Ýere gaçan ýyldyzlar - 02

ýetmiş, beýlekisi bir ýüz otuz wersit bolan iki sany suwsuz aralygy geçmeli. Bu
bolsa ýanar yssynyň içinde uly kynçylyk döretjek. Heläkçilige sezewar
edäýmegem ahmal.
Ikinjidenem, Çekişler Eýranyň ilatly we mes toprakly welaýatlaryna golaý.
Şonuň üçinem, iki taraplaýyn gol çekilen şertnama görä, Eýran tarapyndanam
azyk, ot-iým, ulag meselesinde yzygiderli goltgy berlip duruljak.
Bary-ýogy on-onbäş öýliden ybarat Çekişler obasyny orslar ilkinji gezek
1871-nji ýylyň dekabrynda, Hywa ýörişi taýýarlanýan döwürde eýeläpdiler. Ony
goňşy obalardan düýe satyn almak, toplamak üçin merkezi nokat hem-de harby
baza hökmünde ulanypdyrlar. Etrek derýasynyň ugrunda barlag-serenjam işleri
geçirilende käte bir geluip, gonup-göçüp gidendiklerini hasaba almasaň, olar
şondan soň Çekişlerde görünmediler.
Ak patyşanyň Ahalteke ülkesine goşun ugratmak baradaky kararyndan soň
welin, general Lomakiniň barlag geçiriji otrýady bu ýerde ymykly ornaşdy.
Şondan soň Çekişler ýene-de uly bolmadyk harby berkitmä öwrüldi. Ol
ýerde hemişelik garnizon döredildi.
Ýöne taýýarlyk işleri welin ofiserleriň göwünleriniň isleýşi ýaly gyzgalaňly
gidibermedi. Çünki, ähli zat deňziň, howanyň «keýpine» bagly. Işlän güni üçin iki
manat, bökdenen günleri üçin bir manat tölenýän hakyna tutma türkmen
gaýykçylary tupan mahalym, hiç bir öwüsginsiz tüp yssy mahalam işläp
bilmeýärdiler. Deňizde asudalyk höküm sürüp, ýelkenlere gop berer ýaly
sähelçejik şemal öwsen güni welin iş diýseň şagalaňly gidýärdi.
Daşalýan ýükler esasan ok-ýaragdan, azyk önümlerinden, ýöriş wagty
soldatlara gerek boljak geýim-gejimlerden, gap-gaçlardan we beýleki
12
derwaýyslyklardan, şeýle-de, berkitme üçin derkar bolan tagta, pürs, çüý ýaly
gurluşyk serişdelerinden, poçtadan hem-de ýolagçylardan ybarat. Gämiden kenara
ýük daşaýan türkmen gaýyklarynyň arasynda bir barkas we «Araks» atly onçakly
uly bolmadyk gämi hem bar.
O kenardan, ýagny, Bakuwdan ýük getirýän uly gämiler «Kawkaz we
Merkuriý» atly gämiçiler jemgyýetine degişli bolup, olar hökümet tarapyndan
haklyna tutulan. Şonuň üçinem, işiň haýal-ýagallygy, gämileriň uzak wagtlap ýük
basyp durmaklygy, taýýarlygyň uzaga çekdirilmegi döwletiň gaznasyna çak
edilişindenem çökderräk düşýärdi.
Bu ýagdaý türkmen gaýyklarynyň kenara bökdençsiz baryp bilmegi üçin
ýörite gämi duralgasyny döretmekligiň zerurdygyny ýüze çykardy.
Hut şeýle hem edildi. Goşun bölümleriniň yzygiderli gelip durmagy, söwdagärleriň
peýda bolmagy Çekişleriň ýaýrawyny birneme giňeltdi.
Ors, ermeni, söwdagärleriniň çalamydar çatmajyklarda açan dükanjyklary,
meýhanalary, fransuz zenany mademauzel Paulina Lallijonyň meýhanasy bolsa
ony şäherjige meňzetdi. Durşy bilen nazu-kereşme bolup duran bu zenan
ýaşlygynyň sowulandygyna garamazdan göz oýnadyp, gaş kakyp, syrtyny bulap,
diliniň çöwjagazy bilen dodagyny ýalap, bir gepläp iki gülüp heleýbazrak ýigitleriň
enter-peleklerini öwürýär. Jürlerini dikmänem goýberenok.
Käte şäherjige golaý Esenguly obasyndan ýomutlaryň japarbaý tiresine
degişli bolan türkmenler gelýärler, her dürli ir-iýmişler, nan, düňe çal, haly
satýarlar.
Basym köçelerem peýda bolup başlady. Ol köçeleriň iň esasyny, ýagny
kenar bilen ugurdaş gidýän berkitmäniň orruk-ortasyndan zowwam geçýän uly
köçäni soldatlar özara degişip: «Ahal prospekti» diýip, atlandyrdylar. Berkitmäniň
orta gürpünde goşunyň ştaby ýerleşdi. Ştab gara öýlerden ybarat bolup, ýerleşişi
boýunça agzy deňze garap duran nala meňzeýär. Şol nalyň ortasynda generalyň
stawkasy ýerleşen. Stawkanyň ýeňsesinde garawul wyşkasy dikilen. Onuň
depesinde Orsyýediň milli baýdagy pasyrdap dur. Öňündäki meýdançada bolsa
soldatlar gije-gündiz nyzama durýarlar.
