrady Skobelewiň ýanyna gepleşige iberdiler-de, özleri gyssagly suratda
Magtymguly hanyň öýüne, maslahata ýygnandylar.
Hajymyrat eli ýalaňaç gylyçly, diwardan howlukman düşdi-de, äwmezlik
bilen Skobelewiň duran depesiniň düýbüne bardy. Ýüzüni aktam edip durşuna
galada esasy ýolbaşçylaryň ýokdugyny, olaryň guma çekilendiklerini, özüniň bolsa
meýitleri ýygnamak baradaky meselüni çözüp bilmeýändigini aýtdy.
Ýigidiň omurdanlary somalyşyp duran süňklek eginlerine, bereketli ýüzüne,
elindäki ýalpyldap duran egri gylyja seredip durşuna general pessaýja gürledi.
Onda näme üçin geldiň meň ýanyma?
Ýagdaýy aýt , diýip, meni bu ýere köpçülik iberdi.
Onda senem bar-da köpçülige aýt, dessine galany tabşyrsynlar. Ýogsam,
maşgalalaryňyz heläk bolarlar.
Heläk bolmazlar – diýip, Hajymyrat elindäki gylyjynyň ujuny ýere diräp,
aýaklaryny çalşyryp durşuna «pert-pert» gürledi. – Biziň maşgalalarymyzyň daşy
berk goragly.
328
Ojagaz garagyňyz basym synar.
Synmaz.
Onda sen näme hakda gürleşmäge geldiň meň ýanyma?
Uruşsalar-a gelsinler-de,adam şekilli mert uruşsynlar, bolmasa-da, beýdip
topa tutup durmasynlar, diýdiler.
Bolýa. Men seniň batyrlygyňa hormat goýýan. Şonuň üçinem
saňa
degjek däl. Ýöne, galada han-begler ýok, diýeniňe welin ynanamok. Gowusy sen
bar-da, olara aýt, biz meýletin boýun bolanlaryň hemmesiniň günäsini geçjek. Hiç
kimi jezalandyrjak däl.
Ony Hywa hanyndan soramak gerek.
Näme üçin?
Sebäbi biz onuň raýaty.
Orsyýede resmi suratda birikdirilenine birnäçe ýyl geçendigine gözi ýetip
durka-da bu sada çöl gurdunyň beý diýip durşy Skobelewi diýseň geň galdyrdy.
Şeýle-de bolsa ol oňa bu barada ýatlatman durup bilmedi.
Hywanyň özi Russiýanyň raýaty bolup dur. Şonuň üçinem ol bu meselä
goşulyp bilmez.
Şonda-da biz siziň ýaňky aýdanlaryňyza razy bolup bilmeris. Sebäbi,
ynanmaýarys. Çünki, siz biziň ýaraşyk baradaky öňki tekliplerimizi kabul
etmediňiz. Iberen wekillerimizi orta ýoldan yzlaryna gaýtardyňyz. On iki sany
ilçimizi bolsa aýaklaryndan asyp öldürdiňiz. Şonuň üçinem, biz siziň geçirimlilik
baradaky wadalaryňyza ynanamyzok.
Ol wagt men galadan ep-esli uzaklykdadym. Häzir bolsa lukma
dişlerimiň arasynda dur. Ýekeje gezek gäwüşesem baryňyz «düňküldäp» aýryma
düşýäňiz. Men indi soldatlarymy aýamaly. Olaryň her biri meniň üçin uly baýlyk.
Birini sag-aman enesine gowşar ýaly etsem bir peýda.
Niýetiňiz-ä gowy ekeni, serkerde, ýöne şol rehimdarlygyňyzy näme üçin
galanyň içindäki gyrgynçylyklar babatda ulanmaýarsyňyz?
Skobelew güldi.
Her zadyň öz hasaby bar.
Jemi ýedi-sekiz minuda çeken netijesiz gepleşikden soň, Skobelew
Hajymyrady goýberdi.
329
Janyňy aýa, Hajymyrat. Gala barybir synar. Eger-de biz girýänçäk
ölmeseň men saňa aman bererin...
Skobelew Hajymyrady tä, galanyň derwezesinden girýänçä gözi bilen
ugratdy .
...Bu wagt Magtymguly hanyň öýündäki maslahatam jemleniberipdi.
Garalan mesele şu: Urşy soňuna çenli dowam etdirmelimi ýa boýun egmelimi?
Köpler mundan artyk adam ýitgisini çekmezlik üçin, boýun bolmaklygy teklip etdi.
Gurbanmyrat işan tolguna-tolguna Kerimberdi işanyň ýüzüne seretdi:
Men boýun bolalyň-a diýjek bolamok, ýöne, Orazmämmet han bilen
Hanmämmet atalygyň aýdanlary dogry bolup çykdy. Başda şolara gulak asan
bolsak munça pida çekmezdik. Indem näme... Ant içildi... Şert edildi ...
