Ýere gaçan ýyldyzlar - 10

diýdiňiz. Şonuň üçinem, ine, şü... – Ol Dykma serdara tarap baş atdy. – Serdar aga
öňem orslar bilen birnäçe gezek ysgaşyp gören adam, kime ynanmasalaram şuňa
ynanarlar, meň diýjek bolýan zadym bäş-üç sany adam bilen serdar agany biz
tarapdan boýun sunup barýan adam hökmünde ibermeli. Elbetde, serdar aganyň özi
göwnese...
Gurbanmyrat işan sowuklaç ýylgyrdy-da, sorag gatyşykly nägile nazar bilen
Berdimyrat hanyň ýüzüne seretdi.
─ O nähili boýun sunup barýan adam hökmünde? Seň aýdýanyň näme,
Berdimyrat?
─ Men wagt utmak üçin diýýän, işan aga.
─ Weý, ine bardam-da. Ynandylaram-da. Onsoň näme? Ýa: bor onda, boýun
bolýan bolsaňyz biz-ä yzymyza gaýdyberjek, diýäge-de, yzlaryna döner
107
ötägidibererler öýdýäňmi? Ýa Dykma bilen gep nokatlaşyp bäş-üç gün eglenerler
öýdýäňizmi? Boýun bolýan bolsaňyz hany, beýleki han-begleriňizem gelsinler,
Gökdepä-de bizi özleri eltsinler, urşuň bolmajakdygyny şol ýerde halkyň öňüne
çykyp aýtsynlar, bizem öz sözümizi şol ýerde halka sözläli, diýseler näme? Dykma
serdar şonda nätmeli? Ýa özlerinden özleri tebil tapaga-da, Dykma serdaram
ýanlaryna alyp ýörişi dowam etdiriberseler näme? Tazy gören tilki ýaly şu gaçyp
barşyňa yzyňa döäge-de, Dykma serdary olaryň elinden alyp gaýtmana ýagdaýyň
barmy? – Gurbanmyrat işan hasam janyndan syzdyryp gepledi. – Ahow, inim,
olara Dykma serdar däl-de, Ahal gerek! Düşdüňmi, Ahal!
Berdimyrat han öz eden teklibinden utanýan ýaly gyzaryp aşak bakdy. Ony
bu oňaýsyz ýagdaýdan Orazmämmet han alyp çykdy.
─ Berdimyrat hanyň aýdýanyňyzyň jany bar – diýip, ol endigine görä
boguljyrap gepledi. – Ýagdaý bolsa ugruny tapyp duşmany eglemeli. Ol dogry.
Ýöne, işan aganyňam aýdýanlary dogry. Olar bu wagt edil, etiň ysyny alan aç
arslan ýalydyrlar. Özlerini nähili alyp barjakdyklaryny öňünden bilip bolmaz.
Ýöne şu iki pikiri bir ýere birleşdirip aralykdan bir pikir çykarmak mümkin.
Ýagny, Dykma serdary ibermeli, ýöne, ýalandan boýun sunup barýan hökmünde
däl-de, çyndan, ilçi hökmünde ibermeli. – Orazmämmet han: aýtsammykam,
aýtmasammykam, diýýän ýaly, böwrüni diňläp ep-esli oturdy-da, gözlerini
güldürip boýnuny bir tarapa gyşartdy. – Elbetde göwneseňiz... Oňlasaňyz... Makul
bilseňiz... Bu meň öz pikirim... Ýagny... Dykma serdar barmaly-da: biz salgyt
tölemäne razy, ýöne, Ahala girmäň, şu ýerden yzyňyza gaýdyň, diýmeli.
Gurbanmyrat işan oturan ýerinde ellerini serdi.
─ Ahow, olar bizden salgyt soranoklar-a, Orazmämmet.
─ Soramasalaram teklip edip görmeli.
─ Çyndanmy ýa onam pirim edip aýtmalymy?
─ Men şu wagt çynyň gürrüňini edýän, işan aga. Şu teklibimiz kabul bolsa
biz uly bir gyrgynçylygyň öňüni alarys. Sebäbi, Gazawatly ýomutlaram salgyt
tölemändikleri üçin şol güne düşüpdiler.
─ Gazawat türkmenlerine salgydy olar Hywany basyp alanlaryndan soň,
uruş üçin eden çykdajylarynyň muzdy hökmünde saldylar. Biz bolsak entek Ahaly
olara beremizok.
─ Dogry, ýöne, ýaňky aýdyşym ýaly şu syýasatymyz başa barsa biz iki
belanyň birinden gutulýas. Başa barmasa welin, olar barybir şol salgydy bizden
alarlar. Onda-da Gazawat türkmenlerinden alyşlary ýaly uly gyrgynçylykdan soň
törümize geçenlerinden soň, gözümize basyp alarlar.
─Ýeňenlerinden soň diýjek bolýaňmy?
108
─ Howwa, işan aga, ýeňenlerinden soň.
─ Sen ýeňilmek hakda däl-de, ýeňmek hakda pikir et, Orazmämmet. Näme,
beýle kibtiňi ir gysýaň-la, how, sen!
─ Men öz pikirimi aýtdym, işan aga, galanynam özüňiz biliň.
