Ýere gaçan ýyldyzlar - 22

– Aý, ýok. Beýle zat bolup bilmez. Hiç kim beýle pikir etmez. – Iwaşow
çekine-çekine Hajynyň ýüzüne seretdi. – Ýogsa-da nähilelik bilen...
– Men ilkinjileriň biri bolup diwara dyrmaşdym. Çykyşym ýalam öňümde
eli gylyçly bir daýaw ýigit peýda boldy. Ol gylyjyny meniň süýr
depämden indermek üçin dik ýokary göterdi. Aralyk şeýle bir golaýdy welin, men
atmaga-da ýetişmedim. Gylyç bolsa inip gelýär. Öňüne tüpeňimi keseleýin tutdum.
Gylyç «jalkyldap» nile degdi-de, zarbyna eýesiniň elinden sypdy. Yza zyňyldy.
Meniňem tüpeňim elimden gaçdy. Ikimizem ýaragsyz galdyk. Ýigidiň
bokurdagyny peýläp ellerimi öňe serenimi bilýän. Ýöne, ol menden öňürtdi.
Ellerimi eli bilen kakyp dyzy bilen içime bir «hyklatdy» welin, iki bükülenimi
bilmän galypdyryn. Şondan soň ol iki çignimden tutdy-da, diwardan aşak iterip
goýberdi. Germesatan bolup gaýdanymy gelýärkäm gözlerimi Günüň ýiti
şöhlesiniň gamaşdyrýanyny bilýän, ýöne, ýere nädip düşenimi bilemok. Gelşim
ýaly garymyň içine gaçypdyryn. Ýeňsäm ýere degip seňselän bolsam gerek, tä,
ertire çenli özümi bilmän ýatypdyryn. Her niçik hem bolsa daşa ýa demre-hä degen
däl bolmaly, ýogsam ýarylardy. Iň bolmanda çat açardy ýa ganjarardy. – Hajy sag
eliniň aýasy bilen ýeňsesini tutdy. Ýüzüni çytdy. – Şu ýerim henizem doňan ýaly
bolup dur. – Şondan soň ol gürrüňiniň ugruny başga ýana sowdy. – Täzeden bäri
bolsa öz-özümi ýigrenip ugradym. Ýeri, şondan şuňa bäş şaýy olja diýip nä körüň
bar diýsene, diýýän. Seňk-ä düşnükli. Sen regulýar goşunyň soldaty. Git, diýlen
tarapa gidibermeli. A men näme? Maňa näme? Meýletin gaýdyp munça
belaýygerdanylara uçrap... Nämemişin, öýlenjekmişim, pul gerekmişin,
gahrymançylyk görkezmeseň obanyň gyzlary barmaýarmyşyn. Gahrymançylyk
görkezmek üçin hökman bir parahat oturan iliň üstüne talaňçylyga gitmelimi
diýsene...
Esli ýere çenli dymyp gitdiler. Ahyry Iwaşow dil ýardy. Ol birhili
töweregine garanjaklap gürledi.
– Hajy...
– Hä?
– Seni ýigrenýälermi? Urup sökýälermi?
– Türkmenlermi?
– Howwa.
245
– Aý, ýok, enteg-ä beýle zat ýok. A seni?
– Menem uranoklar. – Ol iňkise gitdi. – Saňa degmeýändikleriniň sebäb-ä
düşnükli. Sen bularyň diline düşünýäň. Gepleşibilýäň. Diniňizem bir. Musulman.
Ýöne, maňa näme üçin dözmezçilik edýälerkän?
– Onuň sebäbi, türkmenler öz başlaryna düşen bu agyr musallaty ikimiz
ýaly ýesirlerden ýa ors halkyndan däl-de,
ors
hökümedinden, goşun
generallaryndan, ak patyşanyň basybalyjylykly syýasatyndan görýäler. Bize garap:
«Bularyňam ata-eneleri bardyr, haçan gelerkä, diýşip, ýollaryna garaşyp
oturandyrlar, gulluga iberenlerinde-de: «Bar, tekäň üstüne çoz», diýip iberen
däldirler, ýurduňy gora» , diýip, iberendirler» diýýäler. Şonuň üçinem, bize ýigrenç
bilen däl-de, nebsagyryjylyk bilen garaýalar...
– Biz bolsak aldyk-da bularyň üstüne tüpeňimizi somlaşyp gaýdyberdik,
hamala bakja giren oklykirpini ürküzmäge barýan ýaly.
– Men şulaň arassa hem medenýetli halk ekendiklerinden ýekeje mysal
getireýin: ýagny, özüň gözli şaýat Ahala girenimizden soň tutuş goşun boýunça
ýekeje adamda içgeçme, gyzdyrma ýa başga bir keselçilik ýüze çykdymy?
– Ýok.
– Ýekeje adam keselden ýogaldymy?
– Ýok.
– Mallar gyryldymy?
– Ýok.