Galanynam... Özüňiz bir zat diýäýmeseňiz..
Aladaly ýüzüni aşak sallap oturan Kerimberdi işan belli bir zat diýip
ýetişmänkä Dykma serdar dillendi.
Indi giç, uruşdan başgasy hiç işan aga. Yza gaýdara ýol ýok. O hakda
agzabam oturmaň. Boýun bolanyňyz bilen gyrgynçylykdan syparysam öýtmäň.
Hemişe bolşy ýaly ýaş batyrlar bu gezegem gyzmaçlyk görkezdiler. Öýüň
daşynda, gulaklaryny tärime ýaplap oturyşlaryna gürrüňiň barlyşyk barada
barýanyny eşidip, «gürre» ördüler-de, gylyçlaryny syryp maslahatyň üstüne
döküldiler. Hiç hili ylalaşyga ýol bermejekdiklerini, egerde, aýdanlary bolmasa
häziriň özünde hemmesini tussag edip, söweşiň indiki ykbalyny öz üstlerine
aljakdyklaryny aýtdylar.
Dykma serdar olary köşeşdirdi. Ýagdaýy, bolan gürrüňleri düşündirdi. Hiç
hili eglişigiň bolmajakdygyny aýtdy.
Oňa çenlem Hajymyrat geldi. Ol general bilen bolan gürrüňleri birin-birin
beýan etdi. Generalyň eglişige çagyrýandygyny gala meýletin tabşyrylsa
hemmelere aman berjekdigini hem aýtdy.
Emma maslahat özüniň ýap-ýaňyja çykaran kararyndan dänmedi.
Maslahaty jemlejek wagtlary Orazmämmet han özüne mahsus bolan
agraslyk bilen:
Mende bir söz bar adamlar – diýdi. – Şu gün ir bilen diwara çykanymda
meniň bir zada gözüm düşdi. Duşmanyň garymlaryndan gala tarap gaýdýan
giňişlikdäki meýdanyň ep-esli ýeriniň oty-çöpi gurapdyr. Topragyň reňki
üýtgäpdir. Özem edil araba ýoly ýaly uzyn zolak bolup gelýär. Çakym çak bolsa
330
olar ýa-ha ýeriň aşagy bilen gelip gala girmekçi bolýalar, ýa-da däri goýup diwary
ýarjak bolýalar – diýdi.
Ýaryp bilmezler – diýip, Dykma serdar howlukmaç gepledi. – Sebäbi,
bular ýaly mähnet galany ýarjak bolsaň bir kerwen däri gerek. Ýeriň pessi bilen
gala girjek bolsalaram, goý, gelibersinler. Gezek-gezegine nobatçylyk çekeris-de
çykanynyň kellesini kakar durarys.
Orazmämmet han janyndan syzdyryp gepledi .
Bu, uly döwlediň goşuny, Öwezmyrat. Biz ýaly iliň atan okuny çöpläp ýa
akbaş bilen çaý gaýnadyp ýören dagynak halk däl. Gyzylarbada çenli bolsa otlysy
gatnap dur. Şoň bir magunyny ýükläp iberselerem seň on kerweniňçe bolar.
Aý, diýseň-diýmeseň Orazmämmet onça däri-hä tapyp bilmeseler gerek –
diýip Gurbanmyrat işanam Dykma serdaryň tarapyny tutudy. – Ýöne, seň
aýdanlaryňy maglumat hökmünde kabul ederis. ─ Ol Kerimberdi işanyň ýüzüne
seretdi.
Özünden belli bir jogaba garaşylýandygyny aňan işanlarbaşy adamlary uzak
garaşdyrmady.
Bu wagt ölçäp-biçip oturara wagt ýok. Ras, duşman bize tarap ýeriň pessi
bilen gelýärmi, biziňem ony ýeriň pessi bilen garşy almagymyz gerek.
Dykma serdar oňa tarap egildi.
Garşylyklaýyn garym gazmalymy?
Garşylyklaýyn garym gazmaly. Diwara ýetmänkä şol zolak bolup gelýän
garymyň öňünden çykmaly we oňa suw goýbermeli.
Gurbanmyrat işan ýeňillik bilen dem aldy.
Men-ä goldaýan şu maslahaty adamlar, siz nähili?
Bizem goldaýas!.. – diýen sesler sanap çykardan has köp boldy.
Arakesme yglan etmek bilen patyşa goşunynyň hiç hili hile
gurmaýandygyna Hojamyradyň sözleerinden soň magat göz ýetiren maslahat
meýdanda ýatan jesetleri ýygnamak barada jemagata buýruk berdi.