Taýýarlyk işleri welin barybir ilerläberenok. Hökümet tarapyndan berlen
möhlet tamamlananda, goşun entek Çekişlerde doly jemlenibem ýetişmändi.
Bu iş diňe 1879-njy ýylyň iýun aýynyň ahyrynda tamam boldy. Goşunyň bu
gezekki möçberiniň Merkezi Aziýa edilen öňki ýörişlerdäkisinden has
uludygyndan çen tutup, soldatlar öz öňlerinde duran wezipäniň hele-müçük
däldigini-de, Ahalteke ülkesine edilýän öňki degdim-gaçdymly çapawulçylyklara
meňzemeýändigini-de çaklaýardylar. Şeýle-de, olar çöl içinde çokaýynyň bagyna
çolaşyp, ygyp-tozup ýören çarwa halky boýun egdirmek üçin dagam şolar ýaly uly
13
goşunyň toplanýandygyna geň galýardylar. Isgender iki şahlynyň aýdyşy ýaly:
«Bararys, göreris, ýeňeris baş esen, bagry bitinem gaýdyp geleris», diýýärdiler.
Şeýlekin aňsatja ele geljek şöhradyň lezzetli pursatlarynyň basymrak geleri
üçin, ýörüşiň başlanaryna howlugýardylar. Taýýarlyk işleriniň henizem haýalýagal gidýändigini görüp, darygýardylar. Boş ýatmakdan ýaňa irendiklerini aýdyp
jibrinişýärdiler. Bakuwdan uly ofiserleriň biriniň geldigi, gämiden düşerine
mähetdel daşyna üýşýärdiler we haçan ýörişe ugraljakdygy barada sorag baryny
ýagdyrýardylar.
Olary bir zat köşeşdirýärdi we buýsandyrýardy, ýagny, goşuna ýolbaşçy edilip
bellenen general Lazerew bir sözünde: «Soldatlary ýörüş üçin gerek bolan
zatlaryňnyň ählisi bilen doly üpjün etmän, men Ahaltekä tarap ýekeje ädimem
ätmen», diýenmiş.
Howanyň ugursyz yssylygy, tozan gatyşykly ýeliň günüň-gününe diýen
ýaly çäge owuntyklaryny sowrup durmagy, suwuň sadyrlygy, agzyňa – burnuňa
girip, naharyňa-çaýyňa düşüppeteň-bizaryňy çykarýan, günuzyn ýatmaga
goýmaýan siňekleriň uçursyz köpdügi, otrýadyň içinde içgeçme keselleriniň
döremegine sebäp boldy. Birsydyrgyn durmuş, şol birmeňzeş meýdan, şol
birmeňzeş gep-gürrüňler soňabaka soldatlaryň ýüregine düşdi. Iň ýamanam olar
ýörişiň goýbolsun edilerinden ätiýaç edip başladylar.
1879-njy ýylyň 1-nji iýulynda goşun başlygy Lazerewiň, «Gyzyl hajyň»
wekilleriniň, iki doktoryň, dokuz sany sanitar bölümleriniň Çekişlere gelmegi bilen
soldatlaryň peselip barýan ruhlaryna jan berdi.
Goşunlary gözden geçiren soň Lazerew fligel-adýutant, polkownik
Dolgorukiniň ýolbaşçylygynda pyýada goşunyň üç batalýonyndan, bäş ýüz atlydan
ybarat awangardyň gapdalyna iki sany dag tokuny hem goşup ýola ugratdy.
Awangardyň wezipesi goşunyň geçüýjek ýerlerindäki güzerleri, ýollary
bejermekden, guýulary gazmakdan we dagyň kötel ýerlerindäki iniş-çykyşlary
ýörüşe taýýarlamakdan ybaratdy.
Generalyň kabul eden kararyna görä, galan goşun iki kolonna bölünip,
general-maýor graf Borhuň ýolbaşçylygyndaky pyýada goşunyň dört
batalýonyndan:
grenaderleriň
Leýb-Eriwan
polkunyň
batalýonyndan,
grenaderlaryň gruzin polkunyň batalýonyndan, birleşdirilen atyjylar
batalýonyndan, Şirwan polkunyň batalýonyndan şeýle hem 20-nji pyýada
artilleriýa brigadasynyň ýarym batareýasyndan we dört sany dag topundan ybarat
birinji kolonna 30-njy iýulda, atly goşunyň baştutany general maýor knýaz
Witgenşteýniň ýolbaşçylygyndaky dragunlaryň Pereýaslaw polkunyň 2-nji
eskadronyndan, kazaklaryň Poltawa polkunyň ýüz atlysyndan, raketa
batereýasyndan we Terek kazaklarynyň artilleriýa brigadasynyň ýarym
14
batareýasyndan ybarat ikinji atly goşun kollonnasy bolsa şol günüň ertesi ýagny,
31-nji iýulda ugramaly edildi.
Şonuň üçinem: generalyň özi şu ýerde galjakmyşyn, sebäbi, ýagyrnasyna
çyban çykanmyşyn, ýarasy ýagşylaşansoň özi kolonnanyň yzyndan ýetjekmişin»,
diýen «myş-myşlar» dagy soldatlary gynandyrybam durmady. Bar kemi bir ýara
bolsa onuň işi haýyr. Esasy zat ýörüşiň başlanmagy. Garaşylan pursatyň gelip
ýetenligi. Tekeleriň üstüne ediljek hüjümiň çynyrgadylmagy.