─ Öz pikirim, öz pikirim diýip siz aýtjagyňyzy aýdyp otursyňyz-la haw ─
Gurbanmyrat işan Berdimyrat hanyň ýüzüne seretdi ─ Ýeri bolýa, bardy-geldi olar
şoňa razy bolaýsalar näme? Salgyt berjekmi? Bermelimi?
─ Bermeli! – diýip, Berdimyrat han çürt-kesik aýtdy. – Iki mesele ýüze
çykanda şonuň hökman bähbitlisini saýlap almaly. Biz öň Hanmämmet atalyk ýaly
orslaryň güýjüni öz gözi bilen gören adamlaryň gepine gulak asmadyk. Emma, ine,
ýap-ýaňyja ol güýjüň nähilidigini özüňizem gördüňiz. Ýarag kämilligi deň däl.
Bizde olaňky ýaly goşun serenjamy ýok. – Han Garabatyra tarap elini uzatdy. –
Ine, şular ýaly bir gerçek goç ýigidi şolaryň iň bir züwwetdinem elindäki tüpeň
bilen ep-esli aralykdan atyp öldürip bilýä. Top bilen bolsa bir bada kyrk-elli
adamyňy ýok edip bilýäler. Şu ýagdaýda ol ýaga garşy durmaklyk göni ölüme
gitmekden başga hiç zat däl. Gylyja baýrynylyp duşmana göz grkezilýän uruş däl
bi.
─ Nä-ätdiňiz-aý myny... – diýende Gurbanmyrat işanyň sesi iňňän ynjyly
çykdy. – Birinjiden-ä näme beýle bir gezek görenden duşmanyň öňünde
ýaýaplaberdiňiz, ikinjidenem siz näme, şunça güýç bilen şunça ýol söküp gelýän
goşun siziň bäş apbasynyňyza gyzyp yzyna döner öýdýäňizmi? Onsoňam aýtdym-a
men: olara pul gerekgä, Ahal gerek! Olar bilen diňe döş direşip gepleşmeli. Başga
ýol ýok.
─ Aho-ow, adamlar, Kurandan ant içild-ä – diýende Garabatyr gahardan
ýaňa aglaýjak boldy. – Indiden soň aýdyp oturan gürrüňňiiz nähili?
Gurbanmyrat işanyň ýüki ýeňlän ýaly boldy.
─ Ana, menem şony aýdýan-da... Indi başga ýol ýok, diýýänim şo-da...
─ Siziň antyňyzyňam, şertiňiziňem gaçyp gidýän ýeri ýok – diýip,
Orazmämmet han Garabatyra tarap gaharly seretdi. – Teklibi kabul etseler-ä gowy
zat, jan bereniňden zat bereniň ýagşy. Üstesine-de, duşman ýurda girenok. Urşa
hajat galanok. Ant-şert köýenok. Kabul etmeselerem näme, ýitirýän zadymyz ýok.
Bar zat öňki-öňkiligine galýa. Antyňam öňki güýjünde galýa,şertiňem. Olaryň
Dykma serdary alyp galmaklaryna-da bahana galanok. Sebäbi, mesele hile üçin
däl-de, hakyky suratda goýulýa. Taýagyň haýsy ujuny saýlasaňyz saýlaýyň,
diýilýä. Galyberse-de, iň bolmanda halk gala ýygnanýança bäş-üç gün maý-a bolar.
Häzirki pursatda biziň üçin şolam az zat däl.
─ Şüý-ä biçeme-de däl ýaly – diýip, Gurbanmyrat işan esli wagtlap böwrüni
diňläp, içini hümledip oturandan soň öz-özi bilen gürleşýän ýaly eşidiler-eşidilmez
109
seslendi. – Duşman ýurda girmese bolýa. O-da bir çykalga. Özem gowy çykalga.
Geliň, şony şeýdip göreliň. Şeýtsek ähtibarlyrak bor.
Bu teklibem kabul edildi. Ahyrsoňunda Dykma serdaryň öz razylygyny
soradylar. Onuň jogaby nagt boldy.
─ Şu işiň parahatçylykly ýol bilen çözülmegi üçin men janymy orta
goýmalam bolsa taýýar. Üstesine-de şu goşunyň öňüne düşüp gelýän serkerde hool, baýak maňa Akberdiden hat iberen Lazarmyşyn. Ýene bir haýyşym bar, o-da
soň gümürtik gürrrüň bolmaz ýaly, ýanyma Gyzylarbadyň hany Sopy hanam
goşuň. Bäş alty-sany nökerem beriň.
Şonuň bilenem maslahat tamamlandy. Ilçiler gaýdyp gelýänçäler
Gurbanmyrat işan, Gulbatyr serdar atly goşunyň bir bölegi bilen Börmede galmaly
edildi. Berdimyrat hanyň özi bolsa, galadaky taýýarlyk işlerine gözegçilik etmek
üçin, Orazmämmet hanam alyp goşun bilen Gökdepä gitmeli. Garabatyr öz atlylary
bilen duşmanyň gelýän ýoluna gözegçilik etmeli. Olaryň hereketleri barada
Gökdepä habar ýetirip durmaly. Göçýänlere ýardam etmeli. Olary gyssamaly.
Howlukdyrmaly. Dykma serdar dagy dolanyp gelenlerinden soň, gepleşigiň
netijesini haýal etmän ekabyrlara ýetirmeli. Gepleşik oňyn çözülen bolsa, olar
bilen bilelikde gala barmaly.
Ilçiler haýal etmän ýola düşdüler.
