Ýere gaçan ýyldyzlar - 19

dynç oturan halkyň üstünden inen bu agyr kesapatyň ýowuz derdini ýeňilleşdirýän,
halkyň ýaraly ýüregine teselli berýän ýekeje zat bar – o-da Allanyň beren ýeňşi.
Çekilen pidalaryň, dökülen ganlaryň biderek gitmändigi. Netijesiz bolmandygy.
Örän kyn hem agyr düşen, şu ýeňşi gazananyň hut öz öňlerinde ýatan jansyz
jesetlerdigine şol garabagyrlaryň düşünmekleri. Läşler içre diri läş bolup
oturanlaryň ýaraly ýüreklerine teselli berýän ýeke-täk zat ana, şol.
Birdenem, galanyň iň beýik diwarlarynyň üstünden, Ahal ülkesinde henize bu
güne çenli eşidilmedik täze bir sazyň owazy ýaňlanyp başlady.
Elbetde, bu gün ýas güni. Düýnki şehit bolanlaryň jaýlanýan, ruhlaryna aýat
okaljak, ys ediljek, degsin ediljek güni. Türkmençilikde beýle gün saz çalmak,
aýdym aýtmak bolmaýar. Ýöne, bu gün ýeke bir ýas güni däl. Ýeňiş toýam şu güne
degişli. Onsoňam bu çalynýan saz toý mukamy däl-de, belki ýas mukamydyr?
Matam mukamydyr? Tutuş Ahal iliniň, Gökdepe galasynyň başyna düşen agyr
ahwalaty ýüpek tarlaryň, kümüş perdeleriň üsti bilen beýan edýän, ýeri, ýurdy, ilgüni üçin dek düýnüň özünde baş goýan batyr ýigitleriň, serkerdeleriň, hanbegleriň, aýal-gyzlaryň, ýetginjek oglanlaryň ruhuna bagyşlanan ýadygärlik
mukamydyr? Howwa, bu hakykatdanam şeýle. Bu saz – Watançylyk mukamy.
Gökdepe mukamy. Galanyň çür başyna çykyp, şol sazy çalyp oturan sazanda kör
kepele. Ol halypasynyň iň soňky sargydyny berjaý edip otyr. Şol sazyň içindäki
söweş hereketleriniň arasy bilen, ömrüni türkmen taýpalarynyň agzybirligini, bir
döwlete öwrülip, dünýädäki sanly döwletleriň sanawyna goşulmany arzuw edip
geçiren, döwürdeşleri tarapyndan türkmençiligiň nusgasy hökmünde ykrar edilen
Gönübek halypanyň çilimini kükedip oturan mährem, mylaüym keşbi hem mesemälim görnüp dur. Çünki, ol saz onuň öz döreden sazy.
210
Hasasynyň ujuny Enehakyda tutduryp öýünden çykan Hakyda molla-da şol
nurana keşbe tarap yrgyldap barýar, saza siňen hakydany diňleýär. Öz borjuny
berjaý edip giden halypa sazanda alkyş okaýar. Ahally ýaly onuň yzyny
ýöredibiljek ezber elli ýigitleriň bardygyna guwanýar. Ol ýigitleriň elleriniň
hemişe dutarly bolmagyny hiç haçan tüpeň, gylyç götermeli bolmazlygyny isleýär.
Öz hakydasynyňam şeýdip, özi ölenden soňam il içinde aýdylyp ýörülmegini
dilden-dile geçmegini, indiki nesillere baryp ýetmegini arzuw edýär.
Ekabyrlaram topar tutuşyp, şol nurana keşbe tarap ugradylar. Kem-kemden
ähli halk şol sazyň çykýan tarapyna yňdy.
Ol sazy entek gara ýere duwlanmadyk Gönübek halypanyň jesedem, ýapýaňyja jan beren, şu urşa başdanaýak ýolbaşçylyk eden Berdimyrat hanyň jesedem,
gahryman ogul Hanberdi hanyň jesedem, Watan üçin baş goýan müňlerçe
jesetleriň ählisem diňledi. Ahal tekelerine şöhrat getiren beýik ýeňşiň beýany bolan
şol saz birdenkä Gökdepe galasynyň pagsa haýatlaryndan göterildi-de, külli Ahal
iline, soň tutuş türkmen topragyna ýaýrady.
Hä diýmänem onuň dabarasy Orsyýediň özüni hasap etmäninde-de Eýrana,
Owganystana, Ruma, arap-şam ýurtlaryna, hatda pereň welaýatlaryna Amerika
yklymyna çenli baryp ýetdi. Hywanyň, Buharanyň bazarlarynda telim wagtlap
gürrüň diňe türkmenleriň Gökdepe galasynda görkezen gahrymançylyklary,
gazanan ýeňişleri barada boldy.
Birinji kitabyň soňy
211
Ikinji kitap
Jöwzaly gyş
1. Nurberdi han
Syrkawlykdan doly aýňalymadyk hem bolsa, ors goşunynyň Ahala girenini
eşidip, Nurberdi han alty müň atlydan ybarat goşun bilen Marydan ugrady.
Emma ýetişmedi. Uruş ol gelip ýetişmänkä gutardy.