– Ana, gördüňmi? Şunuň öňzem bu ülkäniň ýeke bir adamlarynyň däl,
eýsem tebigatynyňam biziňkä görä has arassadygyny, sanitariýa, gigiena sözüniň
nämedigini bilmeýänem bolsalar, tebigy üşüklerine görä şol zatlary bizdenem has
takygrak berjaý edýändiklerini subut edýär. Iň bärkisi biziň Çatdaky öz elimiz
bilen döreden hapaçylygymyzy, şol hapaçylyklar zerarly sähelçe wagtyň içinde
emele gelen elhenç keselçilikleri, gün-günden sany artyp gidip oturan
mazarystançylyklary göz öňüne getirip gör. Bular näme, mal öldürýän däldirler
öýdýäňmi? Şu günüň özünde nijembir mal soýuldy, emma ýekeje ýerde çaşyp
ýatan deri, süňk, siňekden ýaňa ýüzi «waglap» duran kelle, aýak, garyn, içege
gören dälsiň. Görmersiňem! Çünki, bular hatda mal soýlan wagty topraga daman
damak ganynyň üstünde-de dessine ot ýakýarlar. Diýmek, mikroblary öldürýärler...
Yzyndanam berk gömýärler. – Hajynyň kellesi gyzdy. – Biziň bolsa ruhy
hapaçylygymyzam, medeni derejämizem edil Çatdaky bolşumyz ýaly. Mysal üçin
general Lomakiniň Dykma serdar babatdaky eden hereketini alyp göreli. Ol özüni
246
dünýä derejesinde medenýetsiz alyp bardy. Diplomatiýanyň halkara düşünjelerini
rus goşunynyň ruhy ahlagyny bozdy. Orsyýetiň syýasy howasyny hapalady.
– Onyň-a dogry.
– Meniň eşidişime görä, soňky dört ýesiriň
serdaryňky ýaly bolupdyr.
ykbaly hem edil Dykma
– Beh, o-da bolmandyr.
– Entegem biz bularyň aýdym-saz, şahyrçylyk sungatlary bilen tanyş däl.
Onuňam sebäbi biz bularyň başyna bela-beter, gaýgy-gam getirdik, ýasa batyrdyk.
Gyrdyk. Şol sebäpdenem gelelimiz bäri galadan agydyr ahy-naladan başga zat
eşidemizok. Çünki, musulmançylykgyň düzgünine görä ýasdan çykylýança oba-da
aýdym aýdylmaýar, saz çalynmaýar. Arag-a asla-da içilmeýär. Gadagan. Bu-da
ahlaky arassaçylyklaryň biri.
– Atlaryny, halylaryny, gazýan kärizlerini görseň bu halka medenýetsiz
diýmäne diliň barar ýaly däl. Hakyda mollanyň gürrüňlerini diňleseň dagy...
Bir görseler Hajynyň bolýan öýüniň deňine gelipdirler.
Kynam bolsa hoşlaşmaly boldular. Güýzüň salkynjak şemaly öwüsdi. Gün
ýaşdy. Agşam düşdi. Howanyň durulygyndan ýaňa göm-gök reňke boýalan
Köpetdag Gökdepä has golaýlan ýaly bolup göründi.
Şol gün sadaka sowulandan soň, Ruhy batyr Hakyda mollanyň ýanyna
salama bardy. Hal-ahwal soraşdy. Sag-aman gutulyp gitmegini, uzak ýaşamagyny
arzuw etdi. Soň umumy gürrüňçilige geçdiler. Söhbetdeşlik esasan uly iliň öňünde
duran synag, geçen urşuň pajygaly wakalary barada boldy. Hakyda molla Ruhy
batyryň ýurdy ant içmän, gala girmän goramak baradaky pikirini goldaýandygyny
ýene bir gezek terkarlady. Sözüniň soňunda bolsa wagtynyň azalýandygyndan,
ýurduny täzelän güni yzynda mirasdüşeriniň galmajakdygyndan zeýrendi.
– Sen ýurduma eýe bolarsyň öýtdüm, emma seniňem täleýiň başga ýol bilen
gitdi. Elbetde, ykbaly el bilen düzedip bolanok... Ýogsam...
Ruhy batyr uludan demini alyp aşak bakdy. Ýöne, sesini çykarmady.
Gürrüňçilik gijäniň bir mahallaryna çenli dowam etdi. Ruhy batyr Hakyda
molla uklandan soň ýerinden turdy, daş çykdy. Häliden bäri dürli bahanalar bilen
girip-çykyp ýören Enehakyda bosagadan daşaryk ätleýşi ýaly onuň öňüni kesdi.
– Nirä, Ruhy?
– Gideýin, Enehakyda.
247
– Ýatyp gidibermeli ekeniň-dä. Bu öý seniň üçin ýat däl-ä...
– Men indi bu öýe sygman, Enehakyda.
Ruhy batyr soňky döwürlerde ýeke bir bu öýe däl, tutuş oba, çöle, jümlejahana syganok. Dünýe gözüne dar görünýär. Hiç ýerde köňli karar tapanok. Iç
girse daş çykasy, daş çyksa içeri giresi gelýär. Oba gelse çöli, dagy-daşy, çöle
çyksa obany küýseýär, daşyndanam bolsa Enehakydany görüp gidesi gelýär.
Sebäbi, ýüregine erk edip bilenok. Özüniň bu halyny ol hiç kimden gizlejegem
bolanok. Enehakydanyň özünden-ä asylam ýaşyranok. Her gezek gabat gelende
bolşy ýaly, ol bu gezegem oňa içini dökdi. Ýüreginde ýanyp duran söýgi odunyň
hiç haçan öçmejekdigini özüniň dogumly sesi bilen mert durup, pert-pert aýtdy.