Sähelçe salymyň içinde goşunam aýaga galdyryldy. Maslahatyň gelen
netijesine görä her kim özüne buýrulan ýumşuň ugruna gitdi. Galjaklar galdy.
Ýüregedüşgiç pursatlar başlandy. Börmäni başagaýlyk gurşap aldy. Göç başlandy.
Güllenen keçeler basylman, gaplanan ýorganlar köklenmän galdy. Toý-tomgy
hakda-ha gürrüňem ýok, baglanyp oturlan ýaslaram Gökdepä göçürildi. Üçi geçen
bolsa ýedisi, ýedisi geçen bolsa kyrky şol ýerde bellemeli edildi.
Hatda obanyň içinde ülpüldeşip ýören pişiklerem hamala bir ýana
howlukýan ýaly iki ýana zymdyrylyşdylar, öňlerinden adam çyksa ýagy barada
habarlaşmakçy bolýan ýaly saklandylar-da, öň aýaklarynyň birini galdyryp
duruşlaryna aşaklyk bilen onuň ýüzüne seredişdiler, birdenem ondan idili habaryň
çykmajakdygyna gözleri ýeten ýaly ýüzlerini öňe tarap öwürdiler-de, ümdüzlerine
tutdurdylar.
Itleriňem guýruklarynyň aşagyna otly kesindi gysdyrylan ýaly boldy.
Adamlar nirä üýşseler olaram şol ýere bardylar. Çommalyşyp oturyşlaryna näme
barada gürrüň edýändiklerini aňmakçy bolýan dek, kellelerini kä oýan, kä buýan
gyşardyşyp ýüzlerine ýeke-ýeke, siňe-siňe çiňerilişdiler. Birdenem gürrüňleri
gulaklaryna ýakmadyk ýaly ýaltalyk bilen ýerlerinden turdular-da, dillerini
sallaşyp beýleki bir toparyň duran ýerine tarap seňkildeşip gitdiler. Käte bolsa bir
110
ýere üýşüp özbaşlaryna keltejik «maslahat» etdiler. Özlerine sala salynmaýandygy
üçin kine edýän ýaly adamlara tarap gyýa-gyýa garaşdylar.
Towuklara näme, düýn öýländen bäri şolaram guzlamalaryny goýdular.
Horazlardanam ses-üýn çykanok. Sakgallaryny sallaşyp, abşanaklaşan bolşup
ýörler. Umuman, bütin dünýäni elhenç bir petiş howa gaplap aldy.
Şeýdip bir gün geçdi. Ertesi öýlänaralar Bamy tarapdan bir bölek atly
göründi. Muny ýaşulylara habar berdiler. Olary Dykma serdar dagydyr öýdüp,
Gurbanmyrat işan uludan demini aldy. Gulbatyr serdaram alyp daş çykdy. Serdar
ýola tarap ýiti-ýiti seretdi-de:
─ Aý, ýok, olar-a däl. Başga adamlar. Özlerem gaty ýadaw. Aýaklaryny
zordan alýalar, aralarynda pyýadalaram bar – diýdi.
Oňa çenlem atlylar golaýlaşdylar. Olaryň bolup gelişleri dogrudanam elhenç
bir zatdan gorkana meňzeýär. Hemmesiniň ýüzi howsalaly. Göwreleri argyn. Sus.
Derden ýaňa eşikleri öl-myžžyk. Üsti-başlary tot-tozan. Edil ajalyň agzyndan
sypan ýaly. Hatda münüp gelýän atlaram boýunlaryny sallaşyp zordan ätleýärler.
Has golaýa gelenlerinden soň aralarynda ýaralylaryňam bardygy belli boldy.
Gurbanmyrat işanyň yşarat etmegi bilen, nökerleriň bäş-on sanysy olara
kömege ylgady.
Ýaralylary heniz göçüp ýetişmedikleriniň öýlerine, sygmadyklaryny jaýlaryň
kölegelerinde ýerleşdirdiler. Tebipçilikden baş çykarýanlary kömege çagyrdylar.
Bolşuna görä däri-derman etdiler.
Tanyşmy ýa daşyndan tanaýamy, ullakan gözleri peträp duran, kirpikleriiň
ujy geňler galaýmaly suratda çowly, irimçek göwreli, gyrçuw gara sakgally, kyrk
ýaşlaryndaky garaýagyz bir kişi salam-helik ýok, atdan düşüşi ýaly agsaklap,
towsaklap Gurbanmyrat işana tarap ylgady. Gelşi ýalam demi-demine ýetmän
gürläp başlady.
─ Bizi taladylar, işan aga. Orslar taladylar. Juda bek taladylar. Hojagala
bilen Margyzyň arasynda çopanlary goraglap ýörkäk üstümize döküldiler. Biz
garşylyk görkezdik. Ýöne, olar köplük ekenler. Tüpeňlerem atgyr. Golaýyna
getirmän, ep-esli aralykdan bagryňy garaldyp durlar. Köpümiz öldi. Biz bir topar
meýit bilen dört müň goýny taşlap gaçmaly bolduk. Olar bizi Bendesene çenli
kowaladylar. Biz ol ýerde eglenmän, Bama gaýtdyk. Atly gazaklaram
pyýadalaryny Bendesende goýdular-da, özleri toplaryny süýreşip ýene-de yzymyza
düşdüler. Biz Garaseňňere gaçdyk. Oňa çenli sanymyzam ep-esli azaldy.
