Ýere gaçan ýyldyzlar - 13

bolşup hekgerilişip duruşlary gojanyň: şular tussag edilen bolaýmasyn, diýen
iňkisini hasam artdyrdy.
Şondan soň Dykma serdaryň adamlaryndan hiç biri görünmedi. Hiç biri daş
çykmady. Öýüň agzyndaky saklawlar aýrylmady.
142
Oňa çenlem garaňky düşdi. Gurban mergen Dykma serdaryň göz tussagy
bolup barýandygyna doly göz ýetirdi we tüpeňiniň nilini uludan gallanan oduň
başynda terne gemrişip, ala-goh bolşup oturan soldatlara tarap öwürdi.
Ol her tüpeňinden bir gezek, jemi üç gezek atdy. Onuňam ikisi nyşana degdi.
Biri «pys» geçdi. Ýöne, şondan artyk atmana onuň okam ýokdy, ýagdaýam.
... Gurban mergen türkmenleriň iňňän mert hem namysjaň halkdygyny
orslara subut eden ilkinji adamlaryň biri boldy. Şu çaka çenli goşunyň içinde Ruhy
batyryň, Garabatyryň ady ýörgünlidi. Şonuň adyny eşitdikleri töwereklerine
garanjaklaşyberýärdiler.
Şol gijeden soň şol iki adyň üstüne gojanyň adam goşuldy. General
Lomakiniň hut özem ony: hakyky gahryman diýip atlandyrdy. Mundan bu ýana her
ädimde hüşgär bolmaklygy soldatlara berk tabşyrdy. Gojanyň merdana hereketi
soldatlaryň Ahal ülkesi, onuň adamlary baradaky ozaldanam edip gelýän pikirlerini
düýpgöter üýtgetdi.
Umuman alanyňda-da, goşunyň içinde bu ýöriş barada üç dürli pikiriň
bardygyny belläp geçmek gerek.
Olaryň birinjisi ýolbaşçy toparlara degişli. Olar üçin diňe ýeňiş gerek. Ýeňiş
olary şöhrata ýetirmeli. Şanlaryny artdyrmaly. Iň bolmanda çinleri galdyrylar,
şundan buýanky ösüşlere itergi bolar, basgançak bolup hyzmat eder. Şonuň
üçinem, haýsy tarapdan näçe adamyň gyryljakdygyna garamazdan, olar diňe
söweşe höwes edýärler. Ýeňişe ynanýarlar.
Ikinji pikir öň ors-türk urşunda bolup görenlere we orta çinli ofiserlere
degişli. Olary ýörüşiň öň ýany komandowaniýanyň özi seçip alyndy. Çünki olaryň
bu jähtden tejribeleri ýetik. Edil birinji pikiriň tarapdarlary ýaly ölüp-öçüp
barmasalaram, bularam gaty bir şolardan pes päl hem däl. Ýöne, syr
bildirmeýärler. Ýeňjekdikleriniň ikuçsuzdygyna şübhelenmeýärdiler.
Üçünji pikiriň tarapdarlary Iwaşow ýaly ýönekeý soldatlar we kiçi çinli
ofiserler. Olar diňe berilýän buýruklary bilýärler. Ölmelimi-ölmeli. Galmalymygalmaly. Iki – ýeke Çurkin ýalylar bolaýmasa, olar seslerini çykarmaýarlar. Jebrijepa çekselerem zeýrenmeýärler. Olaryň şu häsiýetleri tä, Gökdepä golaýlaýançalar
dowam etdi.
Gepiň gysgasy, tutuşlygyna alanyňda goşun ugramazdan öň, Ahal ülkesim,
tekeleriň hüý-häsiýetlerem doly derejede öwrenilmändi. «Topumyzyň nilini
143
gördükleri ellerini göterişip öňümizden çykarlar» diýen düşünje bilen ýola
çykypdy.
Bendesende başlanan söhbetdeşligi dowam etdirmek üçin, general Lomakin
Dykma serdary, Arçmanda düşlenen gijesi ýanyna çagyrdy.
Serdary iki sany soldat general üçin ýörite gurnalan gara öýüň gapysyna
getirdi. Ony öňki dilmaç garşy aldy we gapynyň eňsisini galdyryp näme üçindir
ulumsylyk hem äsgermezlik bilen:
─ Giriberiň – diýdi.
Serdar gapydan girenden başy papaksyz, egni harby eşiksiz köýnekçe oturan
general, stoluň başyndan turdy. Salamlaşdy. Görüşdi. Öz oturan ýerinden ýer
görkezdi. Oturandan soň iýer-içer ýaly zatlardan mürähet etdi.
Dykma serdar stoluň üstündäki kiçeňräk samowara, kiçijik tarelkajyklaryň
içindäki gapdallary, hatda gulplaryna çenli haşamlanan, içi kiçijik demir çemçeli
çaşkalara, ulurak tarelkanyň içindäki gant üýşmegine, suharilere, kökelere gözüniň
gyýtagyny aýlady-da, işdäsiniň ýokdugyny, ýaňyja naharlanandygyny aýtdy.
Şondan soň general ondan özüne, ýoldaşlaryna nähili seredilýändigini, nähili
hezzet-hormat edilýändigini sorady. Telpegini ýeňseräk süýşürip, maňlaý derini
ullakan ýaglygy bilen süpürip oturşyna Dykma serdar generala nägile nazaryny
dikdi.