Nurberdi han Gökdepä gelşi ýaly, oňly dynjynam alman, gala aýlanyp
çykdy. Bolan weýrançylyklary, çekilen zyýanlary görüp, gynandy. Onda-munda,
kowçum–kowçum bolşup, ýüzlerini sallaşyp duran adamlaryň ýanyna ýeke-ýeke
baryp görüşdi, hal-ahwal soraşdy. Ýeňiş bilen gutlady. Wepat bolanlaryň
jaýlarynyň jennet bolmagyny diledi. Öz ogly Berdimyradyň wepady üçin Hudaýa
şükür edýändigini, mert durup aýtdy. «Egerde halkyň başyna şular ýaly agyr iş
düşen güni bir men pidasyz galan bolsam gynanardym», diýdi.
Şol gün ol ekabyrlary ýygnap, mundan buýana nähili hereket etmelidigi
barada maslahat geçirdi. Geçen uruşda ýeňşiň juda gymmat düşendigini aýdyp,
Orazmämmet han bilen Hanmämmet atalyk ikisi egerde, duşman ýene-de gaýdyp
geläýse, uruşmazlyk, ýaraşyk baglaşmak barada öňki pikirlerini orta atdylar.
Emma, bu gezegem güýçli garşylyga duçar boldular. Maslahatçylaryň deň ýarysy
diýen ýaly, hiç bir zada garamazdan, göreşi dowam etdirmekligiň tarapynda
durdular.
Nurberdi han aşak bakyp, oýa batyp oturşyna taraplaryň hiç birine-de
degişli däl terzde:
— Göribiris... – diýip, köpmanyly gürledi. – Entek geljek goşunmy ol,
gelmejek goşunmy, o-da belli däl. Wagty gelende mesele aýdyň bolar.
Nätmelidigem şonda öz-özünden çözüler.
Şondan soň üýşüp şeýle karara geldiler: häzirlikçe halkyň arasyna hiç-hili
gep-gürrüň ýaýratmaly däl. Egerde gaýdyp gelmeseler-ä ýagdaý öňküligine galýa,
geläýselerem gepleşik geçirmeli, uruşyň bolmazlygyny gazanmaga çalyşmaly.
Egerde, töwellany almasalar, onda özümiz üçin iň amatly ýagdaýy saýlap almaly
we şoňa görä hereket etmeli. Ýene-de bir aýa, kyrk güne çenli goşun gara bermese,
halkyň assa-ýuwaş obalaryna dolanyp barmaklaryna rugsat bermeli.
Ruhy batyryň uruş tärini saýlap almaly, maşgalalary gala salmaly däl,
diýenlerem boldy. Emma näme üçindir ol teklip agyr dymyşlyk bilen garşy alyndy.
212
Taraplaryň hiç birem ony goldamadam, ret hem etmedi. Bu ýagdaýy Ruhy batyryň
bir sebäbe görä maslahata gelmändigi bilen düşündirmek mümkin.
Maslahat doly tamamlanmanka-da: «Dykma serdar geldi» diýen habar düşdi.
Bu habar her kime birhili täsir etdi. Ony dönük hasap edýänleriň-ä gazap otlaryny
tutaşdyrdy. Olar Dykma serdaryň entek gelip girmedik gapysyna tarap alarylyşyp
seredişdiler.Mejbury tussaglykda bolandyr, diýýänleriň bolsa ýüklerini ýeňletdi,
olar usullyk bilen uludan demlerini alyp, biri-birleriniň ýüzlerine seredişdiler.
Nurberdi han Dykma sedary diýseň sowukganlylyk bilen garşylady.
Anygyna ýetmän günäkärläbermekdenem, aklabermekdenem saklandy. Adam
şekilli salamlaşdy, iki eli bilen görüşdi, öz ýanyndan ýer görkezdi.
— Hany , aýdyp otur, Öwezmyrat, başyňa nä işler, neneňsi külpetler düşdi?
Dykma serdar bar zady bolşy ýaly beýan etdi. Soňundanam:
— Bolan iş-ä şeňle han, galanynam bile giden, şol zatlary meniň bilen
deňine çekişen adamlardan soraýyň, isleseňiz hersinden aýratynlykda sorag ediň,
birimiziň sözümiz aýra çyksa ynanmaýyň – diýdi.
— O zatlary biz onsuzam aýdyňlarys – diýip, Nurberdi han äwmezlik bilen
gürledi. – Öz-özündenem aýdyň bolar, «temen haltada ýatmaz». Galyberse-de,
men saňa müňkürlik edemok. Aýdanlaryňa ynanmanam duramok. Sebäbi ors
özüniň namart taraplaryny köp görkezdi. Onuň Gazawat urşunda-da ýomutlaryň on
iki sany ilçisini yzyna ibermän esli wagtlap göz tussagynda saklandyklaryny
bilýäs. Şonda şol habaryň patyşa ýetip, şol işi eden ebserlerine gaty
käýýändiginem, birentegine temmi berendigindenem habarymyz bar. Siziňňem şol
ýagdaýa düşen bolmagyňyz mümkin, ýöne, sen gaçyp sypdyk, diýýäň, şonuň
üçinem, meniň saňa bir sowalym bar.
— Aýdyber, han.