Garaseňňerde iki ýüz sany atly gazak yzymyzdan ýetip, daşymyza aýlandylar.
Ýalşynmaýan bolsa şolaryň hemmesi dagystanlylardy. Sebäbi, öz aralarynda
türküçe geplänlerini eşitdik. Doly aňşyrmadyk welin, bizedem-ä bir zatlar diýip
gygyryşýardylar. Biz gabawdan çykmak üçin ýalaňaç ellerimiz bilen olaryň üstüne
111
çozduk. Hern-ä atlarymyz alyp çykaýdy, ýogsam o ýagdaýda biz gabawy böwsüp
bilmezdik. Ine, işan aga, şeýdip zordan başymyzy gutardyk. – Ol elini egwar
görnüşde duran ýa ýere çöküp oturan ýoldaşlaryna tarap aýlap goýberdi. – Kyrkelli adamdan galany ine, şular. Orslarda rehim-şepagat ýok ekeni, işan aga. Keýp
edip gyrýalar. Öz edýän işlerinden lezzet alýalar. Garaseňňerde-de olar azyndan
üç-dört müň goýny-ha ele salandyrlar. Sebäbi, ol ýeriň çopanlary goragsyz ekeni.
─ Şol ýerde olar üç ýüzden gowrak düýe-de sürdüler – diýip, geleli bäri bir
elinde atynyň jylawyny saklap, beýleki eli bilenem maňlaýyny tutup dikejegine
oturan bir ýigit sesini gyryljyradyp gepledi. – Bamydan soň olaryň bir bölek atlysy
Nyýazdepe obasyna tarap gitdi. Ýaňy ýolda eşitdik, Nyýazlylar olara berk
gaýtawul beripdirler. Ýöne, köp adamlaryny ýitiripdirler. Giden malyň hasaby
bolsa iki müň goýup bilen dokuz ýüz düýe diýdiler.
─ Gele-gelmäne jemi on müň goýun bilen müň iki ýüz düýäni ele salan
bolsalar biziň salgydymyzy başlaryna ýapsynlarmy – diýip, bir beýik daragt ýaly
howalanyp duran Gulbatyr serdar uzaklara seredip durşuna aýtdy. Biliner-bilinmez
ýylgyrdy. – Gowurdak edip öýlerine iberäýmeseler özler-ä iýip gutarybilmezler,
onça maly.
─ Aý, tutuş Garagumy goýundan dolduryp bereniňde-de doýarlykly däl olar,
serdar aga. Ondaňam olar eýýäm Ahalyň özünem, malynam, mülkünem,
adamlarynam özleriniňki hasap edip ýörler.
─ Ýolda-yzda biziňkilere duşmadyňyzmy – diýip, Gulbatyr serdar gürrüňiň
terzini çalaragam bolsa üýtgedip goýberdi.
─ Düýn Dykma serdar daga duşduk. Gepleşige barýan ekenler. Olara-da bar
zady bolşy ýaly gürrüň berdik. Olar bizi size tarap ýolladylar. Baryberiň, bizem
basym barýas, diýdiler. Ine-de ýata-tura gelşimiz.
─ Garabatyr daga duşmadyňyzmy?
─ Ýok, duşmadyk. Megerem olar uly ýoldan sowarak gezýän bolsalar gerek.
Gulbatyr serdar süňňi larşan gala ýaly tutuş göwresi bilen yraň atdy.
─ Maňa gulak assaňyz-a, işan aga Garabatyram çagyraga-da, başymyz birkä
olaryňam yzy gelip ýetişmänkä, üstlerine çozmaly-da, ähli mallary yzyna almaly.
Gyrçuw sakgally kişi arka tapynan ýaly Gulbatyr serdara tarap owsundy.
─ Wah, bir, şeýdeliň-le şony. Aslynda-da biz şony haýyş etmek üçin şunça
gün bäri sizi gözläp ýörüs. Iň bolmanda wepat bolan ýoldaşlarymyzyň bir aryny
alalyň. – Ol Gurbanmyrat işanyň alkymyna dykyldy. – Bir, ak pata beriň, işan aga!
Bir, döküleliň-le şolaryň üstlerine! Bir, göz görkezeliň-le! Onsoňam olar satan
düýelerini yzyna alan ýomutlaram gyrdylar. Şu wagt barsak şolaram bize
goşulýalar.
112
─ Beýtsek ýitgi öňküdenem köp bor – diýip, Gurbanmyrat işan agyr oý
içinde aşak bakyp durşuna adaja seslendi. – Onsoňam bu wagt biziň ilçilerimizem
olaryň elinde. Olaryň ýagdaýlarynyňam bulaşmagy mümkin. Galyberse-de muňa
uruş diýýärler, ähli zady gyssagara çözübem bolanok. Men ýeke özüm asylam
çözüp bilemok. Maslahat bolsa tizara gala ýygnanmagy karar etdi. Ilatam göç
üstünde. Uruş ana, şol ýerde boljak. Sizem gidiň-de, gören-eidenleriňize aýdyň,
goý, hemmeler gala ýygnansynlar. Ýagyny gaýtaranymyzdan soň, alnan mallaryň
hemmesini eýeli-eýesine bereris. Wepat bolanlaryňam näme, jaýlary jennetden
bolsun. Il bähbidini, halk emlägini gorap şehit bolmak sogapdyr.