─ Hiç neneň däl, tüweleme hezzet-hormatdan kem bolar ýaly etmediňiz.
Myhmanparazlygyňyza söz ýok.
Indi onuň öňki alçaklygynyň ýoklugyny, sähelçe zat üçinem ýaryljak bolup,
galkyjaklap oturşyndan generalyň özem duýdy. Elbetde, özüni çykgynsyz güne
salandygy üçin ol generaldan kineli. Ýeke ondanam däl, tutuş Orsyýetden, ors
hökümedinden kineli. Ol özüni komandowaniýe tarapyndan kemsidilen hasap
edýär. Şu zatlardan ak patyşanyň habarsyzdygyna bolsa ynanmaýar.
General çaýyňny ýa başga bir zadyň badynamy, çygjaryp duran ýüzüni
kiçijik, akja elýaglygy bilen ýelpäp oturşyna edil öňki gezekkisi ýaly terjimeçisini
ýanyna çagyrdy-da, özünden göwni hoş halda söze başlady.
─ Görşüňiz ýaly hormatly Dykma serdar, biz siziň ülkäňize girdik. Urşuň
gutulgysyzdygy, ýitginiňem esasan türkmenlerden boljakdygy bolsa indi iki tarapa
hem äşgär. Oňa özüňizem göz ýetirensiňiz. Şonuň üçinem, siz maňa aýdyň, biz
nädenimizde galany bu diledüşmez halky az ýitgä sezewar edip alyp bileris?
─ Siz meni şo tarapa näçe çalt iberseňiz, şonça-da galany çalt alyp bilersiňiz.
144
─ Näme üçin? Nädip?
─ Men olara ýene bir gezek töwella ederin. Uruşmaň, gelýän goşun güýçli,
diýerin.
─ Töwellaňyzy almasalar näme?
─ Onda hakykatdan-da uruş bolar, ýöne, haýsy tarapdan az, haýsy tarapdan
köp adam gyryljak, ony bir Alla biler.
─ Sizem özüňiziňkiler bilen bir hatarda durup, bize garşy söweşersiňiz?
Şeýle dälmi.
─ Elbetde.
Lomakin gürrüňdeşini sözünde tutan ýaly, barmagyny çommaldyp hileli
ýylgyrdy.
─ Görýäňizmi? Siz özüňizi bize dost hasap edýärsiňiz. Emma garşymyza
uruşmana welin taýýar.
─ Sizem nijembir ýyl bäri özüňizi bize dost hökmünde görkezjek bolduňyz,
emma ine, ahyrsoňy üstümize goşun çekip geldiňiz. Onsoňam, dost diýeniň öz
öýüne gelen dostuny tussag etmez.
General çaşkasyny eline alyp çaý owurtlady-da, boş elini bir gapdala serdi.
─ Siz bize goşun çekip gelmekden başga ýol goýmadyňyz. Dostlukly
ganaşyklardan ýüz öwürdiňiz. Indem biz uruş ýagdaýynda. Uruşda bolsa kadakanun bolmaýar.
─ Her hili ýagdaý bolanda-da ilçi babatdaky halkara kanun berjaý
edilmelidir. Ony saklamak, tussag etmek, öldürmek gadagandyr. Bu ähli döwürler,
ähli halklar, ähli ýurtlar üçin berjaý edilmesi hökman bolan ýeke-täk ýörelgedir. –
Dykma serdar ýerinden turdy. – Men ilçi bolup geldim. Şonuň üçinem, siziň meni
saklamana hakyňyz ýok. Beýtmek bilen siz diňe halkyň gahar-gazabyny
artdyrarsyňyz. Özüňiziň bolsa halkara derejesindäki abraýňyzy gaçyrarsyňyz. Ýeke
özüňiziňkini däl, tutuş ors hökümediniňkinem ak patyşanyňkynam gaçyrarsyňyz.
─ Bu, aýdýanlaryňyz biçeme däl, Dykma serdar. Ýöne, men ýalňyşmaýan
bolsam, siz Ahalyň baş serdary bolup durýarsyňyz. Dogrumy?
─ Dogry.
─ Şeýle bolsa, bizem sizi goýbermesek, onda, baştutansyz galan goşun urşup
bilmez. Onda-da biziňki ýaly uly hem ok-ýarag bilen üpjün goşunyň garşysyna.
Onsoňam olar eýýäm sizi dönük saýyp ýörler. Düýnki goja-da...
Dykma serdaryň hemişe mähir bilen balkyldap duran gözlerinde gazap ody
uçganaklap gitdi. Garaýagyz ýüzüniňkä ýeri aksowult, sowuk reňke öwrülse, kä
ýerleri sargylt öwüsdi. Gür gaşlary bäbenekleriniň üstünde birnäçe gezek üýşüp –
145
çaşdy. Şular ýaly tolgunanda hemişe bolşy ýaly, tutuş süňňi bilen galpyldady.
Elleri titredi. Uýluklary saňňyldady.