Mundan buýanky göreşiň diňe abraýly ölmek üçin alnyp baryljakdygyna
indi maslahaty alyp barýanlaram, halkam magat düşündiler. Elbetde, entek ýeňişe
ynamyny ýitirmedik, ruhy taýdan ejizlemediklerem az däl. Şolaryň birem Ruhy
batyr. Cünki, ol erkin. Daşy galalam däl, galasynyň daşy gabawlam däl. Onuň
penasy Garagum. Düşegi ak çäge. Ýapynjasy gök asman. Baýdagy ýaşyl şemal.
331
Gala synaýanda-da Garagum synmaz. Ak çägesini gök asmanyny, ýaşyl şemalyny
hiç kim onuň elinden alyp bilmez. Kim boýun egse-de, ol duşmana boýun egmez.
Näme üçindir şol wagt maslahatçylaryň hemmesiniň ýadyna şol düşdi. Edil,
oaryň islegini aňan ýaly, Ruhy batyr Magtymguly hanyň gapysynda peýda boldy.
Ekabyrlar ony hormat bilen garşy aldylar. Ýagdaýlaryny soradylar. Ýerasty ýarym
baradaky pikirini soradylar.
Şu barada mende-de maglumat bar – diýip, ol aýtdy. – Olar diwary
partlatmakçy bolýarlar.
Şondan soň ol henizem bolsa guma çekilip, urşy özlerine mahsus bolan «çoz
teke», «gaç teke» görnüşinde dowam etdirmekligi, öňi bilenem maşgalalary
Tejene, Mara eltip gelmekligi, iň bolmanda gorag astynda ugratmaklygy, halys
bolmasa häzirlikçe guma döküp gaýtmaklygy teklip etdi. Ýöne, muny ýeke bir
ekabyrlar däl, ýaş batyrlaram göwnemediler. Çünki, häzir galadan çykyp gitmeklik
duşmana boýun egmeklik bolar diýen düşünje hemmeleriň beýnisinde berk
ornaşypdy. Galyberse-de, indi galanyň gabawy güýçli we duşman halkyň öňküleri
ýaly arkaýyn, onda-da köpçülikleýin girip-çykyp durmagyna ýol bermez.
Ruhy batyr özüniň öňküleri dek goraýjylara galanyň daşyndan goltgy berip
durmajakdygyny aýdyp, ekabyrlar bilen hoşlaşdy.
Ol indi galadan çykyp guma siňmelidi. Ýöne, ençeme ýyl duzuny iýen
ojagyndan habar tutman ol nädip gitsin? Hakyda molla bolmasa-da ol öýde
Enehakyda bar ahyry. Söýgüsini ret edenem bolsa, ol iň bolmanda onuň bilen
dogan hökmünde, öz naçary hökmünde görüşmeli, hal-ahwal soraşmaly. Belki,
kömek gerekdir? Ahyrzamana meňzeş bu aldym–berdimli günlerde belki ol aljyrap
ýörendir?
Emma ol Hakyda mollanyňka gitmeli bolmady. Maslahatyň gapysyndan
çykyp-çtykmanka, daş işikde Enehakyda peýda boldy. Gyz Ruhy batyry görüp
ýaýdandy. Iki ýana keýerjekledi. Gözlerine ýaş aýlady. Tolgunmakdan ýaňa
eýýämhaçan titräp ugran dodaklaryny çalaja gymyldadyp salam berdi.
Yzyndanam:
Ruhy, barman gidiberjekmidiň – diýdi.
Barjakdym. Ýöne, özüň gabat geläýdiň. Gowy bolaýdy. –
Ýigit
gyzyň özüni gözläp däl-de möhüm bir söz bilen maslahata gelendigini aňdy.
Gapydan bir gapdala çekildi. – Giriber Enehakyda.
Enehakyda şol bir gyz çekinjeňligi bilen uýaljyrap gapydan girdi. Iç işikde
ýeňi bilen agzyny ýapyp, gyýa bakyp durşuna maslahata salam berdi.
332
Ýaşulular ýerli-ýerden onuň salamyny aldylar. Bir gyradan ýer görkezdiler.
Oňa çenlem Enehakyda:
Siz meni bagyşlaň, men bu ýere atamyň iň soňky sözýni size ýetirmek
üçin geldim.
Kerimberdi işan usullyk bilen baş atdy.
Aýdyber gyzym. – Ol bir gyra tarap baş atdy. Özüňem geç, ho-ojagaz
ýerde oturyber.
Enehakyda görkezilen ýere geçmedi. Birtopar erkek adamyň arasynda aýak
epmäge ejap etdi.
