Ýere gaçan ýyldyzlar - 35

Olara at başyny öwräge-de, yzdan gelýän toparyň üsti bilen
urdumçylabermekden başga alaç galmady. Ruhy batyr ýyldyrym çaltlygynda elini
goltugyna sokup çykardy . ýigitleriň depesinde «şapyrdap” üç gezek öwrüm eden
akja kepderi däri tüssesinden ýaňa emele gelen ýukajyk goňras perdäni böwsüp
geçdi-de, gök asmana tarap gaýdyrylyp gitdi.
Indi, ähli zat edil adam ýaly syzýan türkmen bedewleriniň duýgurlygyna
bagly. Her gezekki «gümpüldiden” soň olar başlaryny silkişip özlerini arkan-arkan
zyňýarlar, art aýaklarynyň üstüne galyp, aýylganç-aýylganç kişňeýärler. Şonda
olaryň ýelden doly burunlarynyň deşikleri ýyrtylaýjak, agy köpelen gözleri bolsa
hanasyndan çykaýjak bolýar, ýöne, yza dönjek bolup, howpuň öňünden sowuljak
bolup dyzanoklar, çünki üstlerindäki merdana ýigitleri gyzyl oduň içinden hut
özleriniň alyp çykmalydyklaryna düşünýärler. Ýaralanyp eýerden agjak
bolanlarynda haýsy tarapa gyşarsalar şol tarapa ýegşerilişip özleriniň maýyşgak
hem çeýe hereketleri bilen eýelerini jeň meýdanyndan alyp çykýarlar, iň
bolmanda aýak astyna düşüp, at tozuna garylaýmakdan gorap saklaýarlar. Şeýtmek
bilen olar däl-de, eýsem, Göroglynyň Gyraty ýaly eýesine yssy, edil ynsan ýaly
duýgur, syzgyr, syrdaş, ýowuz günde ýoldaşdyklaryny ýene bir gezek subut
edýärler. Öň aýaklarynyň toýnaklaryny ot açyp duran eli tüpeňli soldatlaryň
başlarynda oýnadyşyp, ýykylanlaryny basgylaşyp, gapdaldan gelenlerini gapyp,
yzyndan topulanlaryny depip, gelen yzlaryny nazarlap, kem-kemden ileri süýşüp
barýarlar. Olaryň üstünde bek oturan döşleri gapak ýaly eginlek, gollary berdaşly
ýigitlerem Günüň şöhlesine ýyldyrym çakan ýaly lowurdap gidýän egri
gylyçlaryny soldatlaryň kä çigninden, kä boýnundan, käte süýr depesinden, juda
bolmasa ‘jalkyldadyp” tüpeňleriniň nillerinden salmak arkaly özlerine ýol
arçaýarlar.
Lagerden saýlananlaryndan soň, seýregräk hem bolsa garaz ýitgi çekip gidip
oturmaklyk käbir soldatlarda ätiýaçlyk duýgusyny döretdi. Şonuň üçinem kem-
400
kemden, ökje ogurlap söweşden çykýanlaryň sany artdy. Bu ýagdaýy duýup,
beýlekilerem ajalyň agzyndan daşlaşmak bilen boldular.
Şeýlelikde, ýigitleriň barýan ugurlarynda ilk-ä bir böwşeälik emele geldi, hä
diýmänem doly açyldy. Ýüwrük aýakly, kelte bykyn bedewler deraz boýunlaryny
öňe tarap süýndürdiler-de, gabawdan suwulyşyp çykdylar.
Ülker deý bir toplum bolup barýan ýigit ler zemin ýzre öňe süýşdüklerisaýy
akja kepderi hem asmanyň gum gerişlerine birikýän serhedine tarap pessaýlap
başlady. Jany ýanan soldatlar oňa tarapam ok atdylar.
Olar oňa tarap öňem köp gezekler atypdylar. Asyl, Ahal topragyna aýak
seken günlerinden bäri atýardylar. Tüpeň bilenem atýardylar, top bilenem
atýardylar. Uruş döwri Ruhy batyryň Gökdepe galasyna eden duýdansyz
çozuşlarynyň birinde-hä oňa tarap birnäçe gezek raketa hem atypdylar. Emma urup
bilmändiler. Olar ony hiç haçanam urup bilmediler. Ýöne, soldatlar: «Biz urýas,
emma Guşly batyryň ak kepderisi köpmişin, şonuň üçinem ol indiki gezek
başgasyny alyp geläýýär” diýip, öwünmäni welin ýatdan çykaranoklar.