— Aýtsam, saklawyňyz-a örän berk bolupdyr. Hemmäňizi goşunyň orruk
ortasynda ýerleşdiripdirler. Ýaraglaryňyzy eliňizden alypdyrlar. Şeýle ýagdaýda
siz nädip gaçyp bildiňiz. Egerde gaçmaga ýagdaý bar bolan bolsa, onda näme üçin
başda, Gökdepä gelmänkäňiz gaçaýmansyňyz? Ýa-da gidişin
näme üçin
Bendesene barmankaňyz, bärräkde gaçaýmansyňyz?
— Dogry aýdýaň, han. Şeýle soraga biz garaşýardyk. Ýöne, ne gidişin, ne
gaýdyşyn gaçara maýyň bolmandygy çyn. Ýöne, Bendesene gaýdyp baranymyzda
goşuna Musa han atly bir ýomut geldi. Ol ors ebserleriniň arasynda-da, sallatlaryň
arasynda-da abraýly adam ekeni. Bizi gaçyran ana, şol. Ol bize dost. Ýöne, olaryň
arasynda ýene bir ýomut bar. Adyna Molla düňder diýýäler. Ol welin, orslara çyny
bilen berlen. Kimde-kim şoňa duşsa gepine ynanmasyn.
Nurberdi han bilniksiz kinaýa bilen çalarak ýylgyrdy.
─ Seni gaçyranyny bilse ors baýarlary Musa hana jeza bermezlermi?
213
─ Men özümem oňa şu soragy berdim. Ýöne, ol: «Meni gaýgy etmäň, men
öz günümi özüm görerin», diýdi.
─ Ol sizi saklawlardan nädip geçirdi.
─ Ol olar bilen bir zatlar barada gepleşdi.
─ Näme diýdi?
─ Bilemok. Sebäbi orsça gürleşdiler.
─ Näme diýdiň, diýip özünden soramadyňmy?
─ Ýok. Asyl soraşyp-ideşip durara wagtam bolmady. Ol bizi atlarymyzyň
ýanyna alyp bardy-da: «Heriň birine mündiň-de, gaçyň, öňürti ýuwaş sürüň, soňam
çapdyryp gidiň», diýdi.
─ Sen özüň näme pikir edýäň, bu hakda?
─ Meň çakym-çak bolsa şuny ýanaralyň özi gurnan bolmaly. Ýaňy sen
Gazawatda bolan wakany ýatlap gowy etdiň. Bu gezegem meniňçe hut şeýle bolan
bolmaly. Ýanaral ilçi babatdaky halkara we gadymy düzgüni bozdy. Başda ol
muny barşym ýaly Gökdepäni alaryn, ýeňiş gazanaryn, eden işim bilinmez, diýen
niýet bilen eden bolmaly. Emma onuň bu eden işini öz ebserlerem, sallatlaram
halamadylar. Ony tersläp onda-munda köp gürrüň etdiler. Bize hemişe
duýgudaşlyk bildirdiler. Göwünlik berdiler. Egerde goşunyň berk düzgün-nyzamy
bolmadyk bolsady, onda bizi soldatlaryň özlerem gaçyryp goýbererdiler. Ana, şol
gürrüňleriň bir çetem meniň pikirimçe Gazawatda bolşy ýaly bir ýol bilen ak
patyşaň özüne ýeten bolmaly. O-da: «Derrew şolary boşadyň» diýip, gyssagly
habar ýollan bolmaly. Bularyňam göni: «Gidiberiň» diýmäne bogunlary ysman,
ýa-da beýtmäni sallatlaryň ýanynda kiçilik bilip, Musa hana: «Sen şu işi şeýt»
diýip aýdan bolmaly. Bu meniň öz pikirim, han. Galanam näme, dura-bara äşgär
bolar-da... Ýöne, şeýtmek bilen ýanaralyň meni hakykatdan-da öz halkyma dönük
hökmünde görkezjek bolan-a çyn. Muny maňa onuň özi galany topa tutup durkalar
edil iki gözümiň içine seredip aýtdy... Ine, indem görüp otyryn welin, ol
maksadyna tas, ýetiberenem ekeni.
Nurberdi han ýüzüni agraslyk bilen ýerden göterdi-de, töweregine göz
aýlady.
─ Dykma serdara soragyňyz barmy, adamlar? – Han soragyny boldum
edenden soň serdara sorag beren bolup oturmaklygy hiç kim özüne uslyp bilmedi.
Nurberdi han indi başyny dik tutup, hökümli gepledi. – Onda, şu günden şeýläk
Dykma serdary dönük hasap etmeli däl. Günäkär däldigini ol özüniň munda
buýanky hereketleri bilen görkezer diýip umyt edýän. – Soň ol Dykma serdara
ýüzlendi – Öwezmyrat! Şu günden şeýläk hiç kim saňa barmagyny çommaltmaz.
Göwnigaraçylyk etmez. Ýöne, saňa tabşyryk bar. Serhede golaý ýerde
otyrandygyň üçin sen orslardan habardar bol. Bärik geçirme. Geçjek boldugy
bimaza edip dur. Bu işde saňa ýardam etmegini biz Ruhy batyrdanam haýyş ederis.
214
Howp döredigem bize çapar ýolla. Duşmanyň mundan buýana nähili hereket
etjekdigi mälim däl. Şonuň üçin bizem bu ýerde ähli zada taýýar ýagdaýda durarys.