...Ýadyňyza düşýän bolsa, Diňlidepäniň üstünde aýdan iň soňky
hakydasynda atam: «Türkmen bir gurtdur, onda-da çöl gurdudyr. Ol hiç haçan, hiç
kime boýun egmez» – diýipdi. Şol gün agşam öýe gelenimizden soň men ondan:
«Ata birdenkä gurt gapana düşňýse näme» diýip, soradym. Şonda ol: «Hakyky
gurt hüşgärdir, aňsat gapana düşmez, aýagy bilen basmazdan öň ol üstüne gar
peşär, gum tozadar garaz, gapanyň dilini ýazdyrar, bardy-geldi düşäýse-de,
duşmanydan sypmak üçin, öz aýagyny dişi bilen kertmekdenem gaýtmaz» – diýdi.
«Aýagyny kertmezden öň gapan eýesi gelip gurdy gola salaýsa näme? Urunauruna ysgyndan gaçan gurduň garşylyk görkezere halys mydary galmasa näme?»
diýip, men ýene-de atama sorag berdim. Atam: «Ol şonda-da boýun bolmaz. Özi
boýun bolsa-da ruhy boýun bolmaz. Öläýende-de, öldürip derisini çöpe
serňýenlerinde-de boýun bolmaz. «Şol bir erkanalygy bilen gider» – diýdi. Men
egerde bir söý bilen boýun bolaýsa näme» – diýip ýene-de sorag berdim. «Onda
onuň gurtlugynyň gutardygydyr» , diýip, atam gamgyn halda jogap berdi. Şondan
soň ony öňüňde kese ýatyryp, syňragyndan sim geçiräýeniňde-de sesini çykarmaz.
Garşylyk görkezmez. Asyl, ýüzüňe gaňrylybam bakmaz. Sebäbi ol indi gurt dül.
Onda indi dogum, gaýrat ýok. Ejiz. Naçar...» diýdi. Enehakyda sözüne dyngy
berdi-de, çalarak gabagyny galdyrdy. Ýöne, hiç kimiň ýüzüne seretmedi. Ähli zady
gözüniň gytagy bilen gördi, her bir gymyldy hereketi gulagy bilen eşitdi, öz
sözleriniň täsirini tutuş süňňi bilen syzdy. – Men size ine, şuny aýtmana geldim,
agalar. Atam ornunda durup sizden etjek haýyşym şu: Gurduň gurtlugy
gutatmasyn, dogumy ýitmesin, syňragyndan sim geçmesin. Erki synmasyn.
Watany gorap ölmek aýp däldir, diri galmak üçin Watany gaýrylara bermek
aýpdyr. Namysdyr, ardyr. Esasanam ant içilenden, şert edilenden, mukaddes
kitabyň üstünden ätläp geçilenden soň... Biz indi ýa almaly, ýa ölmeli. Gala
synaýanda-da duşmana boýun bolmaly dül, göreşi dowam etdirmeli...»
Enehakydanyň bu sözlerinden soň maslahata elhenç bir ümsümlik aralaşdy. Her
kim böwrüni diňledi. Hemesem ata ornunda durup, hakyda hökmünde gürlän gyzy
333
mamla hasap etdi. Her kim oňa öz ýanyndan buýsandy. Her kimiň kalbyna soňky
günlerde tas ýiteňkirläberen şol bir öňki buýsanç, dogum duýgusy dolanyp gelen
ňaly boldy. Esasanam öýüň daşynda duran ýaş batyrlaryň ýürekleri joşdy. Heňjana
geldi. Olar içki hyjuwlaryna bäs gelibilmän, gum tozadyp, ýerlerinden «tarsatarsa» tasap turdular-da, gylyçlaryny depelerinde bulaýlaşyp duruşlaryna:
Ýaş-şa-a! Ýaş-şa Enehakyda-a! – diýşip gygyryşdylar.
Olar köşeşenlerinden soň köpçüligiň depesinde Kerimberdi işanyň ýakymly
owazy ýaňlandy.
Hudaýa şýkýr, hakydamyz-a ölmündir.
Onuň bu pikiri ni hemmelerem alyp göterdiler.
Hakyda mollanyň azaby ýerine düşüpdir.
Hakydasy bilen ruhy ölmedik halky hiç kim ýeňip bilmez.
Häliden bäri öýkenini ýellendirip dolup-daşyp oturan Orazmämmet hanam
agras häsiýetine mahsus bolmadyk joşgunly ses bilen, adatdakysyna görä has batly
gepledi.