Lazerew sagalyp otrýadyň yzyndan ýetýänçä goşuna ýolbaşçylyk etmeklik
knýaz Witgenşteýne tabşyryldy.
Ýöriş başlandy. Ähli zat öňünden ölçelip-biçilişi ýaly boldy. Ýöne, näme
üçindir orslaryň parslardan eden tamalary-ha çykmady. Başda şertleşişleri ýaly
ýöriş wagtynda goşuna kömek etmekden geçen, gaýtam ýöriş başlamanka, hiç hili
düşündiriş bermezden, ur-tut şertnamalaryny bozdular, karz alan pullaryny yzyna
gaýtardylar, üstesine serhetýaka goraglarynam güýçlendirdiler. Ahalteke ýörişine
taýýarlyk görýän otrýad bilen aragatnaşyklaryny çürt-kesik kesdiler.
Soldatlaryň arasynda ýaýran gürrüňlere görä, şertnamanyň ýerine
ýetriilmegine iňlisleriň Tährandaky razwedkasy päsgel beripmişin.
Parslaryň ýokarky, gyssanmaç eden hereketlerinden çen tutsaň iňlis
razwedkasy dogrudanam işjeň hereket eden bolmaly. Ol megerem, iňlisleriň Ahal
topragyna aýak basmak bilen, Eýrana hem howp salyp biljekdigini iňňän degerli
deliller bilen parslara düşündiren bolsa gerek.
3.
Aşgabat maslahaty
Özünden öňki ors serkerdeleri ýaly, Ahalteke ýörüşine ýolbaşçy edilip
bellenen gününden başlap, Lazerew hem Ahal serdarlaryna, han-beglerine uruşsyz
boýun egmeklerini sorap kä mylaýym, kä biliner-bilinmez haýbatly hatlaryň
ençemesini ugradypdy, syalg-serpaý, pul ibermekligi hem ýadyndan çykarmandy.
Şol wagt Çekişlerde saý-sebäp bilen orslara ýesir düşen iki sany teke ýigidi
saklanýardy. Şolaryň boşadylmagyny haýyş edip bir gün Lazerewiň ýanyna
Dykma serdaryň ogly Akberdi han geldi. General bu ýagdaýdan ökdelik bilen
peýdalandy. Myhmany güler ýüz hem han ogluna mynasyp derejedäki lezzetler
bilen garşylady. Hormat etdi. Haýyşyny uly höwes bilen ýerine ýetirdi. Ors
goşunlarynyň Ahal topragyna ýaman niýet bilen barmaýandygyny aňladybilýäýjek
sypaýyçylykly sözleriň ählisini ulandy. Şeýle hem onuň özüne elli manat,
kakasyna bolsa ýüz manat möçberinde bir aýlyk pyl berdi. Egerde, ors hökümedine
gowy gulluk etseler, ülkäni uruşsyz-sögüşsiz boýun egdirmekde ýeterlik
kömeklerini gaýgyrmasalar, şol mukdardaky puly kakasy ikisine her aýda iberip
15
durjakdygyny aýtdy. Hoşlaşjak wagty bolsa Dykma serdaryň hut öz adyna hat
ýazyp, Akberdi hanyň eline berdi.
Akberdi han ýesirleri getirip, öýli-öýlerine tabşyrandan soň, iberilen haty kakasyna
gowşurdy.
Ine, hut şol hat mynasybetli hem, Köpetdagyň Garagum bilen jähekleşýän
ýerinde ýerleşen Aşgabat obasynda, Ahalyň han-begleriniň, ýaşulularynyň,
ulamalarynyň, dini hadymlarynyň maslahaty geçirildi.
Maslahatda ilk-ä Lazerewiň Dykma serdara ýazan hatynyň mazmuny
okaldy. Soňam: «Orslaryň raýatlygyny kabul etmelimi ýa ýok», diýen mesele orta
goýuldy. Onda sesleriň köplügi bilen: ors raýatlygyny kabul etmeli däl, gelse-de
gaýtawul bermeli», diýen netijä gelindi. Esasy çäre hökmünde bolsa, Ahal
ülkesiniň merkezi hasap edilýän Gökdepedäki ätiýaç üçin köpden bäri gurlup
ýörlen galanyň gurluşygyny çaltlandyrmak, uzaklaşdyrmanam tamamlamak
bellendi. Oňa umumy ýolbaşçylyk etmek bolsa maslahaty alyp baryjy, şol wagt
Maryda syrkaw ýatan Nurberdi hanyň ogly Berdimyrat hana we beg tiresindeniň
kethudasy Orazmämmet hana tabşyryldy.
Maslahatda uruşmaklyga garşy çykanlaram boldy. Hususan-da
Orazmämmet han, syçmazlaryň kethudasy, bir wagtlar Hywa hanynyň Ahaldaky
dikmesi bolup oturan Hanmämmet atalyk, Dykma serdar we başga-da birnäçe
ýaşulylar köpçüligiň ünsüni Akberdi hanyň Çekişlerde bolýan harby taýýarlyk
baradaky beren maglumatlaryna, şeýle hem Orsyýediň kuwwaly iň uly dünýä
döwletleriniň biridgine çekmek bilen: «Güýç deň däl. Uruşmak bolmaz, halk
gyrylar, netijesem puç bolar» diýdiler. Emma olaryň sözi ýer almady. Şondan soň
olar iň bolmanda gala girmek baradaky gürrüňiň goýbolsun edilmegini soradylar.