Häzir urşujylarymyzyň sany ýigrimi iki müň. Ýöne, gerek bolsa goşun sanyny
ýene-de artdyrarys. – Nurberdi han häliden bäri aşak bakyp, böwrüni diňläp oturan
Gurbanmyrat işana ýüzlendi. – Tagsyr, sizem Dykma serdary dönük hasap
etmäňizi goýuň.
Gurbanmyrat işan razylyk hökmünde baş atdy. Dykma serdara elini uzatdy.
Görüşdi. Oňa eýerip hemmelerem şeýtdiler.
Şunlukda, Dykma serdar ekabyrlar tarapyndan doly surarda aklandy.
Dykma serdar goşunyň juda egbar halda yzyna dolanandygyny, bu golaýda
özüni dürsäp bilmejekdigini hem habar berdi.
Nurberdi han uzyn boýly, süňkleri iri, hereket edende äpet çiginleri, mähnet
kebzeleri oýmuldaşyp duran, boýny çapgy ýassygy ýaly, kelleçanagynyň ýeňsesi
süýri, maňlaýy giň hem tüňňi, burny gönümel, gyzyl ýüzli, az, ýöne uz sözli,
gürrüňdeşini soňuna çenli diňlemäni başarýan, gaharyna-gazabyna erk edip bilýän
parasatly adam.
Mundan otuz ýyl, ozal, Ahalyň ähli gala hanlarynyň hany edilip saýlanan
gününden bäri onuň ýekeje aýy hem gowgasyz geçmedi. Daşky dawa-jenjelleri,
uruş-gowgalary hasap etmäniňde-de, özara, tire-taýpa oňşuksyzlyklaram ýeterlik
boldy. Şu döwrüň içinde halk ony kä han saýlady kä hanlykdan aýyrdy, soň ýenede yzyna çagyryp aldy. Çünki, kim näme diýse-de, dagynyk tire-taýpalaryň agzyny
birikdirip biläýjek başga bir şahsyýet ýokdy. Ol raýatlaryna buýruk berip, parapeşgeş talap edip, özi garnyny gäberdip ýatan ýalta ýa haramhor hanlardan däl.
Söweş güni ýigitleri bilen bir hatarda gylyjyny syryp göni duşmanyň tuguna tarap
topulýan mert ärleriň hilinden. Bir oba çapylsa ýigitleriň öňüne düşüp
öwezalamana-da gidiberýär. Ýesirleri boşadyp alyp gelýär. Sürülen mallary, alnan
baýlyklary, goş-golamlary getirip eýeli-eýesine gowşurýar. Çapawulçylyk zerarly
lagar düşen hojalyklara aýaga galmaga kömek edýär. Duşmanyň dişinde et galar
ýaly edenok. Aryny köýdürenok. Çünki, öz raýatlygyndaky obalaryň her bir
öýüniň aryny, namysyny öz ary, öz namysy hasap edýär.
1854-nji ýylda ýüz beren, Ruhy batyry ýetim goýan meşhur Näzdepe
gyrgynçylygyndan soňam şeýle boldy. Obanyň kim tarapyndan, Eýranyň haýsy
welaýatynyň haýsy galasy tarapyndan çapylandygy takyklanandan soň, Nurberdi
han Ahalyň baş serdary Dykma serdara derhal goşun ýygnamak barada buýruk
berdi. Dykma serdar bir müň iki ýüz atlyny öz möhletinde, Zawdaky suwly ýabyň
boýunda jem etdi.
Goşun Zawdan çykyp Şarlawuk tarapa ugrady. Jülgeden-jülgä ýol söküp
barşyna Etrek derýasynyň güzerinden geçip, Eýran serhedine aralaşdy. Öýlän
215
çaglary boluberende, Näzdepä çozan ýagynyň galasyna baryp ýetdi. Daşyny
gabady. Saklawlaryny ýok edip, gidiren ähli emläklerini mallaryny garaňky
düşýänçä gaýdyp aldy. Ýesirlerini boşatdy. Emma Näzdepe çapylşygyna
baştutanlyk eden Permanşanyň özi welin tapdyrmady. Aýdyşlaryna görä ol
türkmenleriň öwezalamana gelýändiklerini eşidip öňünden gaçypdyr we nämälim
bir ýerde gizlenipdir. Nurberdi han haýal etmän yza döndi. Gijesi bilen ýol
ýörediler. Ertesi guşluk wagtlary Etrek derýasyna gelip ýetdiler. Birdenem olaryň
gözleri derýanyň boýunda ot ýakyşyp oturan bir bölek goşuna düşdi. Daştöwereklerinde bolsa eýerleri aýrylmadyk atlar otlaşyp ýörler.
Görlüp oturylsa Permanşanyň galasynyň adamlaryndan birnäçesi
türkmenleriň garasy görnenden golaýdaky uly galanyň hanynyň ýanyna
ýüwrüpdirler. O-da gyr-gyssag goşun ýygnapdyr-da, türkmenleriň geçjek ýoluna –
Etrek derýasynyň güzerine ýollapdyr. Ine, onsoň olaryňam: haçan geläýerkäler,
diýip, garaşyp oturyşlary ekeni. Olar gaty arkaýyn bolarly, hatda türkmenleriň
geljek ýoluna garawulam goýmandyrlar.