Hakyda hak aýdýar: Başymyzyň ýere togalandygy, ganymyzyň topraga
garyldygy biziň
ýeňildigimiz däldir. Galanyň synmagam, näçe wagta çenli
dowam etjekdigi näbelli bolan baknalygam biziň ýeňilendigimizi aňladmaz. Biz
ölsegem öz topragymyzyň üstünde döş erip öleris. Gala synsa-da söweşi dowam
etdireris. Ruhy batyr ýaly gaça uruş ederis. Şo-da biziň ýeňşimiz boar. Agyr toplar,
atgyr tüpeňler, agyr goşun bilen, elinde sowuk ýaragyndan başga hiç hili söweş
guraly bolmadyk sada çarwa halky basyp alan döwlet hiç haçan ýeňiji bolup
bilmez. Hiç kim onuň ýeňijiligini ykrar etmez. Basybalyjynyňky bolsa bäş gündir.
Ony barybir taryh näletlär. Ähli zady ýerli-ýerinde goýar. Iň bolmanda indiki
nesillerimiz bize gyňa göz bilen garamazlar. Olar öz ata-babalarynyň görkezen
gahrymançylyklaryna buýsanarlar. Galany aňsatlyk bilen bermändiklerine, onuň
her bir daban ýeri üçin «katra-katra» ganlar dökendiklerine düşünerler. Bu biziň öz
adymyzy taryhyň sahypalaryna öz ganymyz bilen gylyçlarymyzyň ujy bilen
ýazdygymyz bolar...
Orazmämmet hanyň bu sözüni eşidip daşarda duran ýaş batyrlar öňküdenem
beter has hyjuwly gygyryşdylar.
Şondan soň han-begler Enehakydanyň hut özüne alkyşly sözleri sag
bolsunlar aýtdylar. Hakyda mollanyň sargydyny ýerine ýetirmek üçin iň soňky
demlerine çenli söweşjekdiklerini aýtdylar.
334
Gyz uýat bir iş eden ýaly, «çym-gyzyl» boldy-da, ýüzüni tutup çykyp gitdi.
Çünki, bu onuň köpçüligiň, onda-da erkek adamlaryň içinde özbaşdak orta çykyp,
ilkinji gezek söz sözleýşidi.
Ruhy batyram onuň yzysüre çykdy. Yzyndan ýetdi. Öýlerine çenli ugratdy.
Halyny sorady. Gyz:
Meň halym hiç, Ruhy, halkyňky agyr
diýdi.
Ruhy batyr onuň bu sözüne jogap bermedi. Bar zat onsuzam düşnükli.
Üstünden gije-gündiz ot ýagyp duran halkyň halyny häzir bir ýa iki söz bilen
ýeňlederden çökderräk. Şonuň üçinem ýigit öýe girenden soň sessiz-üýnsiz ojagyň
başyna geçdi-de duz datdy. Hakyda mollanyň hatyrasyna doga okady. Töwir
galdyrdy. Turjak wagty Enehakyda seredip bir zatlar diýjek boldy. Emma hernäçe
hyýallansa-da, hiç zat diýip bilmedi. Iň soňky gezek bolan şo-ol, gürrüňçilikden
soň, dogrusy Enehakyda blen öz duýgusy barada gürleşere oňa zadam galmandy.
Şonuň üçinem ol uludan demini aldy-da, gapa golaýlady. Çykdy. Yzyna
öwrülibem:
Hoş onda, Enehakyda! Ýeňişli günlerde görüşmek nesip etsin – diýdi.
Enehakyda topulyp gelip iç işikde saklandy. Iki elinem söýä diräp, tolgunyp
durşuna gözlerinden ýaş döküp:
Aýdanyň gelsin, Ruhy – diýdi.
Ruhynyň ol gözlere seredip durmaga mejaly ýetmedi. Bütin göwresi bir
demde lerzana gelen ýigit uly-uly ädimler bilen Diňlidepä, atyny goýan ýerine
tarap ugrady.
Galanyň tabşyryljak däldigi, söweşiň dowam etdiriljekdigi baradaky habary
ýaş batyrlar dessine, uly höwes bilen, diwaryň üstündäki netijä garaşyp duran
ýigitlere ýetirdiler. Olaram iki owuçlary bilen agyzlaryny ýelden penalap:
E-eý, öz nejasatlaryna meňzeş saryja oruslar! Derrewiň özünde gazan
gabyrlaryňyza giriň, biz häzir atyp başlajak! Urşy dowam etdirjek – diýşip,
gygyryşdylar. Duýduryşyň soňuny Garasähet jarçy alyp göterdi. Onuň sesi
soldatlaryň arasynda duýduryşdanam beter dowul döretdi. Tranşeýalaryň içinde,
daşynda gaýda-gaýmalaşyk köpeldi.
Öýlän sagat iki bolandanam, tekeler ot açyp başladylar. Şonuň bilenem, uruş
täzeden başlandy.