«Bala-çagalry, aýal-ebtatlary Mary, Tejen taraplara ugradyp, özümizem arkamyzy
Garaguma diräliň-de, gaça uruş edeliň» diýdiler. O tekliplerem ýer almanyndan
soň seslerini çykarman oňmaly boldular.
Şol maslahata köpden bäri türkmen topragynda köwejekläp ýören iňlis žurnalisti
O’ Donowan hem gatnaşdy. Ol her kimiň ýüzüne bir bakyp oturşyna, egerde
türkmenler orslar bilen urşa başlasalar, öz hökümedi tarapyndan ýarag kömeginiň
ediljekdigini öz ýygralyk häsiýetine görä çekinjeňlik bilen aýtdy. Muňa
uruşmaklygyň tarapdary bolup çykyş edenler köp hoşal boldular. Begendiler.
«Gördüňizmi-de, gördüňizmi» bolşup, ýerli-ýerden gobsundyşdylar, biri-birlerine
çiginleriniň üstünden seredişip baş atyşdylar.
Uruşmazlygyň tarapdarlary bolsa, aşak bakyşyp uludan sowuk demlerini
aldylar.
4.
Gala
16
Gaty bir inedördül bolmasa-da, garaz, dörtburçrak şekilli, uzyn tarapyň
ýedi ýüz ýigrimi, gysga tarapy bir ýüz kyrk sažehe barabar galanyň diwarlary
başda çäkme-çäk bölünip, Ahal ilatynyň dürli taýpalaryna paýlanypdy. Taýpalaram
öz aralarynda her on maşgala bir paýdan bölüşipdiler.
Galanyň gündogar diwaryny gurmaklyk beg hem-de wekil taýpalarynyň
paýyna, oňa görä birneme gysgarak günbatar diwaryny galdyrmak bagşy hem-de
daşaýak tireleriniň paýyna, in tarapynyň demirgazyk diwary syçmazlaryň,
günbatardan günorta tarap gyýaklap gidip, gündogar diwarynyň günorta burçy
bilen çüňk görnüşinde birleşýän beýleki diwary bolsa ýene-de beg taýpasynyň bir
özüniň paýyna düşüpdi.
Gurluşyk şol tertip boýunça öňem, haýal-ýagalrak hem bolsa, birsyhly
dowam edip gelýärdi. Ýöne, düýn-öňňinki Aşgabatda bolup geçen gysga hem
aýgytlaýjy maslahatdan soň gurluşygyň bady görnetin güýçlendi. Asyl uly iliň bar
ünsi şoňa gönükdirildi. Öňde duran wezipe, ýurduň syýasy hem harby ýagdaýy
halka düşündirildi.
Ahal obalarynyň ählisinden Gökdepä paý-pyýada, eşekli, atly, düňeli,
arabaly gelýänleriň ýa galadan çykyp yzyna gidip barýanlaryň arasy üzülenok.
Olaryň kimsi diwarda işläp ýörenlere azyk, suw getirse ýene biri gurluşyk
serişdelerini daşaýar, biraz dem bermek üçin işgärler bilen orunlaryny çalyşmaga
gelýänlerem bar. Diwar işinde erkeklere kömek berip ýören emzikli gelinleriň
bäbeklerini emdirtmäge gatnadyp ýören oral aýallaram, kempirlerem käte bir göze
kaklyşyp gidýärler. Ýol-ýodajyklardan göterilýän inçeli-ýogynly tozanjyklar tä
iňrik garalýança ýatanok. Şolardan ýaňa gözýetim hemişe gubar baglap dur.
Agşamlaryna bolsa gurluşykçylaryň çaý-nahar üçin ýakýan sansyz
otjagazlary ýol üstünde howul-hara düşlän agyr goşuny ýada salýar. Uzakly günüň
argynlygyndan soň olar birek-biregiň ýanyna barýarlar, derdi-hal aýdyşýarlar, öňde
duran güýç taýdan deň bolmadyk uruş, umuman durmuş hem däli dünýä, keç ykbal
hem ýowuz duşman barada söhbet edýärler.
Şeýdip gün yzyna – gün, aý yzyna aý geçdi. Gurluşyk gitdigiçe gyzyşdy.
Şeýle-de bolsa ors goşunlarynyň bu gün-erte Çekişlerden çykyp, Gökdepä bakan
rowana boljakdygy baradaky habar gelip ýetende gala barybir gurlup
gutarylmandy. Şonda-da, gurluşygy tä, iň soňky güne çenli dowam etdirmeklik
karar edildi.
Düýbüniň ini bäş sažene, gerişiniňki üç sažene, beýikligi iki ýarym sažene
barabar bolan galanyň daşky diwarlarynyň düýbünde soňabaka çuňlugy iki sažene
barabar giň garym emele geldi. Ony hüjüm wagty galanyň daş ýüzünde duşmany
ilkinji bolup garşylajak mergenler üçin janpena hökmünde ulanmaklyk makul
bilindi. Diwarlaryň üstünde hem mergenler üçin amatly bolar ýaly atyşhanalar,
bukylar, sekiler, garawulhanalar guruldy. Birnäçe girelgeler, çykalgalar goýuldy.