Nurberdi han Dykma serdara goşuny dagyň böwürräk ýerine tarap
çekmekligi buýurdy. Şol ýere baransoňlar bolsa at üstünde oturşyna gysgaça söz
sözledi.
─ Iki ýüz atly şu ýerde galyp, alnan oljalary, ýesirleri garawullasyn. Dört
ýüz atly dört hatar bolup güzerden geçsin-de, duşmanyň üstüne çözsün. Aralaryna
mazaly başagaýlyk düşensoň galan atlylaram daş-töwereklerine aýlansynlar-da,
gysaja salsynlar. Birinem aman sypdyrmaň, ýigitler! Alla bizdendir! Çünki, biz
alaman etmedik, öwezalaman etdik.
Duýdansyz ýerden üstüni basdyran goşun garşylyk görkezmäge-de
ýetişmedi. Dyr-pytrak bolup hersi bir ýana gaçdy. Käsi ylgap baryp atyna münse,
käbiri atdan-zatdan elli bizar, omadaklap gidip, dagyň ýüzi bilen ýokarylygyna
tutdurdy. Halys üstüni basdyranlar bolsa duran-duran ýerlerinden ellerini
gulaklaryna eltip azan aýtmana başladylar. Azan bilmeýänler dyzlaryna çöküp
aman dilediler. Garpyşma urşuna girenleriň bolsa basym soňuna çykyldy.
Mahlasy, gidenlerine bäş gün diýlende Nurberdi han öz goşuny bilen sagaman yzyna dolanyp geldi. Alynan oljalary çapylan öýlere, dul hatynlara, horhomsy ýaşaýan hojalyklara paýlap berdi. Ata-enesinden mahrum bolan ýetim
çagalary hossarlaryna, halys hiç zady bolmadyklary bolsa, özüni oňarýan, çagasy
azrak hojalyklara berdiler.
Näzdepeliler şonda Nurberdi handan köp-köp minnetdar bolupdyrlar.
Şol wakadan bir ýyl soň, ýagny 1855-nji ýylyň ýazynda, Hywa hany
Mädemin han Sarahsda oturan teke türkmenleriniň üstüne çozdy. Muny öňünden
aňan Gowşut han Ahala çapar ýollady. Habar baryp ýeten dessine Nurberdi han bir
bölek goşun bilen derhal ýola düşdi.
216
Özüniň mugallymy, hem türkmeniň, hem özbegiň, külli türki kowumlaryň
sylagly adamsy bolan Ak işanyň ençeme eden töwellasyny almadyk, «...Bar,
Düýeboýun öwülýä-de sizden bolsun, bar, Hudaýam sizden bolsun, men barybir
Sarahsly tekeleri çapjak» diýip, küpür geplän Mädemin hanyň goşuny şonda ahally
hem-de sarahsly tekeleriň birleşen goşunyndan masgaraçylykly ýagdaýda ýeňildi.
Hanyň özi bolsa öldürildi.
Sarahslylar Nurberdi hany uly hormat bilen ugratdylar. Emma Nurberdi
hana ýola düşüp-düşmänkä Ahaldan: «Öten ýyl Näzdepäni çapan Permanşa indi
Gökdepä çozdy, esasanam Hurmandy weýran etdi, oglanlary olja, gyzlary ýesir
edip äkitdi» diýen habar ýetişdi.
Ahala gelensoň dem ýok, dynç ýok, Nurberdi han ýene-de Permanşanyň
üstüne öwezalaman gurnady. Bu gezek oňa ýeke bir oljalanan zatlaryny, ýesirlerini
gaýtaryp almak däl, eýsem Permanşanyň hut özünem ele salmak we jezalandyrmak
başartdy.
Soňky on-onki ýylyň dowamynda Eýran bilen Hywadan başga orslaram
Nurberdi hanyň böwrüne sanjy bolup döredi. Olaryň ökdelik bilen amala aşyrýan
içalyçylykly hereketleri bolsa hanyň türkmen taýpalarynyň agyzlaryny birikdirmek
baradaky işlerini hasam kynlaşdyrdy. Orslar başda Eýran şasy Nasreddin bilen dil
birikdirip Etrek, Gürgen, Hazarýaka türkmenleriniň üstüne alamanlar
gurnaýardylar, soň-soňlar olaryň örüsi giňäp, Ahal obalaryna çenli gelip ýetdiler.
Şonuň üçinem, Nurberdi han Näzdepe, Hurmant gyrgynçylyklarynyňam sebäbini
şolardan görmän duranokdy.
1858-nji ýylyň güýzünde bolsa Garrygaladan, Garaçuka ýomutlary bolan
atabaýlardan, japarbaýlardan, gökleňlerden Nasreddin şanyň öz üstlerine çozmakçy
bolýandyklary barada habar geldi. Ol habarda ahal tekelerinden kömek soralýardy.
Çünki, Gyzylarbatda bolan uly çaknyşykdan soň orslardan ymykly göwni geçen
ýomutlaryň, gökleňleriň indi özleriniňem bir güýje öwrülen ahal hem mary tekeleri
bilen birleşesleri islendik duşmana garşy bile göreşesleri gelýärdi.