Jesetleri ýygnamak üçin yglan edilen ýaraşyk öňli-soňly iki ýarym sagat
dowam etdi. Şol döwrüň içinde taraplaryň ikisem wagtlaýyn ýaraşygyň düzgünini
doly berjaý etdiler. Hiç hili uruş we uruş üçin taýýarlyk alamatlaryny amala
335
aşyrmadylar. Orslaryň bir utan zatlary: jesetler ýygnalan döwründe, galanyň daş
ýüzündäki garymyň içiniň boşdugyny gördüler.
9. Galanyň synmagy
Orazmämmet hanyň çaky dogry bolup çykdy. Orslar hakykatdan-da, ýeriň
pessi bilen galanyň düýbüne çenli lagym gazyp, astyna-da ýetmiş bäş put däri
goýdular. Ony partlatmaklygy bolsa, 1881-nji ýylyň 12-nji ýanwaryna bellediler.
Dogry, maslahatda karar edilişi ýaly, tekelerem garşylyklaýyn garym
gazdylar, ýöne, birinjiden-ä hiç hili ylmy tejribeleri, tehnikalary, ölçeýji gurallary
bolmadyk sada halk orslaryň gazyp gelýän garymlarynyň çuňluk derejesinem,
gelýän ugrunam dogry kesgitläp bilmedi, ikinjidenem ýetişmedi. Çünki,
garşylyklaýyn garym gazmak barada maslahat edilen gün bilen galanyň
partladyljak gününiň arasynda bary-ýogy dört gün galypdy.
Skobelewiň maksadyna görä, partlaýyşyň soňy aýgytly hüjüme sepleşip
gitmeli. Munuň üçin ol goşun bölümleriniň hersiniň durmaly nokatlaryny, hereket
etmeli ýoldaşlaryny belledi. Haýsy bölümiň hüjüm etmelidigi, haýsynyň
hüjümçileri goramalydygy, haýsysynyň ätiýaç üçin bukuda durmalydygy barada
görkezme berdi.
─ Erkek adamlary, ýesir almaly däl - diýoip, ol ofiserlere berk sargady –
Barysyny gyrmaly. Galanyň içindäkilerem gyrmaly, çykyp gaçanlarynam
yzlaryndan ýetip gyrmaly. Diňe gyrmaly.Gyrmaly, gyrmaly, gyrmaly...
Eýsemde, bolsa ol aýgytly hüjümi näme üçin, ala-böle 12-nji ýanwara ors
yrymyna görä, hepdäniň agyr güni hasap edilýän duşenbä belledikä? Bu barada
ondan hiç kim sorap blmese-de, goşunyň baş wrajy, generalyň iň ýakyn hem
hemişelik söhbetdeşi doktor Geýfelder ertir hüjüm diýlen güni soramaga het edip
bildi.
─ Näme üçin diýýäňizmi? – diýip, general berlen soraga begenýändigini
gizlejegem bolman, joşgunly gürledi. – Sebäbi, şol gün Pawel birinjiniň Hindistana
ýöriş etmek barada Don polkuna buýruk beren gününe ylaýyk segsen ýyl dolýar.
Emma, Paweliň ölmi zerarly ol ýörişi amala aşyrmak mümkin bolmady. Ine, bize
welin şol uzak ýoluň başlangyjyna düşmek başartdy. Nesip bolsa ony soňuna çenli
dowam etdirmek hem başardar, diýip, umyt edýän – Skobelew doktora seredip
ellerini ýaýdy. – Ine, men näme üçin hüjümi şol güne belledim. Ikinjidenem şol
gün meniň mundan bir ýyl öň Beýik Imperator Aleksandr üçünji tarapyndan
goşunbaşlygy edilip bellenen günüm. Mundan başga-da, men bu hüjümi
336
«Roždestwo» baýramçylygyna bagyşlaýaryn. Goý, bütin Orsyýet, Isa pygamberiň
doglan gününi baýram edip oturan pursaty tekeleriň boýun egdirilendigi baradaky
hoş habary hem eşitsin. Şatlyklaryna şatlyk goşulsyn. Urşuň halka ýeke bir ölümýitim gam-gussa däl-de, şatlyk hem getirip bilýändigine düşünsinler. Onsoňam,
hormatly doktor, 12-nji ýanwar güni Tatýana gni. Şeýle hem Moskwa
Uniwersitetiniň düýbüniň tutulan güni. – General sözüne azajyk dyngy berdi-de,
ýeňişiň özüne ýar boljakdygyna çigit ýaly hem şübhelenmeýän adamyň
badyhowalygy bilen, döşüni gaýşardyp, öýüň içinde iki-ýana gezmeläp başlady. –
Gördüňmi, meniň ertirki ýeňşim nähili şanly seneler bilen bagly ekeni. Onsoňam
men Hindiguş daglaryna tarap barýan birnäçe tapgyrdan ybarat ýeňişli ýoluň ilkinji
menzilini gurdum.