– Men barybir seni unudyp bilmen, Enehakyda. Kalbymdan ymykly
çykarybilmen. Durmuşa çyksaňam, ene bolsaňam, üstüňi çaga basyrsaňam,
agtykly, çowlukly bolup eliňe hasa alsaňam meniň üçin şol bir Enehakydalygyňa
galarsyň. Sen meniň hemişelik ruhy hemdemimsiň, märibanymsyň, ezizimsiň.
Meniň saňa bolan söýgim kalbyma çykmak üçin giren däldir. Ýaňy-ýakyn
döränem däldir. Men seni şu öýe gelen günümden bäri gowy görýän. Elime göterip
goňşulara barýarkamam, yzyma tirkäp hatarlara aýlanýarkamam, eliňden tutup
toýhanalara äkidýän wagtlarymam gowy görýärdim. Dogry, ol wagtlar menem seni
jigim hökmünde gowy görýärdim. Emma, jigim däldigiňe welin aklym ýetýärdi.
Çünki, bu öýe gelenimde, ýaşam bolsam men eýýäm agy-garany saýgarýardym.
Bu öýe nädip, näme sebäpden düşenimem bilýärdim. Soň senem göze görnüp
ugradyň. Meniň kimdigimi, özüňi söýýänimem bildiň. Ýöne, söýgümi ret etdiň.
«Söý» diýip söýdürip ýa «söýme» diýip söýdürmän bolmaz. Şonuň üçinem men
senden kine edemok. Etmenem. Bir zady welin bilip goý: meniň kalbymda senden
başga hiç kime, hiç haçan orun bolmaz. Sag-aman ýagyn-a sowduk, belki,
gidişleýin gitdigi bolsun, gaýdyp dolanmasyn. Şeýle bolsa halk ýene-de paraht
durmuşa dolanar. Senem durmuşa çykarsyň. Men bolsam özümi çöle-gyra uraryn.
Mežnun ýaly gurt-guşlary dost tutunyp şol ýerlerde ýaşaryn. Ýöne, nirede
bolsamam her gün säher bilen turaryn-da, daň şemalyndan saňa salam ibererin. Ol
gelip seniň zülpleriňi syparlar. Ana, şol şemal meniň saňa bolan yşgymdyr. Gijeler
daş çyksaň alyslardaky ýyldyzlaryň ýagtysy üstüňe nur bolup döküler, ana, şol nur
hem meniň saňa bolan söýgimdir. Aýyň şöhlesi ýaňaklaryňdan ogşar, ol bolsa
meniň saňa bolan yhlasymdyr.
Enehakyda durup bilmän aglady.
–Ah, Ruhy, Ruhy... Sen dogrudanam edil Mežnun ýaly sözleýärsiň. – Ol
aýalary bilen ýüzüni tutdy. – Sen öz ýüregiňem, meň ýüregimem paralaýarsyň.
248
Özüňem, menem kyn güne salýarsyň. Men seniň ýagdaýyňa düşünýän. Seni
gowam görýän. Ýöne... Nädeýin... Näalaç edeýin...
Ruhy batyr uludan demini aldy-da, ellerini serdi. Soňam ugramaga
hyýallandy. Enehakyda onuň guşagyndan aslyşdy.
– Dur, dogan, gitme! Beýdip gitme! Ýüregimde daglar goýup gitme!
– Gideýin, Enehakyda. Gideýin. Giň meýdana çykaýyn. Özümi dürsäýin. Bu
wagt bize ejizlemek bolmyýa. Sary aždarha guýrugyny gymzyna gysyp uzak
ýatmaz. Ýene-de geler. Ýöne, bir haýyşym bar: o-da heran-haçan ýüregiňde
sähelçejik yş dörese-de, meniň seni gije-gündiz zarlaýandygymy, her gün, Günüň,
her aý, Aýyň doguşyna garaşyşym dek garaşjakdygymy unutma! Ýene bir
haýyşym: toýuňa çagyrma. Çagyrsaňam gelmen. Geleýin diýemde-de gelibilmen.
– Näme üçin? Sen meniň ýeke-täk doganym ahyry.
– Sen şu sözi köp gaýtaladyň, Enehakyda. Ýöne, munuň düýbünden beýle
däldigini sen gowy bilýärsiň. Uly ilem bilýär. – Ruhy batyr tisgine-tisgine dem
aldy. – Onsoňam, heý-de gymmat bahaly daşyny ýitiren adam ony başga biriniň
goltugyna salyşyna biparh garap durup bilermi? Meniň ýüregim duşmanyň okuna
döz gelip biler, emma seniň pyrkatyňa döz gelip bilmez. Bagrym duşmanyň uran
hanjarynyň yzasyna çydar, ýöne senden jydalyga çydap bilmez. Meniň ýaramyň
ýeke-täk melhemi bar, o-da – Garagum.
– Sen batyr, mert ýigit ahyry, Ruhy, sen özüňe erk edibilersiň.