─ Siz asyl meni şonuň üçin saklan ekeniňiz-ow, jenap ýanaral-general –
diýende, sesi kapasa düşüp iki ýana urunýan ýolbarsyň «arryldysyna» meňzedi. Bir
okda iki towşan urmak islän ekeniňiz-ow. Halk hem-ä serdarsyz galar, urşup
bilmez, üstesine-de serdaryny dönük saýar, ruhdan düşer, dyzyna çöker öüden
ekeniňiz-ow... Emma bilip goýuň, halk hiç haçan başsyz galmaz. Çünki,
türkmende hanam, serdaram,batyram bir ýa iki däldir. Islendik pursatda biri-biriniň
ornuny tutjaklar kändir. Meniň ornuma olaryň eýýäm birini saýlan bolmaklaram
mümkin. Şonuň üçinem, siz meniň getiren salgyt baradaky teklibimi kabul edip,
yzyňyza dönmeseňiz, uruş bolar, men bolsamam bolar, bolmasamam bolar. Dykma
serdarsyz galdyk diýip, halk size öz topragyny basgylatdyrmaz. – Dykma serdar
sag eliniň süýem armagyny çep döşüne diredi. – Ýöne, ýanyňyzda saklanyňyz
bilen, halkyň meň ýagyrnyma «dönük» diýen ýarlygy ýelmejekdigine-de gaty bir
ynanyp barmaň. Çünki, halk meni bu gün tanamaly däl. Ol her kime «serdar»
adyny beribem ýören däldir. Ol ady menem Güne ýatyp gazanana däldirin, jenap
ýanaral-general.
Şol günlikçe gürrüň gutardy. General Dykma serdary kabul edendäkisi ýaly
tertip-düzgün hem-de hormat bilen ugratdy. Ýöne, ýüzi başdakysyndan has
aladaly, pikirli, şeýle hem ýadaw göründi.
Terjimeçisinem ugradyp ýeke galandan soň, ol çaý içen çaşkasyny stoluň bir
gyrasyna süýşürdsi. Gaty çöregiň ulurak owuntyklaryny çöpleşdirip çaşkanyň içine
atdy. Galanyny sag eliniň aýasy bilen süpürip çep aýasyna guýdy we onam
çaşkanyň içine atdy. Ýerinden turdy. Tärimden asylgy gaýyş, ýol planşetini alyp,
içinden Ahal ülkesini görkezýän ýöriş kartasyny çykardy.
Kartanyň köp ýeri boşdy. Bellik edilen ilatly nokatlary görkezýän ýerleri
azdy. Bu bolsa ýörişe çenli ençeme ýyllap, ençeme gezek barlag geçirilen hem
bolsa, Ahal ülkesiniň doly kartalaşdyrylmandygyny aňladýardy.
16. Galadaky taýýarlyk.
Goşunyň golaýlaşýandygy baradaky habarlaryň ýygjamlaşmagy, şeýle hem
ekabyrlaryň üznüksiz tagallalary bilen, gala göçüp gelýänleriňem sany artyp
başlady. Mähnet diwarlaryň derwezeleriniň girim-çykymy içindäki erewdeberewlik köpeldi. Galanyň gurluşygyna jogapkär adamlar häli-şindi iş üstüne
aýlanyp durýarlar we her hili görkezmeler berýärler.
146
Gurluşyk, göç-gon meselesi bilen bir hatarda urşa taýýarlyk işlerem gijegündiz dowam edýär.
Öňi bilen-ä, Aşgabatda geçirilen uly maslahatyň gelen netijesine görä,
Änewdäki ýeke-täk, topy getirip, Diňlidepäniň üstünde dikdiler.
Halk ondan köp zada garaşýar. Aýratynam aýallaryň tamalary uly. Olar onuň
daşyndan aýlanşarlar-da, ýaşmaklaryny çalarak aşak düşürip: «Jan dogan, hiý şuň
öňünde ýagy durubiler öýdýäňizmi?» – diýip, ýuwaşjadan pyşyrdaşýarlar.
Çagalaryňam top baradaky düşünjeleri şolaryňky bilen deň. Olaryň pikirine görä,
şolar ýaly top dünýäde başga hiç ýurtda ýokmuşyn. Orslaram şu ýerde şular ýaly
aýylganç guralyň bardygyny bilmän gelýärlermişin. Biläýenlerinde dagy tekä tarap
gaňrylyp bakmajakdyklary düşnüklimişin. Ýöne, şuňa gözleri düşenden, zut gaçyp
gitjekdiklerine welinşübhe ýokmyşyn.
Abdylla ussa Ahally ýaly şägirtleri bilen gije-gündiz şol topuň daşynda
aýlanyp ýör. Elbetde, olar arasynda beýleki ussaçylyklarynam edýärler: tüpeňler
üçin ok guýýarlar, däri ýasaýarlar, ýarag bejerýärler, gylyç taplaýarlar, pyçak
çarhlaýarlar. Şolar ýaly hysyrdylar her bir öýde-de dowam edýär. Halys ýaragy
ýoklar uzyn syrygyň ujuna gykylyk, gaňyrçak ýa keser daňyp özboluşly «naýza»
ýasaýarlar. Paltadyr-teşe, pildir-çarşak bilen ýaraglanýanlaram bar.