Gurbanmyrat işan kelteräk doga okap elini ýüzüne syldy. Gahardan,
namysdan ýaňa iki baka tolgunyp duran Gulbatyr serdaram şeýtdi. Gyrçuw
sakgally kişem, onuň ýoldaşlaram, göwünli-göwünsizrägem bolsa ellerini
galdyrdylar.
Şondan soň olaryň barysynyň bady gaçdy. Umyt aýnalary daşa degem deý
çym-pytrak boldy. Telim gün bäri ýol ýöräp, edip gelýän tamalarynyň bir ujy
baryp toraňňa daňyldy. Onda-munda nägileçilikli sözler, „yňňyl-çyňňyl» eşidildi,
ýöne, barybir netije çykmajakdygyna gözleri ýetensoň gaty bir dyzabam
durmadylar.
Şol wagtam Bamy tarapdan Gökdepä barýan uly göçüň ilk-ä tozy, soňam özi
göründi. Hemmeleriň nazary şol tarapa gönükdi. Olaryň golaýlaryna sabyrsyzlyk
bilen garaşdylar. Birneme ýakynrak gelenlerindenem hälki gyrçuw kişi böküp bir
ädim öňe süýşdi-de:
─ Bular biz obaň adamlary, Bamylylar – diýdi.
Bosgunlaryň bolup gelişleri gaharly. Ýüzlerinde gazap ody ýanyp dur.
Üýşüp duranlaryň arasynda han-begleriňem bardygyny bilensoňlar-a olar içki
harasatlaryny gizlejegem bolmadylar. Esasanam ýaşuly adamlar käýinmäge
ilgezek boldular. Olaryň biri Gulbatyr serdara tarap barmagyny çommaltdy-da:
─ Bigaýratlar! Nämüçin obany ýaga taşlap gaýtdyňyz? Ýaryňyz
galaýanyňyzda bolmadymy düýn şo ýerde? Duşmanyň söbügiňizi sydyrdyp
gelýänini bilip gaçan ekeniňiz-dä.
Bir ýaşrak gelinem ýaşmagyny aşagrak düşürdi-de, bilezikli ak gollaryny
hälki gelen bir bölek atla tarap galgadyp goýberdi.
─ Şolarça-da bolmadyňyz! Çopanlarça-da iş bitirip bilmediňiz. Olar
sürülerini gorap heläk boldular, siz bolsaňyz...
─ Basymrak göçüň, diýip aýdyl-da size! Göterilibermeli ekeniňiz-dä biziň
yz ýanymyz bilen – diýip, Gurbanmyrat işan gaharly seslendi. – Bendesenliler
düýn göçdüler. Näme üçin haýal-ýagallyk etdiňiz?
113
Başga bir ýaşy durugşanrak, köneräk bürenjekli, bir gözi gymşygrak aýal
sesini örküji tüňňerilip duran ullakan burnunyň içine salyp:
─Äý, bolýa-da siziňkem... – diýdi-de, duşlaryndan geçiberdi.
Göçüň soňy tamamlanyberende, gyrçuw sakgally kişem ýoldaşlary bilen
Bamylylaryň yzyna düşdi. Ýöne, olar öýlere girip ýaralylaryny almany hem
unutmadylar.
Bu ýagdaý Gulbatyr serdaryň namysyny öňküdenem beter joşdurdy. Onuň
şol wagt ýeke özi gitmelem bolsa duşmanyň mallara talaň salan böleginiň üstüne
atlanasy, baryp olar bilen darkaş gurasy, mallary ellerinden alyp eýelerine
gowşurasy geldi. Ýöne, hyýal-hyýal bolýar. Bir adamyň agyr goşunyň garşysyna
edibiljek zady ýok. Onsoňam, Gurbanmyrat işanyň aýdyşy ýaly her kim özüçe
hereket ediberse ondan düzgün bolmaz.
Ol Gurbanmyrat işanyň:
─ Beh, eglendiler-aý... – diýen sözüne özüne geldi. Gürrüň kimler barada
barýandygyna düşünip o-da Dykma serdar dagynyň düýnki giden ugruna tarap
seretdi. Ýöne, ýaňky geçip giden göçegçileriň galdyryp giden goýy, çal
tozanlaryndan başga hiç zada gözi düşmedi.
12. Iwaşow talaňçylyga garşy
Soldatlar öňem iýer-içerden nalar ýaly däldiler. Bol-elin berilýän turşy
kelemli çorbadan başga-da, her günde, her kime bir ýarym gadak goýun eti, bir
gadak gowrak kakadylan nan, ýarma, gerçka, her dürli konserwalar, çaý, gant
şeýle-de çaý kislotalary berilýärdi. Ýöne, olaryň hiç birem täze soýlan ganlyja etiň
ornuny tutup bilmeýärdi. Bendesenden geçip, Ahal ülkesine gadam basyşlary ýaly,
awangard tarapdan çopanlaryň üstüne edil şowly talaňçylyklardan soň welin,
mundan buýana diňe täzeje goýun etinden, isledigikleriçe iýip gönenjekdiklerine
soldatlaryň gözleri ýetdi. Bu ýagdaý olary Ahalteke ýörişine hasam ruhlandyrdy.