–Yşk ody hemmelere deň ýakýandyr. Enehakyda. Onuň öňünde
endiremedik, ejizlemedik ýokdur. – Ol Aýyň ýagytsyna gapysy garalyp görünýän
samankepbä tarap baş atdy. ─ Şoň içinde itiň günini görüp ýatan ýesirem saňa aşyk
bolup yşk derdini çekip ýör, sen zerarly ol häzir öýüni il-gününi, hatda ejesinem
unutmaga taýýar, diýseler ynanaýgyn, Enehakyda... – Ol alagaraňkynyň içinde çen
bilen gyzyň gözlerine dikanlady. – Inde bolsa men gideýin... – Ol öňe tarap owsun
atdy. Enehakydany gujaklaýmakdan zordan saklandy. – Hoş, eý meniň köýen
arzuwym! Armanym! Kyýamat güni ikimiz hökman didarlaşarys...
–Ah, Ruhy, Ruhy...
Ýigit gitdi. Enehakyda ol tä, baryp teläre iltengi atyna atlanýança, garaňka
garyşyp gözden ýitýänçä gozganman, yzyndan garap durdy. Soň at aýagynyň
dükürsine diň saldy. Şol dükürdiniň özüniň ýürek urgusy bilen deň gopýandygyna,
sazlaşykly çykýandygyna geň galdy. Soň öýe girdi. Ýerine geçdi. Birdenem
ýorganyny başyna çekdi-de, demi-demine ýetmän, sojap-sojap aglamaga başlady.
Şol wagt ol Ruhynyň dolanyp gelmegini, ojagyň başynda oturyp ädigini
çykarmagyny dolagyny çözmegini bir wagtkylary ýaly gap böwre geçip
249
ýatmagyny isledi. Ine, şonda ol ojakdan düşýän oduň ýagtysyna onuň inçe murtly
süýnmegräk, akýagyz, ýüzüni, ullakan ala gözleriniň üstüni örtüp duran
gabaklaryny synlar. Ýüregindäki oňa bolan guwanjyň, mähriň hakykatdanam
doganlyk söýgüsi däl-de, içi mähir hem muhabbetden doly yşgy söýgüdigine,
ömründe ilkinji gezek ynanar, ony boýun alar. Ýöne, indi yza ýol ýok. Aralykda
Ahalyň iň abraýly ýigitleriniň biri bolan Ahallynyň daýanykly göwresi direnip dur.
4.Ýesir çalşygy
Ors goşunlarynyň içinde ýesirlikde galan Ýusuby we onuň ýoldaşlryny
nähili ýol bilen boşatmalydygy baradaky pikir Ahalyň han-beglerine esli wagtlap
ynjalyk bermedi. Ahyram olary özlerindäki ors ýesirleriniň käbirleri bilen
çalyşmaly, diýen netijä geldiler. Şonuň üçinem haýsysyny gerekliräk hasap etseler
özleri saýlap alarlary ýaly, galadaky otuza golaý ors ýesirleriniň sanawyny
düzdüler. Uly sadakany sowuşlary ýalam Gulbatyr serdar bilen Ahallyny baş edip,
ýedi adamy ors goşunlarynyň arasyna ugratdylar.
Bu wagt goşuny general Tergukasow ýolbaşçylyk edýärdi. Ol hem ors-türk
urşuna gatnaşyjylaryň biri. Öň şol wezipäni wagtlaýynça ýerine ýetiren, Ahala
eden ýörüşi şowsuz tamamlanan Lomakin bolsa işden çetleşdirildi.
Tergukasowyň goşun başlyklygyna bellenendigini Ahaldan çykyp Çekişlere
barýan goşun Bamydan geçip, Hozly derede düşlän pursaty eşitdi. Tergukasow
bilen Türkiýedäki Baezid galasyny almaga gatnaşan soldatlar muňa diýseň
begendiler. «Şonuň bilen hut häziriň özünde Ahaltekä dolanmalam bolsa biz
taýýar» diýşip, gygyryşdylar. Haçan-da Çat berkitmesinde durkalar, onuň hut
ertiriň özünde bu ýere geljekdigini, derrewem gözden geçiriş gurnajakdygyny
eşidensoňlar-a şatlykdan ýaňa bir ýerde durup bilmediler. Biri-birlerini gutladylar,
gujakladylar. Uzynly gijäni gorsanyşyp, Baezid galasyndaky wakalary ýatlaşyp
geçirdiler. Daň bilen turup, general bilen boljak duşuşygyň sakgal-murtlaryny
syrdylar, ýuwnup-ardynyp eşiklerini täzelediler. Aýakgaplaryny tämizlediler,
dyrnaklaryny aldylar, saçlaryny bejerdiler.
1879-njy ýylyň 19-njy sentýabr güni, öýlän sagat dörtde Tergukasowyň
gelmeginiň hatyrasyna hatara düzüldi.
Ähli resmilikler tamam bolandan soň, Tergukasow öz köne esgerleri bilen
eleşip görüşdi, käbirleri bilen gujaklaşdy. Garaz, özüni öz soldatlaryndan saýry bir
adam hökmünde tutmaýandygyny bildirdi. Olaryň tamasyny aňryýany bilen ödedi.
Soň esli wagtlap olar bilen mesaýy gürrüňler edişip durdy.
250
Şeýlelikde, türkmen ilçileri indi Lomakin bilen däl-de Tergukasow bilen iş
salyşmaly boldular.
Olar başda goşun Bendesendedir, aňry gitse Çatdadyr öýdüp gelýärdiler.