17
Esasy girelge hökmünde demirgazyk günbatar burçdaky girelgäni has giňden
tutdular. Demirgazyk we günbatar tarapdaky girelgeleri ötük hökmünde ulanmak
üçin insizräk etdiler.
Ilkinji zarbany şol ýerde kabul etmek niýeti bilen, galanyň günbatarynda üç
sany kiçeňräk galajyklar hem gurdular.
Zerurlyk ýüze çykan wagty goşmaça berkitme hökmünde ulanmak üçin,
günbatar çetdäki galajygyň bir betini ir wagtdan bäri işläp duran ullakan harazyň
bir gapdalyna ýabşyrdylar.
Galajyklaryň diwarlarynyň beýikligem uly galanyň diwarlaryndan belent
bolmasa pes däl. Uly galanyňky ýaly olaryňam daşy garym bilen gurşalan.
Günbatar çüňkdäki ýeke oturan galajygyň pesräk seňňer arkaly uly gala bilen
sepleşýändigini nazara almasaň, galajyklaryň barysy birmeňzeş. Giden bir
meýdançany gurşap alan, aýmança şekilli şol seňňer daşyndan seredeniňde mähnet
uly agyly ýadyňa salýar.
Gala zabt edilen mahaly soldatlar ony hut şeýle diýip hem atlandyrdylar.
5. Tilkiçi şahyr.
Galanyň gurluşygynda bolsun, oba arasynda ýa ýolda bolsun, ulynyňkiçiniň başynda şol bir alada, ýagny, öňde duran urşuň getirip biläýjek aýylganç
netijeleri. Her kim Gazawat urşy, Hojagalanyň tozdurylyşy, Hywanyň syndyrylyşy
barada eşidenlerini biri-birine gürrüň berýär. Ony diňlänleriň, hususan-da zenan
maşgalalaryň huşy başyndan göçýär. «Eýle bolsa uruşjak diýmeli däl ekenler-ä»,
diýşip, ýakalaryny tutýarlar, «Özüň goraweri Alla jan», diýşip, uludan demlerini
alýarlar. Käbirleri bolsa hiç zatdan heder etmän: «Alla jan biziň ýigitlerimize
kuwwat berer, ýeňişe ýar eder, hiç gorkmaň, gorkynyň ajala peýdasy ýokdur»,
diýşip aýal hallaryna öňlerinden çykana göwünlik berşip, başlaryny dik tutuşyp
gidip barýarlar.
Umuman aýdanyňda, han-begleriň arasynda bolşy ýaly, halkyňam pikiri
ikä bölündi. Biri uruşmaklygyň, beýlekisi uruşmazlygyň tarapynda. Ýaş ýigitleriň
welin köpüsi uruşmaly diýenleriň tarapyny tutýarlar.
Ownuk tiresiniň adyna görä il içinde Tilkiçi şahyr diýlip tanalýan,
goşgularyny hem şol at bilen ýazýan Orazmämmet hoja hem uly il ýaly iki pikiriň
arasynda urnup ýör. Birde öz ýanyndan uruşmaklygy ündeýänleriňkini dogry tapsa,
birde Gazawatlylaryň düşen gününi ýatlaýar-da: «Soňy barybir şolar ýaly
gyrgynçylyk, ýeňliş bilen gutarjak bolsa uruşmak nämä gerek», diýip öňki pikirine
garşy çykýar.
18
Şolar ýaly gapma-garşylykly pikirleriň netijesimi ýa Hudaý boljak işi öz
halan bendesine öňünden aýan etdimi, ol bir gije uklap ýatan wagty aýylganç düýş
gördi.
... Toýmy, ýasmy, nämedigi belli däl, Tilkiçi şahyr agyr mähelläniň
ortarasynda durmuşyn. Daş-töweregem şyr takyr ak meýdan. Gykylyk, goh,
galmagal dik asmana göterilýär. Dek duran adam ýok. Her kim dumly-duşa
ýüwrüp ýör. Ýöne kim näme edňär, kim nirä barýar, nireden gelýär, biler ýaly däl.
Birdenem dag tarapdan agyr goşun görünýär. Köpçüligiň içinden: «Duşman gelýär,
ýagy gelýär», diýen howsalaly sesler eşidilýär. Oňa çenlem ýygyn golaýlaşýar.
Köpçüligiň barysynyň nazary şol tarapa gönükýär. Tilkiçi şahyr: «Be-e, şo-ol,
geljekmişin diýilýän ýagy-ow şü», diýip, içinden pikir öwürýär. Goşun ses ýetim
aralyga gelip togtaýar. Aralaryndan kimdir biriniň: «Pälwanyňyzy çykaryň, biz ony
öz pälwanymyz bilen göreşdirjek, egerde ol biziň pälwanymyzy ýeňse biz şu
ýerden göni yzymyza dolanýas, bolmasa-da siz bize gepsiz-gýrrýňsiz boýun
bolýaňyz» diýip gygyrýar. Teke ýigitleriniň biri ak meýdana at segredip çykýar.