Enehakyda başlyklaýyn gelin-gyzlaram edil erkekler ýaly syryklaryň ujuna
gyrkylyk daňyşyp, ony her daýym howa sary ülňäp-ülňäp görýärler, ýere sanjyp
berkligini barlaýarlar. Soňam uludan demlerini alýarlar-da, galanyň diwarlarynyň
üstündäki eginlerini terezilendirip, duşmanyň ýoluna garap duran ýigitlere bakan
kemsinmek duýgusy bilen seredişýärler, özleriniň ýigit bolup dogulmandyklsry
üçin gynanýarlar, şolaryň duran ýerinden özlerine-de orun berilmeýändigine namys
edýärler.
Boýdaşlarynyň şol duýgularyny köşeşdirmek üçin, Enehakyda olara gadymy
oguz gyzlarynyň gahrymançylykly işleri barada gürrüň berýär. Sylyjan hatyndan,
Burla hatyndan, Barçyn salyrdan, Günin görkliden söz açýar. Ýurduň başyna düşen
bu kyn günde joralarynam şolar ýaly mert bolmaklyga, ýigitler bilen bir hatarda
durup, duşmana gaýtawul bermeklige çagyrýar.
Täze göçüp gelenleriň köpüsi öý dikmek, çatma gurmak, tüm gazmak bilen
meşgul. Alakanyň hinine meňzeýän tümler esasan azyk-suwluklary, öý goşlaryny,
gymmatbaha zatlary saklamak, top okundan penalanmak üçin, öýler, çatmalar
bolsa ýaşamak üçin niýetlenen.
Galanyň içindäki jemendäniň urşa ýarawsyzynyň sany ekabyrlaryň hasaby
boýunça otuz müň boldy. Öý sany on iki müň. Urşa ýaraýanlaryň atlysy on bäş
müň, pyýadasy ýigrimi müň. Bulardan başga Nurberdi hanyňam bu gün-erte
Marydan alty müň atly goşun we alty sany top bilen gelmegine garaşylýar.
147
Galanyň içine sygmadyk dört ýüze golaý maşgalanyň öýi galanyň daş
ýüzünde, demirgazyk derwezäniň öň ýanynda dikildi.
Gurbanmyrat işan öz egindeşleri bilen käte iliň ýygnanýan meýdanynda,
käte diwarlaryň üstündäki ýigitleriň arasynda, käte Diňlidepäniň düýbüne üýşýän
ekabyrlaryň arasynda peýda bolýar we at üstünde sakgalyny, gök ýektaýynyň
syýlaryny epgekli, gyzgyn şemalyň ugruna galgadyp oturşuna öňkülerindenem has
aýgytly surata giren ullakan, ala gözlerini daş-töweregine aýlap:
─ Adamlar! Ors baýarlary biziň töwellamyzy almadylar. Çünki, olaryň
maksady bizi basyp alyp, özleri ýaly käpir etmek. Käpir bolmadygyňy gyrmak.
Şonuň üçinem bek biliň: bu uruş-din urşudyr. Din gylyjynyň dessesini mäkäm
tutuň! Käpirlere per bermäň. Aslyýetinde, bu ýagy bize alamana gatnap köp-köp
musulman bendeleriň ganlaryny nähak döken käbir ýaramaz adamlar zerarly
Allatagalanyň ýollan jezasydyr. Ýüzüňize bala-çagalaryňyz, zenanlaryňyz garap
durkalar, mert boluň, berk duruň... – diýip, wagyz-nesihat edýär. Onuň ýanynda
köplenç Kerimberdi işany hem görmek bolýar.
Şolar bilen bilelikde, käte olaryň öň ýany, käte yz ýany egni ýüpekden
dokalan gyrmyzy donly, başy buýralary zire-zire bolup, seçelenip duran silkme
telpekli Berdimyrat han atyny säpjedip peýda bolýar. Kümüş gaşly eýeriň üstünde
sarsman, syrdam göwresini dik tutup oturan han her baran ýerinde gylyjyny
gynyndan «şowurdadyp» çykarýar-da, depesinde bulaýlap, ýigitleri söweşe
ruhlandyryjy sözleri dabara bilen aýdýar.
─ Ýigitle-er! Allanyň bize bagş eden abraýly güni ýetip gelýä! Toý mütdedi
golaýlaşýa... – diýende, hemmeleriň endam-jany jümşüldeşip, gözlerinde dogum
uçgunjyklary uçganaklaşyp gidýär. – Bu toýy hem biz edil öňki toýlary
sowuşymyz ýaly abraý bilen sowmalydyrys. Watan, il-gün, ar-namys ugrunda
ölmek üçin şundan amatly pursat bolmaz...
─ Arkaýyn bol, Berdimyrat han! Enşalla biz duşmany ýeňeris!
─ Alla bizdendir!
─ Duşman Ahala aýak sekmez!.. – diýen ýaly joşgunly sözleri eşidibem, ol
üzeňňä galýar-da, gylyjyny gynyna salyp olara tarap telpegini bulaýlaýar. Soňam
atynyň başyny beýleki diwarlaryň üstünde gaýmalaşyp ýören ýigitlere tarap
öwürýär. Galanyň eýýäm boýy ýeten diwarlarynyň üstündäki uly ýola gözegçilik
edip duran ýigitleriň ellerindäki naýzalaryň gür tokaý ýaly bolup görünýändigine
gözi düşende buýsanjy artyp, indiki baran ýerlerinde hasam ynamly gürleýär.