Ýöne, soldatlaryň arasynda ol mallaryň diýdimzorlyk bilen ele
salynandygyna, bu ýörişiňem Çekişlerde nygtap-nygtap aýdyşlary ýaly Ahal
ülkesine parahatlyk getirmek, türkmeleri eýranlylardan, iňlislerden goramak ýa
ýomut türkmenlerine arka durmak maksady bilen geçirilýän ynsanperwerlikli ýöriş
däldigine-de göz ýetirip ugranlaram az däl. Şeýle-de bolsa, olar bu barada dil ýaryp
bilenoklar. Hatda biri-birleriniň ýanynda derdinişibem bilenoklar. Çünki, bu
gadagan. Oňa hemmelerem düşünýärler. Hut şonuň üçinem, başda, goşun
düzülende-de şol zatlary göz öňüne tutup, her bir soldaty hemmetaraplaýyn barlap,
synaglardan geçirip, iştimaýy? gelip çykyşlaryna çenli öwrenip alypdyrlar.
114
Esasanam, ýap-ýaňyja bolup geçen rus-türk urşuna, Hywanyň, Buharanyň,
Kokandyň boýun egdirilişine, Gazawat gyrgynçylygyna gatnaşan, türki halklar
bilen tutluşmakda tejribesi bolanlar seçilip alnypdy.
Talaňçylyk bilen sürlüp getirilen şol mallary mal etmek üçin gyşyň çapgyn
aýazynda, tomsuň jokrama yssysynda enäp-tenäp ençeme ejirler çeken, ellerinde
çopan taýagyndan başga hiç zady bolmadyk adamlaryň gaýa-gopuz ýok ýerden
birehimlik bilen çapylyp, ellerinden mallarynyň alnyp gaýdylmagy, Iwaşow ýaly
pukara maşgalada ösen oba oglanynyň ynsabyny hasam ynjytdy. Iru-giç özüniňem
şol işi edenleriň biri hasap ediljekdigini duýmakdan ýaňa dünýäsi daraldy,
howpurgap töweregine garady. Iň bolmanda Çata gidip, şol ýerdäki kiçijik
ybadathana barasy, Isa pygamberiň suratynyň öňünde dyza çöküp, şu edilýän
işleriň hiç birine-de özüniň dahylly däldigi barada uzyndan-uzyn mynajatlar edesi,
ötünç sorasy, toba kylasy geldi.
Birdenem onuň gözleriniň öňüne kä ýerlerinde ýokarsy çürelip gidýän gök
sosna agaçlary ösüp oturan, galan ýerleri günüň şöhlesine ýaldyraşýan gök gyrtyja
beslenen baýyrlyklaryň ýüzünde ösgün ak tüýli, ýekeje geçisiniň bagyndan tutup
oturan başy kiçijik ak ýaglykly, egni göwşüllän gök jir köýnekli garryja aýal geldi.
Birdenem ol baýyrlyklaryň aňyrsyndan bäş-on sany gyýak gözli, tegelek ýüzli,
çekge süňkleri somalyşyp duran ýat adamlar aşaklaryndaky kiçijik atlatyny
debsileşip çykdylar-da, ala-goh bolşup kempire tarap at goýdular. Baryşlary ýalam
sen-men ýok ony gylyçdan geçirdiler. Geçiniňem at üstünden şahyndan çekip
aldylar-da «lägirdip» öňlerine basdylar. Gana bulaşyp ýatan kempire nazaram
aýlaman, gelen yzlaryna bakan gykuwlaşdylar ötägitdiler. Ho-ol aňyrda billeri
alabeder bolup görünýän sosna agaçlarynyň arasyna barybam atdan düşdüler.
Atlaryny ota goýberip özleri geçini bogazladylar. Ot ýakdylar. Täzeje eti çygar
çybyklara düzüp kebap bişirdiler. Iýdiler. Düşnüksiz saýry dilde gürleşdiler.
Tulumlaryndan toýun okaralaryny guýup şerap içdiler. Mes boldular. Aýdym
aýtdylar. Daş-töwerekleri geçiniň syrdalyp iýlen akja süňkjagazlaryndan
dolansoňam arkan düşüp garynlaryny Güne çoýdular. Hä diýmänem uka gitdiler.
«Horrampaç» oýnadylar. Gün batyberendenem ala-hasyrdy bolşup turdular-da,
häliden bäri töwereklerinde gybyrdyklaşyp ýören pessejik atlaryna atlanyp, täzetäze oljalaryň, täze-täze pidalaryň gözlegine gitdiler.
Kempir bolsa taşlanan köne köýnek ýaly henizem ýer bagyrtlap ýatyr. Ýaz
ýeliniň ýelginine käte bir çal saçlary galgap gidýär diýäýmeseň hiç-hili hereket
ýok. Ýüzüniň ýygyrtlary bolsa gatan gandan doly. Gözleri açyk. Agyzlary pugta
ýumulgy.