Tilkiçiniň gözüne ol ýigit bir seretse-hä Nurberdi hana, bir seretse-de Dykma
serdara meňzäp dur. Gurbanmyrat işan bilen Kerimberdi işanam ýektaýlarynyň
syýlaryny galgadyşyp hersi onuň bir gapdaly bilen haýdap barýarlarmyşyn. Oňa
çenli duşman tarapdanam bir daýaw ýigit atyny debsiläp öňe çykýar. Işanlaryň
hersi bir gyra çekilýär. Iki pälwan garpyşýar. At üstünde bir meýdan
döwüşenlerinden soň olaryň ikisem ýere düşüp billeşýärler. Türkmen ýigidi
duşmanyň bilinden tutaga-da takyr ýere aýlap uran ýalam edýär, ýöne, ol ýere
degmän diýen ýaly aýak üstüne galýar-da ylgap gelip türkmen pälwanynyň
guşagyndan elini geçirýär, özüne çekägetdinem omzuna alýar, şol ýerdenem
dikbaşaşak goýberýär welin, türkmen pälwany gözlerini agdar-düňder edip, çalamçaş bolýar ýatyberýär. Gurbanmyrat işan bilen Kerimberdi işan ony süýrekläp alyp
gaýdýarlar. Şol gelşişlerine-de: «Ahow, adamlar, geliň-ä kömekleşiň-ä, süýreşiň-ä,
bize agyr düşýär-ä, kyn bolýar-a... diýip, özüniňkilere tarap gygyrýarlar. Şondan
soň duşman tarapdan: «Siziň pälwanyňyz ýeňildi, indi bize Nurberdi hanyň
hazynasyny getiriň» diýen haýbatly ses eşidilýär. Türkmenlerem gylyçlaryna
söýenişip duruşlaryna dişlerini gyjaşyp: «Ýok, biz size hazyna bermeris, biz entek
siziň bilen söweşeris», diýip, haýbat atýarlar. Emma aralykdaky takyr meýdanda
eýýäm tekeleriň hazynasy uly üýşmek bolup durmuşyn. Şondan soň hälki pälwan
eli asma terezili orta çykýarda: «Indi bolsa siziň ykbalyňyzy terezä goýjak, haýsy
tarapyny saýlasaňyz saýlaň», diýýär. Gurbanmyrat işanam bärden: «Alla ýol berse
biziňki sagdandyr» diýip, gygyrýar. Duşman terezini ýokary göterýär. Içiniň
boşdugyna garamazdan tereziniň çep taýy usullyk bilen aşaklap başlaýar.
Tilkiçiniň daş-töweregini gallap duran adamlaryň barysy birden «ah» çekýär.
Olaryň arasynda aýal-gyzlaryňam bardygyny Tilkiçi şahyr diňe şondan soň bilip
19
–
–
–
–
galýar. Çünki, ýaňky hadysadan soň olaryň gykylygy, gyk-bagy asmana göterilýär,
ahy-nalalaryndan ýaňa zemin lerzana gelýär. Henizem terezini elinde saklap duran
duşman pälwany ýakymsyz ýylgyrýar-da: «Hiý, armanyňyz galdymy», diýýär.
Şonda Tilkiçi şahyryň özi durup bilmän orta çykýar-da: «Duruň, zalymlar! Munça
bolanyna görä atam çapyşalyň! Biziň atlarymyz zordur, ol biziň ykbalymyzdanam
ýüwrükdir», diýip, ulyili bilen gygyrýar. «Honha, atlar-a eýýäm pellehana ýetip
gelýäler» diýip, duşman pälwany sol elini gözýetime tarap uzadýar. Şahyr seretse
duşmanyň dor aty türkmenleriň gyr atyny tozana garyp, ep-esli öňde gelýär. Muňä
märeke öňküdenem beter gynanýar. «Wah, iň soňkuja umudymyzam puç boldyow» diýip aglaşýanlaryň sany-sajagy ýok. Kimdir biri: «Hany, Ruhy batyr ýokmy?
Şol nirede? Tapsaňyzlaň şony» diýip, iki ýana urunýar, elewreýär, ol
çapaladygysaýam märekäniň sany azalýar, ahyrynda onuň özem terlin-oňlyn
öwrümler edip daşlaşýar – daşlaşýar-da, gözýetimde ýitip gidýär. Bir baksa
meýdanda Tilkiçi şahyryň ýeke özi galypdyr. Hatda ýap-ýaňyja-da heşelle
kakayşyp duran duşmanlaram ýok. Daş-töweregini ýaýylyp ýatan türkmen sährasy.
Ol Ahal ülkesi. Kesearkaç. Eý Huda-aý! Aňyrsyna-bärsine göz ýetmeýän şol giň
meýdan durşy bilen mazarystanlyga öwrüläýen bolsa nätjek! Asyl özem şolaryň
biriniň içindemi ýa henizem somalyp durmy, ony Tilkiçi şahyry bilenok, ýöne, şol
mazarystanlygyň üsti bilen özüne tarap sil kimin akyp gelýän gol doly gany
görýär-de, demi tutulyp gygyrmaga başlaýar. Şol wagtam kimdir biri egninden
tutup silkeleýär, aýal sesi bilen öz adyny tutup gygyrýar...