Galanyň gurluşygyna gözegçilik etmek üçin, mahal-mahal Orazmämmet
han, Gulbatyr serdar, Hanmämmet atalyk ýaly atly-abraýly adamlardan ybarat
ýörite topar hem aýlanýar. Olaryň hemmesem edil dilleşen ýaly, işi köp
synlaýarlar, az gepleşýärler. Geplänlerinde-de ýuwaş sözleýärler. Tutuma
148
göwünleri ýetmän ýa maslahatda sözleriniň geçmändigi üçin kine edip däl-de,
häsiýetleriniň şeýledigi üçin ýuwaş şeýdýärler. Hanmämmet atalyk hasam ýuwaş
sözli. Ýöne, onuň pyşyrdap aýdýan sözlerem menziline ýetmän galanok. Çünki,
gylygyna, gepe çeperligine belet her bir adam onuň dodaklary gymyldap ugrandan,
durşy bilen gulaga öwrülýär. Hywa hany oňa ýöne ýerden: «Ol bir dilli tüýdük.
Onuň sözünde-de hata ýok, özem bihal adam däl. Göni başyny alaýmasaň,
gepletseň-ä ölümden sypar», diýip, uly baha beren däldir. Orazmämmet han bilen
Gulbatyr serdaryň bolsa asla ýasawary agras. Gygyraly diýenlerinde-de
bokurdaklaryna zor salyp bilmeýärler. Ähli harasatlary içinde. Bir söz aýtjak
bolsalar telim wagtlap içlerini hümledip oturýarlar, aýtjak sözlerini ölçerýärler,
dökýärler, oýlanýarlar. Kimdir birine beren jogaplary göwünlerine jaý bolmasa, ýa
öz wagtynda berip bilmeseler, telim günden soň käte telim aýdan soň, hatda telim
ýyldan soňam: «Häý, şol gezek şoňa şeýleräk jogap beren bolsam göwne jaý boljak
ekeni», diýip, ahmyr çekýän wagtlaram bolýar. Şular ýaly häsiýetnamany Gulbatyr
serdar babatda-da dowam etdirmek mümkin. Ol dymmalykda Orazmämmet
handanam geçiren. Şeýle hem hiç haçan, hiç kimiň ýüzüne gelmeýär, şeýle-de
bolsa, onuň senden hoşdugyny ýa nägiledigini gözleriniň şöhlesinden,
dodaklarynyň müňküldisinden, hususanam giň maňlaýyndaky sanaýmaly, kese
geçýän egri-bugry çyzyklaryň hereketlerinden aňmak bolýar. Ol at ýüzli, ujy
sähelçe tommaýrak uzyn burunly, gaşlak, eňegi çürüräk, iri süňkli, gaty bir uzyn
bolmadyk sakal-murtly, epeý adam.
Olaryň hemmesem, göwreleriniň uludygyna ýa kiçidigine garamazdan, öz
borçlaryna, özlerini alyp baryşlaryna görä epeý görünýärler. Şonuň üçin,
göwresiniň beýlekilere görä çepiksijedigine garamazdan Hanmämmet atalygam
olardan pes görnenok. Galanyň gurluşykçylaram, urşa taýýarlyk görýänlerem,
kime gulak asmasalar-da, şol «epeý» adamlara gulak asýardylar.
Garabatyryň ýolbaşçylygyndaky atly goşunyň bir bölegi Bendesenden bäri
topar-topar bolup, kä sagyndan, kä solundan çozup, duşmana birsyhly päsgel berip
gelýär. Duşman Börmä gelenden soň, olaryň hereketleri has hem işjeň häsiýete eýe
boldy. Şonuň iň ähtibarlysy bolsa, Bäherden bilen Durun aralygynda bolup geçdi.
Şol gün agyr goşun Bäherdende goş ýazdyrdy. Bir bölek atly otrýad bolsa
Duruna tarap ýola düşdi. Muny goşunyň her bir hereketini sypdyrman, garaba-gara
synlap gelýän türkmen atlylaram gördülere. Şonuň üçinem, bölek otrýad esasy
bölümden saýlanansoň, Garabatyryň görkezmesi boýunça, ellä golaý atly olaryň
149
üstüne çozdy. Duýdansyz çozuş soldatlary diýseň aljyratdy. Olar ur-tut at başyny
yza öwrüp gaçmak bilen boldular. Ýigitler olary oka tutdular. Oklarynyň gaty bir
kär edibilmeýändigini bilibem gylyçlaryny syrdylar-da, atlarynyň jylawyny
gowşatdylar, çalaragam debsilediler. Üstündäki ýigitleriň göwün isleglerini her bir
owunjak yşaratlaryndanam duýmany başarýan, ýüwrük aýakly türkmen atlary edil
ýaýdan sypan ok deý, «şuwwuldaşyp», duşman sary süýndiler ötägitdiler. Aralygy,
hatda ýigitleriň öz hasabyndanam has basym ýygyrdylar. Soldatlar gaçyp
baryşlaryna, yzlaryna öwrülip atýardylar we şol ýagdaýda olara ýigitleriň birini,
ýaralamak başartdy. Emma ol barybir hatardan çykmady. Yzyna öwrülmedi.
Ýoldaşlary bilen birlikde kowgyny dowam etdirdi.