Ýöne, Çekişlere gitmeli boljakdyklaryny bilenlerinden soňam olar yzlaryna
dönmediler. Çünki, olar nirede düşlänem bolsalar baryp goşun serkerdesi bilen
gepleşmek, her edip, hesip edip türkmen ýesirlerini boşatmak barada Nurberdi
handan görkezme alypdylar.
Gökdepeden çykaly bäri olaryň gözleri ibaly zada-ha düşmedi. Garny
ýarylan, aýaklaryny dik ýokary tutup ýatan düýe maslyklarymy, ýarysyny şagallar
iýn ýarpy göwreleriniň gapyrgalary somalyşyp duran ýabylarmy, howul hara
gazylyp, içinde adam jaýlanan mazarlarmy, taşlantgy goş-golamlarmy, gany gatan
ýyrtyk eşiklermi, garaz, ruhyňy göterer ýaly görnüşe-hä gabat gelmediler. Daştöwerek tutuşlygyna sus hem gamgyn sypata giripdir. Bar zat ýürekgysgynç. Hatda
asmandaky mollatorgaýlaryňam saýraýyşynyň öňküligi ýok. Edil, barysy bir ýere
üýşüp ýas mukamyny çalýan ýaly.
Çat berkitmesiniň özünde başujyna hatda agaçdan ýasalan haç hem
oturdylyp, elinjek jaýlanan mazarlaryň iki ýüzdenem geçýändigini görüp, ilçiler
keselçiligiňem olary özlerinden kem gyrmandygyna göz ýetirdiler.
Ýol welin entek uzak. Geçmesi kyn. Hatarly. Esasanam Bendesen geçidi.
Bekdepe geçidi. Şu ýoly ors goşunynyň toplary tophanalary, atlary-arabalary bilen
nädip geçendigi hem ilçileri az haýran galdyrmady. Çatda, Tersakanda,
Düzolumda we başga-da birnäçe ýerlerde gurlan harby berkitmeler, hemişelik
hereket edýän garnizonlar, ok-ýarag, ot-iým ammarlary, şol ýerlerdäki soldatlaryň
özlerini edil öz öýlerinde ýaly arkaýyn alyp baryşlary olaryň bu jelegaýlarda
ymykly ornaşandyklaryndan, yza çekilen hem bolsalar basym gaýdyp
geljekdiklerinden, ikinji Gökdepe urşunyň hökman boljakdygyndan habar berýär.
Her berkitmä baranlarynda soldatlardyr-ofiserler ilçileri ýüzlerini sallaşyp,
gaşlaryny çytyşyp örän sowuk-sala garşylaýardylar. Diňe habarlaryny
berenlerinden soň we ors ýesirleriniň sanawyny görenlerinden soň olara
düşlemäge, dem-dynç almaga, ýollaryny dowam etdirmäge rugsat berýärdiler.
Indiki berkitmä çenli ugradar ýaly, ýanlaryna bir ýa-da iki sany soldat goşýardylar.
Düzolumdan soň daglyk gutardy. Ýedi-sekiz kilometre çenli uzalyp gidýän,
beýikli-pesli baýyrlyklar başlandy. Ýoluň şondan soňky bölegini Hazar deňzine
çenli uzap gidýän düzlük meýdan tutýar.
Şu içgysgynç aralyk ilçileri hasam beter ýadatdy.
Ahyry Çekişlerdäki garawul wyşkalarynyň ilk-ä çür başy, soň özi, ondan soň
gara öýler, çadyrlar, göründi.
251
Ilçileriň barysy bir wagtyň özünde deýen ýaly ylydan demlerini aldylar.
General Tergukasow ilçileri ýoldaky ofiserlerdenem has sowuk garşy aldy.
Gulbatyr serdar näme maksat bilen gelendiklerini termeçiniň üsti bilen
gysgaça düşündirdi. Soňam elindäki sanawly kagyzyny goşunbaşlygyna uzatdy.
– Şunda siziň ýesirleriňiziň sanawy ýazylgy. Şularyň arasyndan on ikä çenli
isläniňizi saýlap alyp bilersiňiz.
General geňirgenmekden ýaňa ýeke bir gaşlaryny däl, gollarynam gerdi.
Ýüzünde ýalan ýylgyryş, äsgermezçilikli syrtarylma peýda boldy.
– Näme üçin on iki? Näme üçin dört däl? Başa-baş däl.
– Sebäbi, biz parslar bilen ýesir çalyşanymyzda bir tekä bäş gajardan, käte
bolsa on gajardanam çalyşaýýardyk. Sebäbi, söweşde biziň ýigitlerimiziň biri
şonça gajara taý gelýärdi. Muňa parslaryň özlerem kaýyldylar. Ýöne, ine, siziň
sallatlaryňyz welin, ýaraglarynyň üpüjünligindenmi, nämemi, olara görä birneme
batyrgaýrak. Şonuň üçinem, biz her bir ýigidimiz üçin üç sallat berjek.