Üstüne aýalynyň abanyp duranyny, çagajyklarynyň arkaýyn, myrlaşypjyk
ýatyşlaryny görüp, ýaňky ahwalatyň düýşi ekendigine begendi. Dik oturdy-da,
öňürt-ä: «Ýa, Alla» diýip, sowuk demini aldy, üç gezek «elhemi», üç gezegem
«kulhuallany» okady. Yzyndanam ýakasyny tutup üç mertebe «estagpuralla» diýdi.
Diäe şondan soň häliden bäri soragly nazaryny özünden aýyrman çat maňlaýynda
jokgarylyp oturan aýalyna seretdi.
Erbet düýş gördüm, Ogulaý.
Näme gördüň?
Aý, sen sorama.
–
Ýok, aýt, erbet düýş bolsa turşuň ýaly aýtmalylyşyn. Çöpe-çöre
tüýkürmelimişin.
Onda şony bir edeýin men öňürti.
Ýaňy bir kyrk ýaşap ýörendigine garamazdan hemişe-de agras gopýan orta
boýly, golçapisint, garaýagyz, gyrçuw sakgalydyr saçlary çalaryp ugran, boýny
çapgy ýassygy ýaly daýaw pyýada bu gezek öňkülerindenem has haýal gopdy.
Ýerinden kynlyk bilen turdy. Gapydan çykjak bolanda bir eli bilen söýä ýapyşdy,
beýleki eli bilen eňsini sermeledi, aýaklary bilen köwşüni gözledi. Öýden
20
çykandan soňam ýuwaş ädilýän ädimleriniň käwagt bir «çygşyldysy» eşidildi
durdy.
Entek daň atmandy. Şeýle-de bolsa, Ogulaý ärinden öň düşege girmäne ejap
edip, aýak uçda düwdek bolup oturdy. Pytran aşyk ýaly hersi bir ýerde serlip ýatan
çagajyklaryna seretdi. «Alla jan, şulara bir gowy gýn görkezsiň-dä hern-ä» diýip,
içini gepletdi.
Oňa çenlem Tilkiçi şahyr gaýdyp geldi. Ýerine geçdi. Ýüzüni ak-tam edip
sarsman oturşyna aýalyna tarap nazarynam aýlaman:
– Biz ýeňilýäs Ogulaý, onda-da gaty gözgyny halda ýeňilýäs – diýdi.
Gürrüň öz hojalyklary barada barýandyr öýden Ogulaý:
– Weý, kimden ýeňilýäs? Biz näme biri bilen urşup ýörüsmi – diýip,
howlukmaç gepledi.
– Men ýetip gelýän ýagy barada aýdýan, Ogulaý – diýende endigi boýunça
«pert-pert» gepleýän Tilkiçi şahyryň sesi gyryljak hem ysgynsyz çykdy.
Şondan soň ol gören ahwalatyny aýlayna jikme-jik aýdyp berdi.
– Hudaý saklawersin – diýip, henizem gelinlik sypatyny, tämiz-terligini
ýitirmedik Ogulaý ýakasyna tüýkürip oturşyna aýtdy. Alyn saçlarynyň ýüzüne
dökülip duran tarlaryny ýygnaşdyrdy. – Ulynyň kiçiniň aňyny aldy-ow şol
döremän geçen uruşly gürrüň. Ýeke seň däl, hemmäňem düýşüne girýändir ol. Hiç
kime-de ynjalyk berýän däldir. Alla bizlik bolsa hiç zadam bolmaz. Senem ony
ýadyňdan çykar-da, öz işiň bilen boluber. Ýöne, hiç ýerde agzyňdan bir
sypdyraýmaweri.
– Ekabyrlara-da aýtmasammykam?
– Aýtma. Aýtsaň özüňi günäkär ederler. Sen näme, pirmi, öwlatmy o
zatlary öňünden biler ýaly, diýerler. Onsoňam, o zatlary aýtsaň sen halkyň ruhyny
öçürersiň. Aňyny bulaşdyrarsyň. Birden, biz ýeňäýsek dag-a it masgarasy bolarsyň.
Şoň üçinem sesiňi çykarma-da, ýagşy dilegde boluber.
– Basym uly maslahat boljakmyşyn, men şuny şonda-da aýtmasammykam?
– Maslahatda, Orazmämmet, düýşüň däl-de huşuň gürrüňi ediler. Gelergeldejiden, bolar-boldajydan söz açylar. Senem onsoň alaga-da düýşüňi tymsal
getirip: «Adamlar, görşüňiz ýaly biz barybir ýeňilýäs, şoň üçinem uruşly meseläni
gozgabam oturmaň», diýseň nähili bolar? Ýa sen şeý diýeniňden: «Olar ýaly bolsa
bizlik iş ýok ekeni», diýäge-de, batyrlaryň barysy birden gylyçlaryny gynlaryna
salyp turarlar ötägiderler öňdýäňmi?
Tilkiçi şahyr gyrçuw sakgalyny sypalap, oýa batyp oturşyna sowuk demini
aldy. Çep çigniniň üstaşyry aýalyna seretdi.
21
– Onyň-a dogry, Ogulaý. Düýş bilen huşy garjap bolmaz. Onsoňam.. – Ol
öz-özüni ýaňsylaýjy äheňde kinaýaly ýylgyrdy. – Howwa-da, gören düýşüň bilen
bular ýaly uly hadysany üýtgederçe sen kim bolupsyň diýsene...