Yzlaryndan ýetişleri ýaly, iki soldaty çapyp, atyndan agdardylar. Soňam
ýetişibildigiklerinden gylyçlaryny işletdielr. Atdan agýan soldatlaryň sany
gitdigiçe köpeldi. Kömege çagyrýan çirkin sesleri «doganjyklaryna» özlerinden
öňürti baryp ýetdi.
Oňa çenlem ors goşunlarynyň düşelgesine golaýlaşdylar. Soldatlaryň
yzyndaky kowgunçylary görüp, goşundan iki ýüze golaý atly saýlanyp gaýtdy.
Ýigitler at başyny çekdiler. Yza öwrüldiler. Dragunlar olary tä, Duruna çenli
kowaladylar. Obasyna ýetmänkäler, türkmen ýigitleri birdenkä, ýoluň iki gyrasyny
tutup duran, adam boýy gür künjülige urdular. Dragunlar ýoldan çykmana het edip
bilmediler. Egerde künjülige uraýsalar ýaňky ýoldaşlarynyňkydanam beter kyn
güne düşäýmekleriniň ahmaldygyna düşündiler we ur-tut yzlaryna öwrülmak bilen
boldular.
Ýene bir hüjüm Garagan obasynyň deňinde, gije bolup geçdi.
Goşunyň düşlän ýerinden günbatarda, dag tarapda bir ýap akýardy. Soldatlar
şol ýaldan atlaryna suwa ýakýardylar. Bu ýagdaý hem olary ädimme-ädim yzarlap
gelýän ýigitleriň nazaryndan sypmady. Garabatyr bu gezek duşmany biynjalyk
etmekligi Garly gaýşaga tabşyrdy. Ol birnäçe ýigitleri ýanyna alyp ýabyň golaýyna
bardy we künjüligiň içinde güzeri garawullap oturdy.
Häli-şindi biynjalyk edilip durulansoň, soldatlaram ätiýajy elden
bermeýärdiler we aňsat iki-ýeke çykmaýardylar. Onda-da gijesine. Şeýle-de, bolsa
bäş sany töwekgel tapyldy. Ýöne, ýalňyşdylar. Güzere gelip atlaryny suwa
goýberdilerem welin, Aýyň aýdyňlygyndan peýdalanyp, Garly gaýşak dagy olary
oka tutdular. Soldatlaryň ikisi duran-duran ýerlerinden «pagşyldaşyp» suwa
ýykyldylar. Olar hatda gygyrmana-da ýetişmediler. Üçüsi müpeň sesi çykandan,
suwaryp oturan atlarynyň jylawyny ellerinden taşladylar-da, pyýadalap gaçdylar.
Ýigitler olaryň atlaryny tutdular. «Tark-turka» düşelge tarapdanam ýigrimi sany
gazak çapdyryşyp geldiler. Ýigitler oalryňam onusyny atyp öldürdiler. Galan
150
onusy gaçmak bilen boldular. Ýarym sagatdan soň birgiden pyýada soldatlary
yzlaryna tirkäp yzlaryna geldiler.
Ýigitler san taýdan özerine görä birnäçe esse köp görünýän soldatlar bilen
söweşjegem bolmadylar. Böküp atlaryna mündüler-de, olja düşen iki atyňam
jylawyndan, tutup assa-ýuwaş ol ýerden daşlaşmak bilen boldular. Ýöne, soldatlar
olary aňdylar we çen bilen oka tutdular. Çawup gelen ok olja alnan atlaryň birini
ýaralady. Ony taşlamaly boldular.
Şeýdip, şol gijeki waka tamam boldy.
Garabatyr öz ýigitleri bilen şeýdip, tä, Gökdepä çenli gaça uruş edip, duşmana
wehim salyp geldi. Şondan soň Berdimyrat han oňa uly galanyň günortademirgazyk burçundaky kiçi galajygyň içinde ýerleşmek barada habar gönderdi.
Kiçijik gala ýanaşyk gurlan harazyň içinde-de iki ýüze golaý atly ýigit goýuldy.
Kiçijik gala duşmany ilki bolup garşylamaly. Gerek bolsa öňürti çozmaly, egerde
duşman öňürti çozsa berk gaýtawul bermeli. Uly gala tarap goýbermejek bolmaly.
Güýçleri asgynlaberse, harazyň içindäkiler olara kömege barmaly.
Galajykdan öňde, duşmanyň geljek ýolunyň daş-töweregindäki künjüli
meýdanda hem birnäçe mergenleri ýerleşdirdiler. Ýerli ýagdaýa näbelet duşmanyň
künjüli meýdanda aljyrajakdygy atly goşunyň-a asylam hereket edip bilmejekdigi
görnüp dur. Mergenler bolsa, her gezekki atyşykdan soň, künjüligiň içi bilen nirä
çekilmeli, nirede täzeden duşuşmaly hemmesini öňünden ölçäp, biçip goýdular.
Galanyň içindäki we daşyndaky taýýalyk işleri umuman alanyňda şolar
ýalyrak.