Doktor Geýfelder gaşlaryny gerdi.
─ A, indiki menzil nirede?
─ Hyratda.
─ Haçan?
─ Angliýanyň ilkinji gezek Orsyýete dişini syrtardan güni. Onuň harby
flotunyň Mermer deňzine ilkinji gezek aýak basan güni.
─ Diýmek, onda bu zatlaryň barysynyň düýp sebäbi Angliýa bolýarda?
─ Elbetde! Biz hut şol sebäpli bu çöl-beýewanyň içinde şeýdip ýörüs ahyry.
Orta Aziýa näme? Hiç zat! Tekeler kim? Hiç kim! Bular biziň üçin kelle
agyrdanyňa degýän mesele däl. Päsgelçiligem däl. Bu bir biziň esasy maksada
tarap barýan ýolumyzdaky daýanç nokady. Üstünden ötülmesi hökmany bolan
tozanly ýol. Düşelge. Uzak ýoldan gelip, uzak ýola barýan ýadaw goşun üçin
dynjalga. Russiýanyň esasy harby meýilleriniň amala aşyrylmagy üçin tasýýarlyk
meýdany. Bular bizi biraz egläp bilerler, ýöne, ýolumyza böwet bolup bilmezler.
Men bulary edil ädigime ýelmeşen palçyk ýaly süpürip taşlaryn. Ýok, süpüribem
durmarynda, dik duran erimde aýagymy birki ýola «tarpyldadaryn» welin,
palçygyň öz-özi «patlap» ýere gaçar.
Doktor syýasy meseläniň esasy özenine dolanyp geläýenini kem görmedi.
─ Angliýa häzirlikçe-hä, biziň bilen hoşniýetli gatnaşykda ýaly.
─ Dogry. Häzirlikçe şeýle. Men munuň mundan buýana hem şeýle
boljagyna ynanmaýaryn. Onsoňam, bilip goýuň, doktor, iňlisler näçe
mylaýymsyraýan bolsalar, şonça-da howpludyrlar. Ahalda we Maryda näçe çalt
hem çuň ornaşybilsek, Angliýa bilen aramyzdaky syýasy göreş şonça-da çalt
çözüler. Bu nokatlar bize has çalt aralaşmak we onuň iň bir ynjyk ýerlerinden
ebşitläp tutmak üçin gerek. Iňlisler häzir Kabuly, Gandahary eýelediler. Indem
337
Hyrada göz dikýärler. Ýöne, olar häzir Hyrady bada-bat alsakmykak ýa ony öňürti
Eýrana bersekmikäk, diýen meseläniň üstünde kelle döwýärler. Eýran bolsa ejiz.
Ol Horasana-da, Seýistana-da doly eýelik edip bilenok. Şonuň üçinem, Angliýa,
Hyrada tarap hökman süýşer. Hyrat bilen türkmen obalarynyň arasy bolsa, tozap
ýatan boş çöl. Ýaltanmasalar bu aralygy iňlisler iki günde geçerler we Hazar
deňziniň ýakasynda oturyp, ýagyrnylaryny Güne çoýarlar. Özleri gelmän, Mary we
Ahal tekelerini ok-ýarag bilen üpjün edip, bize garşy küşgürmekleri, arkalarynda
durmaklary hem mümkin. Iň bolmanda altyn, kümüş bilen türkmenleri ymykly
ellerine alarlar...
─ Bardy-geldi iňlisleriň Hyrady özleri alman, ýaňky siziň aýdyşyňyz ýaly
Eýrana beräýseler nähili bolar?
─ Onda, şonuň yz ýany Hyradyň içi olaryň agentlerinden ýaňa porruk uran
ýaly bolar. Ana, şol agentleriň türkmenler bilen ýakyndan ysnyşmaklaryna bolsa
Eýran döwleti päsgel berip bilmez. Şonuň üçinem, syýasat haýsy tarapa ugur alsada, biziň Orta Aziýada öz täsirimizi berkitmegimiz gerek...
─ Meniň syýasatdan siz ýaly gowy başym çykanok, Mihail Dmitriýewiç –
diýip, doktor Geýfelder äýnegini el ýaglygy bilen süpürip oturşyna gözlerini
süzgekledip generala seretdi. – Belki, bu ülke ors hökümediniň daşky syýasaty
üçin hakykatdan-da amatlydyr, ony eýelemek zerurdyr, oňa meniň sözüm ýok,
ýöne, siz ofiserleriňize tekeleriň erkek göbeklisinden ýekejesinem ýesir almazlyk,
gyrmak barada buýruk berdiňiz. Bu ýerde sorag şeýle: Siz bulary ýeňjekdigiňize
ynanýarsyňyz, egerde, şeýle bolsa, onda ýeňeniňden soň, ýeňilen halky gyrmak
nämä gerek? Bu birhili orta asyrlardaky ýowuz serkerdeleriň eden-etdiliklerini
ýatladýar.