Gulbatyr serdar öz sadalygyna görä, soldatlara gymmadrak nyrh kesmek
bilen generalyň göwnüni awlaryn, parslardan parhlandyrylandygy üçin onuň öz
soldatlaryna bolan buýsanjyny artdyraryn öýdüpdi. Hakykatda, welin onuň ol
sözleri düýbünden ters netije berdi. Generalyň myrryhyny tutdurdy. Öler ýaly
gaharyny getirdi. Namysyny oýardy. Beýnisini gyjyndyrdy. Egerde, Dykma
serdarly wakadan soň ýokary çinli ofiserleriň adyna ýerli halkyň ilçileri bilen
geçirilýän gepleşiklerde harby diplomatiýanyň halkara düzgünlerini berk berjaý
etmek barada Imperatoryň hut öz adyndan ýörite buýruk gelmedik bolsady we şol
düzgüni bozan adamyň kimdigine garamazdan harby tribunala beriljekdigi
hakynda ýörite nygtalmadyk bolsady, onda, Tergukasow hem edil Lomakin ýaly
şol pursadyň özünde Gulbatyr serdary ähli nökerleri bilen bilelikde bendi edip
gulp astyna taşladardy. Gulbatyr serdaryň deňeşdirmesi ony şeýle bir kyn güne
saldy welin, ýarylaýmakdan, aýtmasyz bir zady aýdaýmakdan zordan saklandy.
Başdaky ýalan ýylgyryşdanam, äsgermezçilikli syrtarylmasyndanam nam-nyşan
galmady. Onuň bar diýeni şu boldy:
– Beýlede bir bähbidini-zyýanyny bilmeýän, düşünjesiz, halk bor eken-ow. –
Ol: gidiberiň diýen manyda aňyrsyna öwrüljek ýalam etdi-de, ilçileriň hiç
biriniňem ýüzüne seretmän, ýöne gaharly gürledi. – Size ýene bir sagatdan jogap
bererler.
Aýdylan wagty jogap berildi. Namysly tarapy etlerini iýip barýan hem bolsa,
goşunyň geňeş topary şertiň bähbitli tarapyny saýlap aldy: Türkmenler öz
252
göwünlerini näme diýip hoşlasalar hoşlabersinler, bize welin bir soldatymyzy artyk
alybilsek bir peýda. Ras, dört tekä on iki soldat berýälermi, almaly!
Olar ilçilere ýesirleriň Gökdepä haýsy gün näwagtlar eltiljekdiginem
aýtdylar. Ýöne, olar bilen gürleşmäge welin rugsat etmediler.
Türkmen topary ol gün şol ýerde bolup, ertesi yzlaryna dolandylar. Işiň oňyn
çözülmegi, gepleşigiň şowly geçmegi olaryň bedenlerindäki argynlyklaryny
aýyrdy. Esasanam Gulbatyr serdaryň süňňi ýeňlän ýaly boldy. Gelişin ýolboýy
içini hümledip, dymyp gelen serdar gaýdyşyn ýolboýy gürledi.
Olaryň getiren hoş habarlary galadakylaryňam hemmesiniň süňňüni
ýeňletdi. Bu habara esasanam dört ýesiriň dogan-garyndaşlary begendiler. Ilçi
bolup gidenlere köp-köp minnetdarlyk bildirdiler.
Elbetde, bu habara ýesirlerem az begenmediler. Kimiň gidip, kimiň galjagy
belli bolmasa-da, garaz kalplarynda umyt uçgunjyklaryny köretdi.
Belleşilen güni Gökdepe galasynyň günbatar tarapyndan ak baýdak göterip
gelýän bir bölek atly soldat göründi. Garawulda duran türkmen ýigitleri olary gala
ýetirmän sakladylar. Habarlaryny aldylar. Şol ýerde garaşmaklygy tabşyryp,
Nurberdi hana habar gönderdiler.
Nurberdi han gyssagly suratda ors ýesirlerini galanyň ortasyndaky takyr, ak
meýdana ýygnamak we derhal çalşyk geçirmek barada Gulbatyr serdara görkezme
berdi. Beýleki han-beglerem, serdarlaram aýaga galdyrdy. Hemme ýesirler bilen
bilelikde, gandalyny «şakyrdadyp» Iwaşowam geldi. Gelşi ýalam eýýämhaçan bu
ýerde duran Hajynyň alkymyna dykyldy. Akja kirpiklerini gyrpyldadyp tüňňi
maňlaýynyň aşagyndan mölerilip ýüzüne seretdi.
– Näme üçin ýygnadylarkan-aý?
–Ýesir çalşyk boljakmyşyn.
– Be-e... Çyn bolup çykdy-ow, seň aýdanyň.
– Şeýle ýaly...
– Hemmämizi çalyşjaklarmykan?
– Ýok, on iki adam.
– Hany, sanawa hemmämiziňem adymyzy ýazyp äkitdiler-ä?
– Ony bizikileriň aramyzdan kim-kimleri saýlarlary ýaly.
253
– Be-e... Näme üçin beýle az saýladylarka?
– Dört adama on iki adam azmy?
– Aý, ýok, az-a däl, ýöne, gidenimize görä hemmämiz gitsek gowy-da.
– Bu türkmenleriň öz goýan şertleri. Dört türkmene on iki soldat.
– On ikiniň kim-kimlerdigi bellimi?
– Bilemok. Men diňe sanyny eşitdim.
Bu gürrüň agyzdan-agza geçip ýesirleriň arasyna ýaýrady. Güýzüň
ahyrlarydygyna garamazdan, şol gün howa-da diýseň maýyl boldy. Günüň şöhlesi
ýesirleriň ýagyrnylaryny birsyhly çoýdy durdy. Olar welin ynjalyp oturybam
bilenoklar, durmana-da kararlary ýetenok. Biri-birleriniň ýanlaryna barýarlar, pikir
alyşýarlar, birdenem «alaşakyrdy» bolşup aşak çökýärler, soň üene garasar sürüsi
ýaly «gürre» örýärler, derwezä tarap boýunlaryny süýndürişip seredýärler.