Alasarmyk halda irkiljiräp oturan Iwaşow ony öz ejesidir öýdýär. Ýöne,
baryp bilenok. Sebäbi ara daş. Alty ýüz ýyl dagy bar. Çünki, ol atlylar Çingiz
115
hanyň atlylary. Olar häzir rus topragyny «özleşdirip» ýörler. Olaryň şol
«özleşdiriş» syýasatlarynyň şondan soňam ýene iki ýarym asyrdanam gowrak
wagta çekjekdigi aňyna gelenden Iwaşow tisginip oýdan açyldy. Gözlerini
owkalaşdyryp töweregine ser saldy: Soldatlar henizem türkmenlerden talanyp
alnan goýunlaryň etinden symyşlaşyp otyrlar. Akja süňkler bolsa «pat-pat» edişip
kä oňa, kä muňa düşýär. Edil, Iwaşowyň ýap-ýaňyjak hyýalyndaky gören hadysasy
ýaly. Has takygy edil, alty asyr mundan ozalkysy ýaly. Üýtgän zat ýok. Hemmesi
kybapdaş. Hemmesi şol bir zat. Daşky keşpleri, eşikleri üýtgeşik diýäýmeseň,
edýän hereketlerinde şularyňam Çingiz hanyň goşunyndan tapawutly ýerleri ýok.
«Giň ýeriň gürrüňçiliklerinde bular türkmenleri alamançylykda aýplaýarlar.
Özlerini olary terbiýelemäge barýan adamlar hökmünde görkezmäge çalyşýarlar –
diýip, Iwaşow içinden pikir öwürdi. – Aýdyşlaryna görä, Ahalyň baş serdary
Dykma-da öz wagtynda baryp ýatan alamançy bolupdyr. Alamançylykda bolsa
oljadan başga adamam öldürilýärmişin, ýesirem alynýarmyşyn. A biziň edip ýören
talaňçylyklarymyz näme? Biziň awangardymyz bäş sany goýun üçin näçe adam
öldürdi? Eýelerini öldürip, şonça maly sürüp getiren knýaz Dolgorukiniň,
polkownik Wasilçikowyň, poruçik Slawoçinskiniň Dykma serdardan näme
tapawudy bar? Ýa-da garry rus kempirini öldürip, ýekeje geçisini iýen
mongollardan näme tapawutlary bar? Onsoňam türkmenler-ä diňe «öwezalaman»
edýärmişler,
degmedige
degmeýärmişinler,
biziň
munymyz
welin
öwezalamanadam-a girenok. Egerde biz Dykma serdary terbiýelemäne barýan
bolsak, onda bizi kim terbiýelemeli? Ýa birini alamançylyk, beýlekisini mugyra
getirijilik diýip atlandyranyň bilen üýtgeýän zat barmy? Ýa-da ine, Gökdepä
barsak, gala hüjüm etsek, adam öldürilmezmi, öý talanmazmy, çaga-çuga ýetim
galmazmy, gelinler ýan ýoldaşlaryndan, gyzlar söwer ýarlaryndan aýrylmazlarmy?
Jaýlar ýumrulmazmy? «
Aleksandr Iwaşow şondan soň, Nyýaz obasyna edilen talaňçylyk wagty
poruçik Slawaçinskiniň mundan bäş gün öň, otrýadyň yzyna düşüp gelýän
söwdagäriň goýnuny bakyp ýörkä tekelere ýesir düşen bir soldaty tapyp getirişini
ýatlady. Ony bütin otrýadyň öňüne çykaryp, tekeleriň özüni nähili horlandyklary,
urup-sögebdikleri, aç-hor saklandyklary barada gürrüň etdirdiler. Ol: «Aýagyma
gandal urdular, gollarymy bukawladylar, şu bäş günüň içinde men tutuş obanyň
güýmenjesine öwrüldim. Agşamlaryna sygyr dölede ýatyrýardylar we uly-kiçi,
aýal-erkek barysy daşyma üýşüp tä, agşama çenli üstümden gülýärdiler,
urýardylar, sökýärdiler, ýüzüme tüýkürýärdiler. «Musulmançylygy kabul etseň
degmäli diýýärdiler. Has beterem gündizine, erkekler işe giden mahaly aýýalar
jebir berýärdiler» diýip, agzyna gelenini samahullady. Hakykatda welin onuň
aýagam gandally däl ekeni, golam bukawly däl ekeni. Slawçinskä gabat gelendede, ol obanyň içinde erkin tussag hökmünde gezip ýör ekeni. Bu zatlary ýeke galan
116
wagty içine sygdyryp bilmän, onuň özi Iwaşowa gürrüň berdi. «Hiç kime
aýdaýma» diýibem sargady. Elbetde, özlerinde tekelere garşy gahar-gazap
döretmek, üçin, o zatlary oňa ofiserleriň mejbury suratda aýtdyrýandyklaryny
gürrüň berýän mahaly onuň sözleri kynlyk bilenjemleýşinden soldatlaryň özlerem
aňdylar.
Şol zatlary aňynda aýlap oturan Iwaşow: «Bar, onuň aýdanlary çynam ekenidä – diýip, öz ýanyndan ýangynly gepledi. – Ýöne, biz näme üçin özümize degen
ýekeje şarpygam gaty görýäris-de, özümiziň ile urýan urgularymyzy Watan
öňündäki mukaddes borç hasap edýäs? Näme üçin özümizi eldegirilmesiz hasap
edýäs-de, türkmenlere islendik wagty üstlerinden basyp ötübermeli nadan halk
hökmünde garaýas? On düýäň bahasyny kime iýdirendigini bilmän kyn güne galyp
otyrka puluny yzyna getirip berendikleri üçin türkmenleriň arassa, ahlakly
halkdygyna haýran galyp ýören Nawroskiý bolsa, ine, ýap-ýaňyja iki ýüz atly bilen
bir raketa batereýasyndan ybarat jeza beriji otrýada baş bolup, günbatara, ak
atabaýlar bilen japarbaýlaryň üstüne gitdi. Nämemişin, ýomutlaryň şol taýpalary
tekeleriň üstüne çozjakdygymyzy bilip, bize iş maly hökmünde satan düýelerini
sürüp äkidenmişler. Eýsem-de bolsa, mongol çozuşlary wagtynda dagynyk oturan
ors knýazlyklary üstlerine howp abanandan soň bir ýere birikmedilermi näme?