Şahyr ýerine geçdi. Ýöne, uklamady. Uklap bilmedi. Iki gözünem tüýnüge
dikip ýatyşyna daňyň ataryna garaşdy. Gören düýşüni welin, her näçe jan çekse-de
ýadyndan çykaryp bilmedi. Gaýtam ol ahwalaty onuň öz tebigy şahyrlygyna görä
beýnisiniň içinde aýlandy-öwrýldi-de, ýüreginiň üsti bilen kapyýalaşyp, bogunlara
bölünip, setir-setir sazlaşdy we birnüçe bent goşga öwrýldi duruberdi. Şondan soň
ol usullyk bilen ýerinden turdy. Dik oturandan soňam goşgyny birnäçe gezek
içinden gaýtalady. Onuň bilenem kanagatlanman, bir dyzyna galyp, elini uzatdyda, tärimden asylgy duran kiçijik haly torbajygyň içinden döwet bilen galam, şeýle
hem kagyz çykardy. Tüýnükden düşýän yşyň ýagtysyna beýnisinde bekän goşgyny
beýitme-beýt kagyza geçirdi.
Agalar ýatyrdym, gördüm düýşümde,
Boljak işler maňa aýan göründi,
Turdum, gördüm ne külpet bar başymda,
Ýaşyl geýnen ençe jenan göründi.
Tisginip turdum-da, diýdim: «Ýa, Alla»,
Üç elhem okadym, üç kulhuwalla,
Ýakam tutup diýdim estagpyralla,
Başymyzda ahyrzaman göründi
Üýşüşip geldiler külli Türkistan
Suw ýerine çeşme boldy gyrmyz gan
At çapyşdy kapyr bilen musulman,
Musulmanlaň aty çaman göründi.
Hazyna gol urup gury çykdylar,
Abraýy giň meýdana dökdüler.
Haýyr işi tereiläp çekdiler,
Kapyrlarda agyr mizan göründi.
Tilkiçi diýr ynanmazlar sözüme
Ile ýalan bolsa aýan özüme,
Kesearkaç görner meniň gözüme,
22
Täze gazlan kän gabrystan göründi.
...Ol goşgyny ýazyp boldy-da, kagyzy dört epläp jübüsine saldy. Daştöweregine äňetdi. Bir ýana gitmäge hyýallandy. Soň süýji ukuda ýatan aýalyna
seretdi. Onuň ýaňky aýdan sözlerini ýatlap, goşguly kagyzy jübüsinden çykardy.
Oňa seredip oturşyna: «Kagyz ýüzünde bolsa biri görmese biri görer, eşider,
ondanam soň ýene biri eşider, ile ýaýrar, birdenem biz ýeňäýsek dagy, Ogulaýyň
aýdyşy ýaly il üstümden gýler. Uly-kiçi hemme meni terslär, gowusy gerek wagty
çykaryp goýberer ýaly ýadymda saklaýyn, diýip, içini gepletdi-de, goşguly kagyzy
ýyrtyp ojaga oklady. Közüň üstüne düşen kagyz ilk-ä tüsseledi, gyralary saraldy,
birdenem öz-özi tutaşdy-da, öýüň içini ýagtyldyp goýberdi.
Şahyr usullyk bilen ýerinden turdy. Gapa tarap ýöneldi. Bosagadan ätlejek
wagty aýalynyň uky garjaşykly gyryljak sesi eşidildi.
– Nirä?
– Hakyda mollaň ýanyna.
– Ýaňkyny bir aýdaýma oň ýanynda.
– Bor, bor..
O hakda agzamajak bolsa, düýşüni ýordurmajak bolsa, Tilkiçi şahyryň daň
bilen Hakyda mollalarda nä köri bar? Ogulaýyň öňünde boýnuna alsa-da, almasada ol onuň ýanyna şonuň üçin barýar ahyry... Ol daş işige çykandan soňam, asyl
assa-ýuwaş ýola düşüp ugrandan soňam şol hakda pikir öwürdi gitdi oturdy. Aýagy
welin barybir saklananok. Gidip barýar. Özem başga hiç ýana däl-de, diňe Hakyda
mollalara tarap barýar. Şondan soň ol düýş barada gürrüň gozgasa-da, gozgamasada, özüniň barybir Hakyda mollanyň öýüne maňlaýyny diremelidigine düşündi.
Ol şeýle hem etdi. Bardy. Salam berdi. Hal-ahwal soraşdy. Şeýle ir gelip
bimaza edendigi üçin ötünç sorady. Özi welin nämeden söz açjagyny bilmän
ýaýdandy durdy.
Onuň kalbynda bir zatlar gizleýändigini, Hakyda molla barybir aňdy.
Çünki, ol ýeke bir molla däl-de köp zatdan baş çykaryp bilýän üşükli, pähimpaýhasly adam. Ol dünýä taryhynam, külli türkmeniň, ähli türki halklarynyň
hakydasynam bilýär. Şonuň üçinem oňa Hakyda molla diýýärler. Onuň çyn adynyň
nämedigini welin hatda ýalňyz agtygy Ene hem bilenok. Onsuz Ahal ilinde hiç hili
maslahat geçirilmeýär, toý tutulmaýar, ýas sowulmaýar. Uly-kiçi her kim şonuň
pähim-paýhasyna eýerýar, hormat goýýar. Onuň müneçjimçilikdenem,