Hemmesiniňem başynda: «Meniň adym çykarmyka ýa galarmykam» diýen
alada. Şol ünji Matrosowam öz gününe goýanok. Gitdigiçe-de howsalasy artýar.
Iki baka elewräp ýörşine her kime bir sorag berip ýürege düşýär. Ähli kişi gidip bir
özi galyp barýan ýaly:
─ Nämüçin hemmeleri boşadanoklar? Nämüçin ýarymyz bu ýerde galmaly?
– diýip, özelenýär. Öňküdenem beter ullakan mawy gözlerinden akýan ýaşy
aýalary bilen süpürýär. Hamala hemme zady şol çözýän ýaly, aýlanyp-öwrülip
ýene-de paşy burnuny Hajynyň kükregine oýkaýar. – Aýtsana, Hajy, nämüçin
ýarymyzdanam gowragymyzy taşlap gidýäler?.
Gara dagyň bir bölegi ýaly gabarylyp, sarsman oturan Hajydan welin sesüýn çykanok. Sebäbi, o zatlaryň jikme-jigini onuň özem bilenok.
Oňa çenlem Gulbatyr serdar öz nökerleri bilen at segredip ýetip geldi. Onuň
yzysüre Ahallam, Dykma serdaram geldi. Gulbatyr serdar bilen Ahallynyň atlary
derden ýaňa bugaryşyp durlar. Özleriniňem maňlaýlary der damjalaryndan doly.
Agyr aladanyň astyndadyklary, şu üýşmeleňi gurnamak üçin esli wagt bäri iki-baka
at salyp ýörendikleri bildirip dur. Gulbatyr serdaryň ak atynyň reňki derden ýaňa
gögümtil-küle reňke öwrülipdir. Gyzgynynamy, nämemi ol at bir duran ýerinde
durup bilenok. Başyny silkip kä öňe dyzaýar, käte-de yza tesip esli ýere çenli
götinjekläp gidýär. Birdenem, Gulbatyr serdaryň haý-küşüne-de bakman iki
aýagynyň üstüne galýar we öň aýaklaryny howada kelemenledýär, aýaklaryny ýere
goýandan soňam duran ýerinde edil ik ýaly pyrlanmana başlaýar. At birneme
köşeşenden soň Gulbatyr serdar ýesirleriň öňünde söz sözledi. Sanawyň öz
goşunbaşlyklary tarapyndan düzülendigini, kimiň gidip, kimiň galmaly
boljakdygyna türkmen tarapynyň dahylsyzdygyny düşündirdi. Hajy terjime etdi.
254
Şondan soň Gulbatyr serdar at üstünden eglip, sanawly kagyzy Hajynyň
eline tutdurdy.
─ Oka!..
Ýüregine turuwbaşdan sowuk suw urmak üçin öz adyny gözledimi ýa
sanawda kim-kimleriň bardygyny öňünden biljek boldumy, Hajy ýüzüni ak tam
edip sanawy howul-hara gözden geçirdi. Uludan demini aldy. Soňam:
«Haýsyňyzyň adyňyzy öňürti tutaýyn» diýýän ýaly başyny galdyryp soldatlaryň
ýüzüne ýeke-ýeke garap çykdy. Soldatlaram oňa tarap tutuş göwreleri bilen owsun
atyşdylar. Ýesir düşeli bäri hasam inçelen boýunlaryny Haja tarap süýndürişdiler.
Agramlaryny saklap bilmän, öňe tarap entirekleşdiler. Şonda olaryň aýaklaryndaky
gandallar «alaşakyrdy» ses edip, atlary ürküzdi. Gulbatyr serdaryň henizem doly
köşeşmedik aty haýkyryp arkan zyňdy. Onuň bilen ýanaşyk duran Ahallynyň atam
başyny silkip, bir gapdala buruldy. «Hokrandy». Duran ýerinde däbşenekledi. Yza
tesdi. Nökerleriň atlaram tebil tapyşyp ynjalyksyz hereketler etdiler. Başlaryny
silkişip başly-barat kişňeşdiler.
Hajy çalgyrt ors dilinde sanawy okap başlady.
Kimiň ady çyksa bir çetde aýratyn duruzdylar. Şol iş üçin ýörite çagyrylyp
getirilen Abdylla ussa bolsa olaryň gandallaryny aýyrdy. On bir adam bilen şol
ýagdaý dowam etdi. On ikinji at galanda entek ady çykmadyklaryň barysy birden
duran-duran ýerlerinde doňdular-da, bir gulaga öwrüldiler. Her kim öz adynyň
çykaryna garaşdy. Olaryň ýürek urgularynyň zarbyndan ýaňa belent galanyň galyň
diwarlary yraň atdy. Ýöne, on ikinji bolup olaryň hiç bireniňem ady çykmady.
Hajynyň öz ady çykdy.