Elbetde, bu meýiller ýöne ýere döremeýärdi. Onuň aňyrsynda Nurberdi
hanyň hanlyga geçen gününden bäri birleşen türkmen taýpalaryndan ybarat bir
türkmen döwletini döretmek babatdaky tükeniksiz tagallalary ýatyrdy. Ol baryp-ha
şol döwürlerde döwlet gurluşynyň alamatlaryny aňladýan, hemişelik hereket edýän
«aňtawçylar», «wagyzçylar», «dadygöýlar» toparlaryny, kazyçylyk ýaly wezipeleri
döredipdi. Mahmyt işan, Ak işan, Muham sopy, Töre ahun, Garry pir, Atajyk
molla ýaly dini hadymlary, Dykma serdar, Öwez baý, Orazmämmet han ýaly
hanlary «wagyz-nesihatçylara» baş edip, ähli türkmen uluslaryna ýollapdy.
Birleşmek, bitewi döwlet gurmak barada il arasynda öwüt-ündew işlerini alyp
barmaklaryny sargapdy. Hemişelik hereket edýän goşun döretmek hem onuň esasy
maksatlarynyň biridi. Şol maksatlarynyň ilkinji çäreleriniň biri hökmünde ol her
217
obanyň möçberine, ilat sanyna ýerleşýän ýerine görä, ýigrimiden ýüze çenli atly
toparlar döredipdi. Olary öz atasy Döwletýar baýdan galan gylýal sürüsindäki
saýlama atlar bilen üpjün edipdi. Ýaraglandyrypdy. Onbaşylary, ýüzbaşylary
belläpdi. Olaryň hersi öz obasyny gündelik goramaly, gerek bolan halatynda bolsa
ýokarda agzalyp geçilen wakalarda bolşy ýaly birleşmeli, birek-birege kömek
etmeli.
Nurberdi hanyň bu tutumyna kem-kemden salyrlar, saryklar, ýomutlar,
gökleňler hem meýil bildirişip başladylar.
Ýaňky, Garrygaladan gelen habaram şol soňky wagtlarda dörän ysnyşykly
meýilleriň netijesidi. Dogan-dogany kömege çagyrýardy. Birek-birege umyt
baglaýardy. Ysnyşyga tarap ymtylýardy.
Şonuň üçinem, Nurberdi han, gyssagly suratda maslahat çagyrdy.
Garrygaladan gelen habary orta goýdy. Maslahat: «Tizden-tiz kömege ýetmeli»
diýen netijä geldi.
Edil şol wagtam ýene-de Sarahsdan bir dadygoý geldi we Nurberdi hana
Gowşut hanyň hatyny gowşurdy. Hatda şu sözler ýazylan eken: «Eýranlylardan
ýaňa bize ynjalyk ýok. Asly mekanymyz Ahala göçeli diýsek, o ýeriňem ýagdaýy
özüňize belli. Ýer-suw az. Öňem hut şol ýagdaý sebäpli biz ol ýerden bäri
gaýdypdyk. Siz öň bir gezek: «Sarahsda durarlyk galmadyk wagty Mara süýşüňde, apy ýylanyň agzyndan sowluň», diýipdiňiz. Emma biziň Mara göçüp
barmagymyzda ol ýerde oturan saryk garyndaşlarymyz garşy. Biziň olara iberen
ilçilerimiziň sözi ýer almady. Olar hatda uruşmakdanam gaýtmajakdyklaryny
aýdypdyrlar. Beýdilse-de iki tarapdanam nähak gan döküljek. Asla bizde beýle
meýilem ýok. Bu meseläni oňyn çözmäne özüňiz ýardam beräýmeseňiz başga
çykalga ýok...»
Nurberdi han bu meseläni maslahata goýdy. Maslahatyň gelen netijesini
jemläp, han, Sarhsdan gelen dadygöýe şeý diýdi.
─ Ol ýede durarlyk galmadyk bolsa hakykatdanam Mara göçsünler. Saryk
garyndaşlaram ýagdaýa düşünerler. Bardy-geldi gyzmalyk edip, garşylyk
görkezjek bolsalar ýaraga ýapyşmasynlar-da, gamçy, taýak dalawladyşyp, çarwa
urşuny etsinler. Birek-biregi çapmasynlar. Biz häzir baryp bilemizok. Garrygala
ýagy ýetip gelýä. Ýomut-gökleň garyndaşlar kömege garaşyp durlar. Mahlasy şu
wagt daşardan ýagy ýetip gelýä, şony bir garalyň, içki dawalary soň çözübirs.
Nurberdi han şeý diýdi, dýseň düşünerler.
Sarahsdan gelen dadygöý ýola düşenden soň, on iki müň atlydan ybarat agyr
goşun Nyrberdi hanyň ýolbaşçylygynda haýal etmän Ahaldan çykyp Garrygala
tarap ugur aldy. Zaw suwunyň ýanynda olara Mahmyt işanyň tagallasy bilen
ýomutlardan ýygnanan alty müň atly, gökleňlerden iki müň atly goşuldy. Jemi
218
ýigrimi müň atly şol ýerde öýle namazyny okady we Etrek derýasyna tarap ýola
düşdik.
Barylmaly menzile ýetilenden soň, ähli goşuna bir özüniň ýolbaşçylyk
etmegini ýomut-gökleň ýaşulylary Nurberdi handan haýyş etdiler. Aýratynlykda
ahal-teke ýigitlerine Dykma serdar, ýomutlar bilen gökleňlere hem öz serdarlary
ýolbaşçylyk etmeli.