Diwarlaryň üstünde duşmanyň ýoluna garap gylyçlaryny çalşyp, tüpeňlerini
arassalaşyp oturan ýigitleriň bolsa içlerini it ýyrtýar. Duşman bilen garpyşmaga
howlukýarlar. Olaryň biri:
─ Orslaryň näçe kellesi barkan-aýt – diýip, bälçirese başga biri:
─ Olaňňam janlary birmikä ýa ikimikä – diýip, ýaňsyly gürleýär. Üçünji biri
bolsa:
─ Tenlerine tyg bir ötýämikä ýa şol, syhap oturmalymyka – diýip, «hikirhikir» gülýär. Ýene birem ýola bakyp durýar-durýar-da:
─ Al-aýt kän garaşdyrdylar-aý, Kakamyz Hywa gidende-de ýoluna şunça
garamandyk – diýip, uludan demini alýar.
Käbirleri bolsa topar tutup öň onda-munda orslar bilen çaknyşyp görenleriň
ýanlaryna barýarlar-da, ýaňky ýaly bolgusyz soraglaryny olara-da berýrler. Olaram
entek gara görmedik bu ýigitleriň badyhowa gürrüňlerini sessiz-üýnsiz
diňleýärdiler-de:
151
─ Aý, ony ine, basym özüňizem görersiňiz – diýşip, işli-işleri bilen
boluberýärdiler.
Hanmämmet atalyk ýaly Gazawat gyrgynçylygyny gözi bilen gören adamlar
bolsa, bilgeşleýin dowul ýaýradýalar diýen gepe galmazlyk üçin seslerini
çykarmaýarlar.
Ýigitleriň käbirleri bolsa käte bir ýere üýşýärler-de, mesaýy gürrüňlere
başlaýarlar. Dykma serdar baradaky «myş-myşlary» ara alyp maslahatlaşýarlar. O
gürrüňem bir ýüzli bolandan soň gezek gyz-gelinlere ýetýär. Ondan soň
öýlenmedik ýigitleriň ýa-da sallah gezip ýören dullaryň üstünden düşýärler.
Şolaryň birem otuz ýaşap barýan Atda kelew. Oňa her kim bir zat diýýär.
─ Aý, bu indi öýlenmez, bi-i...
─ Näm üçin?
─ Sebäbi, bu gyzlaryň ysyna bolmaýamyşyn.
─ Beh, il-ä gyzyň ysyna zar. Öňde-de bir şahyr: «Saçy sünbül, ysy ýupar»
diýip öwüpdir-ä gyzlaä ysyny.
─ Öwse-de bu şoňa bolanokmyşyn.
─ Gyzlaň ysy ýakmaýan bolsa gelin alaýsyn.
─ Alaýyn diýende näme, üýşüp ýatan gelin bamy-aý?
─ Tapylar, tapylar.
─ Haý, näbileýin-dä.
Atda kelewiň özi bolsa bu gürrüňleri diňlemejek bolup diwaryň üstünde
aýläk-beýläk gezmeläp ýör. Ýigitlere tarap gyňraýlyp durşuna bir zatlar diýip
hüňürdeýär, sögünýär, gyjynýar, sallahlygy üçin özüçe bar – ýoklara gep ýassygy
bolýandygyna kemsinýär, kejikýär. Namys edýär. «Şeýdip ýörenimden-ä orslar
bilen urşup ölenimem gowudyr», diýip, içini gepledýär, göm-gökje, kiçijik gözüne
ýaş aýlap, duşmanyň geljek ýoluna tarap bikararlyk bilen garaýar. Özüni şular ýaly
kemsitmelerden halas edip biljek şol arzyly pursatyň gelerne garaşýar. Howlugýar.
Gaharyna bäs gelibilmän diwaryň ugry bilen iki-baka haýdaýar. Birdenem sakga
saklanýar-da, öýkenini ýelden dolduryp, daýaw göwresine gelişmeýän inçejik sesi
bilen:
─ E-eý häziriň özünde sem boluňe-eý... Bolmasa-da baryňyzy şu diwardan
başaşak goýbärin e-eý... – diýip, gygyrýar. Ylgap gelip, dogrudanam biriniň
ýakasyndan ebşitläp tutaýarly görünýär.
Diňe şondan soň ýigitler oňa degmekligi bes edýärler-de, Sapar aga atly
başga bir, ýaşulyrak adamyň üstünden düşýärler. Gepbaşylaram Hakyda mollanyň
goňşusy, elli ýaşlaryndaky Baýramgül tebip. Her kim Sapar aga şony hödürleýär.
Ýüzi gazan ýaly gap-gara, göwresi kiçijik, depe saçy düşen, eňegi çüri, ýöräp
152
barýarka-da irkiljiräp ýören, ölemen naskeş Sarap aga bolsa aýbogdaşyny gurup,
gözlerini süzgekledip çep elindäki çöpjagazy bilen ýer gorjalap oturşyna käte bir:
«Hym-m» «Hä-ä» diýip, baş atýar, ýalanam bolsa hoş habar hoşuna gelýän borly,
içini güldürýär, aram-aramam iki erniniň gyrasyndan syrygyp gaýdýan ýaşylymtyl
suwuklygy sag eliniň aýasy bilen süpürip goýberýär-de gözlerini süzgekledip,
töweregindäkileriň ýüzüne ýeke-ýeke seredýär, soňam nasly agzyny dik ýokary
tutup:
─ Boz, boz, alaýazyn. Sony alaýazyn. Siz göwneseňiz men zazy. Ýöne, hany
entek bi, öňümizdäki uly toýy biz sag-aman sowalyň – diýýär-de, ýene-de ýüzüni
aşak sallap öňki güýmenjesi bilen boluberýär.