Bu, beýleki soldatlaryň göwnünde güman döretdi. Has beterem Matrosowyň
kalby eýesine ynjalyk bermedi. Ol kükregini ýelden doldurdy-da, gözlerini,
burnunyň deşiklerini şeýle bir çerreltdi welin, tes-tegelek ýasy ýüzüniň üstünde
asyl şol dört deşikden başga barmak basara-da boş ýer galmady. Ol gybyrdyklap
bardy-da, Hajynyň alkymyna dykyldy. Sanawly kagyza ýapyşdy.
─ Hany, görkez! Samawy görkez! Getir şony maňa ber! Öz adyňy sen iň
soňunda özüňden goşduň! Şol men bolmaly! Saňa derek men gitmeli! Men
hökman gidäýmeli! Meň, ejemi göresim gelýä! Meň ejem ýarawsyz. Mallara
seredere-de adam ýok. Üstesine jaýymyzyň üçegem deşikdir...
Hajy sanawy onuň gözüne golaýlatdy. Matrosow hernäçe dümtünse-de, ol
ýerden öz adyny tapyp bilmedi. Şu gezek okanda çykaýjak ýaly gaýtalap-gaýtalap
okady. On iki adamyň ady bir kagyzyň ýarysyna-da ýetmän gutarýandygyna
garamazdan, agdaryp, kagyzyň arka ýüzüne-de üç-dört gezek dagy seretdi. Halys
bolmandan soň «has-has» edip Hajynyň ýüzüne ýaňadandan çiňerildi. Kellesiniň
255
gyzgynyna aýtmasyz zatlaram, türkmen serdarlaryna ýaramajak zatlaram
aýdyberdi.
─ Näme üçin meni goýup gidýäňiz? Ýa men ilden kem söweşdimmi? Ilden
az gan dökdümmi? Ýa men Watana gerek dälmişimmi?..
Onuň bu sözleri hatda ýesirleriň özlerinem üýşendirdi. Olar topbaklary bilen
tolkun atdylar-da, Gulbatyr serdara, Dykma serdara, Ahalla we olaryň daştöwereklerini gallaşyp duran nökerlerine tarap howsalaly seredişdiler. Matrosowyň
aýdanlarynyň manysyna düşündikleri barymyzyňam başymyza kyýamat geler,
öýdüp gorkdular.
Hern-ä serdarlar Matrosowyň näme diýendigini Hajydan soramadylar.
Soraýanlarynda-da onsuzam towy ýeten dartgynly ýagdaýyň hetden aşmazlygy
üçinHajy ony başgaçarak terjime ederdi.
Hajy sanawly kagyzy Matrosowyň elinden aldy-da, ýokary galdyrdy.
─ Doganlar! Hiç haýsyňyzam hiç kimden nägile bolmaň!
Komandirlerimizdenem kine etmäň. Hemmämize deňlik bolar ýaly, on iki adam
sanawdan elipbiý tertibi boýunça saýlanyp alnypdyr. Her kim öz bagtyndan
görsün. Meniň adymyň sanawda bardygyna başga-da betgümançylyk edýän bar
bolsa, ine, okasynda göräýsin...
Hiç kimiň özüni ýoldaşyna betgümançylyk edýän adam hökmünde görkezesi
gelmedi. Hiç kimiň eli sanawa tarap uzamady. Asyl, şol tarapa nazaram
aýlamadylar. Aşak bakyşyp dymdylar durdylar.
Hajy haty eltip Gulbatyr serdara gowşurdy we ady çykan soldatlaryň arasyna
baryp durdy. Abdylla ussa onuňam gandalyny aýyrdy.
Sähelçe wagtlyk dymyşlyk emele geldi. Hatda Matrosowdanam ses
çykmady. Soldatlaryň hersi duran-duran ýerlerinde owunjak hysyrdylara gümra
boldular. Kim aýagyny owkalap otyr, kim üsti-başyny düzeden bolup dur. Biri
boşanyna begenip ýylgyrjaklaýan bolsa, başga biri galanyna gynanyp sus dur.
Ümsümligi şol zatlary at üstünden synlap duran Gulbatyr serdaryň hökümli sesi
bozdy.
─ Ady çykanlaryň hemmesi günbatar derwezäniň agzyna barsyn.
Hajy ugramanzyndan öň Iwaşow bilen gujaklaşyp hoşlaşdy. Ady çykmadyk
beýleki ýesirler bilenem şeýdip hoşlaşdy. Boşap barýanlaryň hemmesi Hajynyň şol
hereketini gaýtaladylar. Birbada gidýän kim, galýan kim, garym-gatym boldy.
Gyssagara tanşyna-bilşine salam aýdýany haýsy, «Wah, galjagymy bilen bolsam
öýe ibär ýaly hat ýazardym», diýip, buduna urýany haýsy, garaz ber-başagaý
boldular. Sesini çykarman, bir çetde gözüne ýaş aýlap duranam bar. Şol ikiarada256
da şorta sözjagaz tapyp, özüniňem, ýoldaşlarynyňam göwünlerini awlamaga
çalyşýanlaram ýok däl. Buýrugyň ikinji gezek gaýtalanmagy bilen, hümeriň
arasyndan on iki kelle saýlandy we galanyň görkezilen derwezesine tarap ümzük
atdy. Olar üçin bendiligiň ýürekgysgynç günleri we güzaply aýralygy tamam
boldy.
Sanawda sadaka güni süýreklenip ýörlen golsuz we agsak soldatlaryňam