Şonda olaryň Watançylyk duýgulary özara oňşuksyzlyklardan üstün çykmadymy
näme? Şeýle bolsa biz näme üçin dagynyk oturan türkmen taýpalarynyň şular ýaly
kyn pursatda birek-birege gol uzatmaklaryny bidüzgünçilik hasap edýäs? Näme
üçin güýjümize baýrynyp olara jeza berýäs? Gyrýas?! Mallaryny ellerinden
alýas?!...»
Remýuryň şkalasy boýunça elli gradusdanam geçýän yssydan ýaňa halys
eňki gideňkirlän Iwaşowy şolar ýaly oý-pikirler hasam egbarlatdy. Ýadawlyk bijaý
basmarlady. Iň ýamanam ýaňky ýaly çözülmesi kyn bolan soraglar serini sämetdi,
ysgynyny aldy, tapdan düşürdi.
Ol çadyra girip süýnäýenini kem görmedi.
Şol gün öýlän sagat bäşlerde, baş ştab bilen bilelikde, täze komanduýuşiý,
general Lomakiniň özem Hojagala geldi. Ähli ofiserleri ýygnap, haýal etmän
Ahala çozmak barada gyssagly geňeş geçirdi.
Azyk-suwluk, ot-iým ýaly zerur bolan zatlardan şaýymyzy tutmak üçin
Hojagalada üç hepde dagy ýatmaly borus öýdüp gaýga galyp ýören soldatlaryň bu
habardan duran-duran ýerlerinde dim-dik boldular-da: «Ur-ra-a...» diýşip,
gygyryşdylar. Diriň-diriň böküşdiler. Aýgytly pursatyň ýetip gelendigi
117
mynasybetli biri-birlerini gutladylar. Iwaşowam gutladylar. Çurkin-ä aýlanypöwrülip gelip ony telim gezek dagy gutjakladam. Çadyrdan-çadyra sümlüp, ol
topardan bu topara tarap daz ýasap ýörüşüne ol:
─ Aýtdym-a men! Ýöriş hökman dowam etdiriler diýdim-ä – diýip,
hemmeleriň bizar peteňini çykardy. – Özüňizem zady gaýgy etmäň. Ine, hä diýmän
Gökdepä bararysam, ýüzümiziň ugruna ony alarysam.
─ Sen aýtmanyňda-da ýeňşiň bizlik boljagyna şübhelenýän ýok, şu
adamlaryň içinde – diýip, kä ýerde onuň badyny alanlaram boldy. – Bizem çöregi
ýeňsämizden iýemizok, ras, ýola çykdykmy, diýmek, ýeňeris...
Ýene biri oňa gop berdi.
─ Rus ýaragynyň badyndan tutuş Ýewropa titräp durka, çölüň içinde çöpe
çolaşyp ýören, bitaý çokaýly, tentek tekeler dagy nämemişin? Biz Aleksandr
Newskiniň, Mininiň, Požarskiniň, Pugaçewyň nesilleridiris...
─ Ilýa Muromesiňkem diýsene – diýende, çyparja, jüýkburun, Çurkiniň
kiçijik gözlerinden uçgun syçrady. – Alýoşa Popowiç, Nikita Dobrynin dagynyňam
atlaryny tutsana.
Gazanyljak ýeňişi alynjak oljalar barada şondan soňam köp-köp, agyz
suwardyjy gürrüňler edildi.
Şol şatlygyň yzy şol gün soldatlar üçin kiçijik bir baýramçylyga öwrüldi. Tä,
Gün ýaşýança baýryň üstünde orkestr saz çaldy. Onuň göçgünli owazy soldatlaryň
söweşjeňlik ruhlaryny hasam belende göterdi.
Agşamyň düşmegi bilen onda-munda ot ýakyldy. Soldatlar oduň başynda tä,
gijäniň bir mahallaryna çenli aýdym aýtdylar. Tans etdiler. Dagystanly
meýletinçiler-ä asla ýatmadylar diýen ýaly.
... Ertesi atly goşunyň bir bölegi, hem-de general Borhuň pyýada kolonnasy
Hojagaladan çykyp, Bendesen sary ugur aldy. Baş ştab we baş serkerdäniň özem
şol otrýad bilen bilelikde ugrady. Galan bölümlere ertesi ugramaklyk tabşyryldy.
Knýaz Dolgorukiniň awangardy bolsa, eýýäm ilaty göçüp giden Bendesende
garaşyp ýatyrdy.
Goşun Bendesene baranda, polkownik Nawroskiniň jeza beriji otrýadam şol
ýere dolanyp geldi.
Şol otrýada gatnaşyjylaryň hili bir iş bitiren adamlar ýaly agyzlaryny
suwjardyşyp gürrüň bermeklerine görä, olar ak atabaýlaryň üstüne duýdansyz