Onuň degişmäni göterýänligi, oýna çydamlylygy, Atda kelew ýaly ur-tut
gyzybermeýändigi ýigitleriň henek damarlaryny hasam galdyrýar. Hatda
degişmäniň nämedigini bilmeýänlerem, oňa bäş-üç agyz gep atyp galaýanlaryny
kem görenoklar. Ýöne, Sapar aga: «Siziňki näme-aý» diýip, ýüzlerini alyp
duranok. Gaýtam şular ýaly kyn pursatda uly iliň şatlanmagyna, göwün açmagyna
sebäp bolýndygy üçin öz ýanyndan hoş bolýar.
Birdenem Diňlidepe tarapdan aýdym sesi eşidilýär. Bu – bagşy Kör kepele.
Ol depäniň günorta-günbatar ýapgydynda oturyp «Görogly», «Döwletýar»,
«Ýusup-Ahmet» ýaly gahrymançylykly dessanlardan, Magtymgulydan, Seýdiden
we beýleki şahyrlaryň ar-namys, watançylyk baradaky goşgularyndan döredilen
aýdymlardan yzly-yzyna sepläp gidip otyr. Ony ýanynda oturyp ýörite
diňleýänlerem bar, işli-işleri bilen gümra bolup ýörkäler daş gulakdan
diňleýänlerem bar. Soňkular köplük. Olar söweşe taýýarlyk görýärler. Oturyp
bagşy diňläre wagtlary ýok. oturyp diňleýänleriň aglabasy işe ýaramaýan garrygurtular. Olar tä, bagşy boldum edýänçä gapdalydan turanoklar. Onsoňam aýdym
aýdýan ýeke Kör kepele däl, Tilkiçi şahyr, Ahally dagam aýdýarlar. Başga-da
aýdýan kän. Şahyrlaram olardan kem galanoklar. Agşamyň düşmegi, bagşylaryň,
şahyrlaryň dynç almak we garbak-gurbak etmek üçin öýli-öýlerine dagamaklary
bilen: «Ýa, Alla, özüň medet ber...» diýşip diňleýjilerem «hyk-çok» ýerlerinden
galýarlar-da, näderejede ygtybarlydygyny göz çaky bilen bilmekçi bolýan ýaly,
hasalaryny arkalaryna goýup, çöňňelişen gözlerini gymşaýdyşyp, garaňka garyşyp
barýan galanyň diwarlaryna, onuň üstünde iki – baka gaýmalaşyp ýören
goraýjylara tarap çiňerilişýärler. Soň Diňlidepäniň üstünde parlap duran ýaşyl
baýdagy, onuň düýbünde bir zatlaryň maslahatyny edip duran ekabyrlary, Abdylla
ussanyň ussahanasyny, onuň töweregindäki erewde-berewlikleri synlaýarlar.
Uludan demlerini alybam ýene bir gezek Barhudany çagyrýarlar we diňe şondan
soň hersi bir ýana bakan mytdyldaşyp ugraýarlar.
153
Ahalyň iň bir abraýly adamlarynyň biri bolan Gönübek sazanda hem bir
ýerde dek duranok. Ol külli türkmeniň agzyny birikdirip bir döwlet gurmak, bir
agza balmak ýaly hemişe-de il içinde aýdyp ýören döwletli gürrüňleri bilen gala
ýygnanan adamlaryň arasynda gürrüňçilik geçirip ýör. Agşamlaryna bolsa käte
Berdimyrat hanyň ýanyna baryp, ekabyrlaryň maslahatlaryna gatnaşsa, käte
ýanyna Ahallyny ýa Tilkiçi şahyram alyp, onda-munda, ot başynda üýşüşip, öňde
duran uly synag barada özara pikir alyşýan jahyl-juwanlaryň ýanyna barýar. Olara
saz çalyp berýär. Göwünlerini göterýär. Ruhlaryny beýgeldýär. Soň Tilkiçi
şahyrdan goşgy okap bermegini haýyş edýär. Tilkiçi şahyr onuň bu haýyşyny
höwes bilen ýerine ýetirýär. Ýöne, her näçe içini it ýyrtyp barýan hem bolsa aýaly
Ogulaýyň aýdan sözüni ýatlap düýn-öňňünki gören aýylganç hem ýowuz düýşi
barada dil ýaranok. Ol bu hakda Gönübege-de hiç zat aýdanok.
Bu mähnet galanyň içindäki gije-gündiz bolup geçýän erewde-berewligiň
arasynda görünmeýän bir adam bar, o-da Hakyda molla. Ol «kasam» günündäki
ýaly juda bir derwaýyslyk ýüze çykaýmasa, hiç ýere baryp bilenok. Ömür
tanapynyň keltelendigini indi onuň özem duýýar. Şonuň üçinem, gije diýmän
gündiz diýmän, entek öwredip ýetişmedik hakydalarynam Enehakyda öwredýär.
Öwüt-ündewlerem berýär. Ogul ýerinde durup, Watany goramaklygy, duşman
bilen är kimin döwdüleşmekligi pent edýär. Ony çat maaňlaýynda oturdyp:
─ Watanyň başyna bular ýaly iş düşen güni naçardyryn-ow, diýip çetde
durmagyn gyzym. Är kimin döwüşgin. Tüweleme, diýdirgin. Ýöne, başyňy