─ Uruşam bir sungatdyr, doktor, ýöne, munda şahyrana pikirlere ýol bermek
bolmaýar. Russiýanyň metbugat sahypalarynda geçen gezekki Gökdepe urşuny
ýazgaryp çykyş edenlerem boldy. Esasanam ol wakany rewolýusion meýilli
intelgensiýa we buržuaziýanyň wekilleri patyşanyň syýýasatyny garalamak üçin,
öz bähbitlerine ulandylar. Men siz hem şolardansyňyz, diýip, biljek däl, ýöne, siz
doktor, gumanist. Siz eliňize duşmanyňyz düşse-de bejeräýmeli. Siziň käriňiz
şeýle. Men welin harby adam. Men öz şöhratdymy zabun söweşlerim, şanly
ýeňişlerim arkaly gazanmaly. Men galalary ýykmasam, ýumurmasam, öýleri,
obalary ýakmasam, ýandyrmasam, garşydaşlarymy gyrmasam, gahrymançylyk
görkezip, patyşa gowy görnüp bilmeýärin. Onsoňam patyşa hökümeti onlarça
ýylyň dowamynda bulara hatlar, wekiller iberdi, agzybirlige, geleşiklere çagyrdy.
Emma gulak asmadylar. Orsyýediň ýalbar-ýakardan, hat-petekden gaýry zada
güýji ýetmez öýtdüler. Bular entegem ors ýaragynyň güýjüni doly görenoklar.
Geçen gezekki uruşdanam dişlerinde et galdy. Top oklaryna dagy özlerine Allanyň
338
eçilen ýagmyry däldir öýdenoklar. Dogry, türkmenler edermen, batyr halk. Oňa
söz ýok, ýöne, güýç görmeseler, töwella tagsyra, abaýdyr-syýasata gulak
asanoklar. Bular diňe gutarnykly derbi-dagyn edilenlerinden soň ýeňilendiklerini
boýun alarlar. Dünýä taryhynda edermen halk adyny alan arly-namysly türkmenler
mundan buýana ýer ýüzünde bolmaz. Meniň bu ýerdäki taryhy missiýam ine,
şulardan ybaratdyr. Şeýtmeseň welin, kawkazlylaryň salan güni bu ýerde-de biziň
başymyza geler. Ine, onsoň tükeniksiz ýyllara çekjek partizançylyk urşuna-da
garaşyber. Iň gowusy ýylany öldür, kellesinem mynjyrat, diňe şondan soň arkaýyn
agalyk sürersiň... Siz bolsaňyz... – General elini silkip goýberdi. – Siz bolsaňyz... –
Birdenkä onuň sesi peseldi. Ýadawlyk basdy. Aýdan sözlerinden özem gorkan
ýaly, tisgine-tisgine dem aldy-da, kiçijik, tegelek stoluň başynda duran arkasy
ýaýjykly agaç stula geçdi. – Gel, gowusy bu gürrüňleri goýaly-da, arşa aralaşaly,
doktor. Ähli aladalary unudaly. Ertir aýgytlaýjy gün. Meniň kalbymy bolsa häzir
elhenç bir ümsümlik gurşap aldy. Nähilidir bir boşluk aralaşdy. Siz bir gaýrat edip
ýagşy gürrüňler tapyň-da, meniň göwnümi göteriň, doktor!..
Doktor Geýfelder jübüsinden zynjyrly, tegelek sagat çykardy. Gapagyny
açyp gözüne golaýlatdy.
─ Wagt ýarym gijedenem geçipdir, Mihail Dmitrýewiç. Gowusy dynç
alalyň. Adama şondan gowy rahatlyk beriji, köşeşdiriji zat bolup bilmez.
─ O-da bolman durmaz.
Doktor ýerinden turdy.
─ Gijäňiz rahat bolsun.
─ Siziňkem şeýle bolsun.
1881-nji ýylyň 12-nji ýanwar günem gala hemişekileri ýaly ir oýandy. Her
kim bir alada bilen öýünden çykyp gitdi. Uzak gije garawulçylyk çekenler deregine
gelenler bilen ýerini çalyşdy. Diwarlaryň üstünde, galanyň içinde gaýdagaýmalaşyk köpeldi.
Entek howa doly ýagtylyp hem ýetişmänkä, galany goraýjylaryň ünsüni