Nurberdi han teklibi kabul etdi, ýöne, ýurda belet adamlar hökmünde
ýomutlardan iki, gökleňlerdenem iki adamyň özüne maslahatçy edilip bellenmegini
haýyş etdi. Söweş güni uruş üçin amatly ýerleri saýlap almaklygy hem olaryň öz
ygtyýarlaryna goýdy.
Şol günüň ertesi günortan boluberende, Nasreddin şanyň Japarguly han
tarapyndan ýolbaşçylyk edilýän «Ýeňilmez» atly goşuny türkmenleriň ornaşan
derbendiniň ileri tarapyndaky ýapgytdan aşak indi. Suwa inen goýun sürüsi ýaly
eňip gelýän serbazlara gözi düşenden, Nurberdi han goşun serdarlaryna gyssagly
suratda tabşyrk berdi.
─ Duşmanyň ardy dagdan düşüp ýetişmänkä, iki bölüniň-de, aşaky eňňidi iki
taraplaýyn gabaň. Bir bölek goşun eňňidiň düýbi bilen aýlanyp, duşmanyň
ýeňsesinden ursun! Garjaşma girip, duşmanyň sapyny saýpallatsyn. Ýene bir
bölegiňiz ýagynyň çat maňlaýyndan uruň. Ýa, Alla!..
Çaknyşyk öňli-soňly üç güne çekdi. Iki tarapdanam köp-köp ýitgiler boldy.
Üçünji güni Japarguly hanyň goşuny ejizledi. Şonuň üçinem, ol aşaklyk bilen
gökleň-ýomut obalaryna öz jansyzlaryny iberdi. Olar: «Türkmenler asgynladylar,
sebäbi öz aralarynda agzalalyk döredi, tekeler bu gün-erte jeň meýdanyny taşlap
gaçarlar» diýen ýaly ýalan gürrüň ýaýratdylar. Olaryň bu hileleri birbada ýol
almanam durmady. Sowuk habary eşiden ýomut-gökleň aýallary yzanda-çuwan
bolşup geldiler-de, çagalaryny Nurberdi hanyň atynyň aýak astyna okladylar.
Belanyň körüginiň nirededigini aňan Nurberdi han aýallary höre-köşe bilen
yzlaryna gaýtardy.
─ Jeň meýdanynda jesedim galar weli, duşmana ýeňsämi görkezmen.
Menem görkezmen, ýigitlerimem görkezmezler. Bular ýaly jeňňimaglubany biz
ýaňy görmelem däl – diýdi.
Şondan soň o-da ýomut-gökleň obalaryna özüniň «wagyzçylaryny» iberdi.
Olar sähel wagtyň içinde halka hakykaty düşündirdiler. Şondan soňky urlan zarba
Eýran goşunyny çym-pytrak etdi. Nasreddin şanyň «ýeňilmezi» ýeňildi. Japarguly
han ölümiň öýünde özüni Nasreddin şanyň köşgüne atdy. Türkmenlerden sürlüp
getiriljek ýesirlere, halydyr-palaslara, gyzyldyr-kümüş şaýlara, şabaz atlara
garaşyp oturan Nasreddin şa bu ýagdaýy görüp ör boýuna galdy. Bolan işi içine
sygdyrybilmän özünden gitdi. Abdysetdar kazynyň «Jeňnama» kitabynda şol
219
pursat Nasreddin şanyň yzyndan ýakymsyz ysly inçejik bir sesiň çykandygy hem
aýdylýar.
Birleşen türkmen goşuny şol gezek duşmanyň azyk, ok-ýarag getirýän uly
goşun bölümini hem tutuşlygyna olja aldy.
Uruş gutarandan soň, Nurberdi han türkmen urşujylarynyň, ýomut-gökleň
serdarlarynyň öňünde hoşlaşyk sözüni sözledi. Olara mundan buýana parahat
durmuş, öý abadançylygyny arzuw etdi. Şehit bolanlaryň jaýlarynyň jennetden
bolmagyny Biribardan dileg etdi. Ätiýaç üçin Dykma serdary öz nökerleri bilen
birnäçe günlik şol ýerde galdyryp, özi goşunyň esasy bölegi bilen Ahala gaýtdy.
Ahala gelenden soň ol dyz epmän diýen ýaly Çopan batyry, Öwez baýy,
Mahmyt işany we başga-da birnäçe gepi-sözi diňlenäýjek adamlary ýanyna alyp,
Sarahsa gitdi. Ol ýerdenem Gowşut han we onuň geňeşdarlary bilen birlikde Mara,
Sary hanyň ýanyna ugrady. Gowşut han ýolda oňa Sary hanyň ýanyna iki gezek
töwellaçy iberendigini, ýöne, onuň olary diňlemegem islemändigini aýtdy. Bu
sözleri eşidip, gahardan ýaňa Nurberdi hanyň süňňi lerzana geldi. Tüňňi
maňlaýynyň içindäki ýülükleriniň «larsyldysy» «müňk-müňk» edip daşyndanam
bildirdi durdy. Yzly-yzyna ardynjyrady. Ýöne sesini çykarmady.
Sary hanyňka baryp düşlänsoňlar uzaga çekdirmän maslahata başladylar.
Öňürti Gowşut hana söz berildi. Ol oturanlary umumy ýagdaý bilen tanyşdyrandan
soň esasy gürrüňe geçdi.
─ Töwellamyzyň iki gezek yzyna gaýtarylandygy bize elbetde hoş ýakyp
duranok. Ýöne, birinjiden-ä döwletlilik nukdaý nazaryndan seretseň ähli türkmen
topragy, şol sanda Mary topragam, Murgap derýasam, külli türkmen taýpalaryna
deň-derejede degişlidir. Ikinjidenem, Sarahs urşunda Mädemin han öldürilýänçä
sizem, bizem Hywa hanlygyna raýat bolup otyrdyk. Mädemin hanyň öldürilmegi,
onuň hanlyk goşunynyň derbi-dagyn edilmegi bilen, döwletlilik düzgünine görä,
onuň raýatlygynda bolan Mary özüniň ähli hojalyklary we guramaçylyk serenjamy
bilen bilelikde meniň hanlygyma degişli bolmaly. Muny siziň özüňizem
bilýänsiňiz. Ýöne, biz şu günki güne çenli şol meseläni orta atmadyk. Ganybir
garyndaşlar hökmünde bar zady düşünişmek arkaly çözjek bolduk. Biz şu gezegem
şol niýet bilen geldik. Gürrüň birek-birege zor salmak barada däl-de, arkalaşmak
barada barýar. ─Şu çaka çenli köpçülige degişli edip gürläp oturan Gowşut han
soňky sözlerini Sary hanyň hut özüne degişli edip, oňa tarap eglibräge-de aýtdy. ─
Oňyn çözgüdi biz siziň öz agzyňyzdan eşitmek isleýäs, han aga.
Sargylt hem seýrek sakgalyny aksowult, inçe barmaklary bilen dyrmalap
oturan Sary han myhman sözüni soňlaýança edep saklap sesini çykarman oturdy.
Soňam şol bir sypaýyçylygy bilen, ýöne ýüzüni keseräk sowup, sowuklaç gürledi.
─ Bu meseläniň çözgüdini men size öň aýdypdym, Gowşut han.
Wekilleriňizden iberipdim. Özem düşnükli edip aýtdym. Düşünersiňiz diýip
220
aýtdym. Ýöne, ony size ýetirmedik bolsalar onda bilemok... gerek bolsa men ony
ýene-de gaýtalap biljek...
Ony hemmeler üns berip diňlediler.Tebigatyna görä ahally batyrlaryň iň
gyzmasy hasap edilýän Çopan kir welin saklanyp bilmedi. Ol Sary han sözüni
tamamlamanka örboýuna galdy-da, agzyndan tüýküligini syçradyp ulyili blen
gygyrmaga başlady.
─ Sary han! Seniň wekillere näme diýeniňem, niýetiňem biz gowy bilýäs.
Şonuň üçinem, orta goýlan meseläni çözseň-ä çöz, çözmeseňem ony biz özümiz
çösýäs!
Sary han welin sarsmadam. Çopan kiriň öz üstüne abanyp gelýändigine
garamazdan şol bir durkuny bozman:
─ Biz düýn bir zat diýip, bu günem başga bir zat diýip, gepini şemala
sowrup ýören adamlardan däl. Biziň sözümizem şol bir söz, gepimizem şol bir gep.
Muňa Çopan kiriň hasam gahary geldi. Ur-tut gylyjyna ýapyşdy. Ýagdaýyň
bulaşaryndan howatyr eden ýaşulular, han-begler ýerli-ýerden galkynyşyp, Çopan
kiriň öňüne böwet boldular. Döşünden itip sakladylar. Egninden basyp aşak
oturtdylar. Käýýediler. Bular ýaly döwlet derejesindäki meseläniň beýdip
çözülmeýändigini zoraýakdan diýen ýaly düşündirdiler. Köşeşdirdiler. Nurberdi
han bolsa gahardan ýaňa lowurdap duran gözleriniň ýiti nazaryny «garçyldadyp»
onuň göreçlerine sançdy.
─ Çopan batyr! Bar sen daş çyk-da, birazajyk gezmeläp gel. Açyk howadan
dem al. Özüňi dürsäniňden soň ýene geläý. Ýöne, indiki gireniňde ýanyň ýaragsyz
gir...
Çopan kir hanyň ýüzüne seredip oturdy-oturdy-da, siltenjiräp çykyp gitdi.
Halaýyk ýene-de Sary hanyň ýüzüne bakdy. Onuň bir zat diýerine garaşdy.
Mahmyt işan ondan Çopan kir ýaly gyzma adamlaryň gepi üçin bu adamlardan
kine etmezligi, ýüz tutup gelen abraýly adamlaryň töwellasyny kabul etmekligi
haýyş etdi. Emma Sary han ýan bermedi. Şol bir diýenini gaýtalap, bir depen ýerini
depdi oturdy: «Bizde artykmaç ýer ýok».
Şondan soň türkmen aýdym-saz sungatynyň ussady, meşhur saryk bagşysy
Aal bagşy oturan ýerinde yranjyrap bir dyzyna galdy. Ekabyrlaryndan sorap söz
aldy.
─ Adamlar!.. – diýende, uly-kiçi hemmäniň nazary oňa tarap gönükdi. –
Teke-de, sarygam, ýomudam, salyram, ärsaram, külli türkmen taýpalarynyň