Ol gürrüň hakykatda nähili? Dogrudanam Guşly batyr hemişe şol bir guşuny
alyp gelýärmi ýa urlan guşuna derek başga birini getirýärmi, ony batyryň özünden
başga bilýän ýok. Ýöne, gep onda däl. Gep-aýgytlaýjy pursat gelen wagty onuň
guşunyň hökman uçýanlygynda! Islän ýerinde uçuryp, bilýänliginde. Şol guşuň
uçman galmaýanlygynda! Onsoňam, ol guşuň haçanam bolsa bir gezek soldatlaryň
okundan ýaralananyny asmandan tüwdürilip gaýdanyny, «patlap” ýere gaçanyny
henize çenli-hä gören ýok. Bolmazam! Çünki, ol halkyň ruhy. Ruhy bolsa atybam,
asybam, öldüribem bolmaýar.
Gelendäkilerine görä sany ep-esli azalan ýigitleriň ýaýdan sypan ok ýaly
Garaguma sary süýnüp baryşlaryny depäniň üstünden synlap duran Skobelewem
şol gezek şony diýdi:
– Bu goşun däl. Halkam däl. Bu – ruh. Halkyň ruhy. Özi boýun bolanam
bolsa, ruhynyň boýun bolmandygynyň alamaty. Bize häzir halkyň özi däl-de, ruhy
garşylyk görkezýär. Ten yzasyny duýan janly beden beýdip, ajalyň üstüne göni
sürnüp gelmez. Şunça goşunyň içinden beýdip çykyp gidibem bilmez. Bizi ýeňip
ýa indiden soň ýurtdan çykaryp bilmejekdiklerine özleriniňem gözleri ýetýändir,
ýöne, olaryň bu hereketleri ruhy taýdan boýun bolmandyklaryny subut edip
gitdikleri diýip düşünmeli. Ruhy güýji henize bu güne çenli ýeňen ýok. Adamzat
taryhy şeýle zady bilmeýär. Iň kyny ana şol! Ýurdy güýç bilen boýun egdireniň
bilen işiň tamamlanmaýanlygy! Esasy işiň şondan soň başlanýanlygy! – Skobelew
agras ädimler bilen depeden aşak düşüp ugrady. Gapdalynda duran dürli çindäki
ofiserlerem onuä yzyna eýerdiler. Depäniň orta biline barandan soň general aýak
çekdi-de, gapdalyndakylaryň ýüzüne ýeke-ýeke seredip sözüni dowam etdirdi.
401
– Biziň öňümizde-de ana, hut şol mesele dur. Hernäçe kyn düşse-de, biziň muny
boýun almagymyz gerek... Bu göreş bir ýa on ýyla çekmez. Ol hatda Guşly batyry
öz ýigitleri bilen bilelikde derbi-dagyn edäýenimizde-de tamam bolmaz. Ol göreş
halkyň ganynda, aňynda asyrlarboýy, tä biziň agalygymyz tamam bolýança dowam
eder. Biziň ana, şol göreşde hem üstünlik gazanmaga ymtylmagymyz gerek. Bu
halkyň edermendigini, Watan üçin gan döküp, ölüp bilýändigini biz gördük. Ol
sylag-hormata mynasyp. Iň bir esasy zadam ol namysjaň. Ine, biziň mundan
buýana şuny göz öňüne tutmagymyz gerek. Olaryň ynamlaryna girmekligi
başarmagymyz gerek.
Howwa, Skobelew öz egindeşlerine şeý diýdi. Ýöne, her niçik hem bolsa,
şondan soň ähli ünsüni
Guşly batyry zyýansyzlandyrmak çärelerine
gönükdirmekligi, onuň ähli hereketlerine gözegçilik edip durmaklygy, gumdan
çykmazlygy üçin ähli tagallalary etmekligi, ýollara sakçylar goýmaklygy, ahyr bir
günem aýgytlaýjy zarba urup, ony köki-damary bilen ýok etmekligi öz öňünde
wezipe edip goýdy. Egindeşlerine-de şeý diýip, tabşyrdy. Degişli buýruklar
çykardy. Görkezmeler berdi.
Bu habar hä diýmän Guşly batyra-da ýetdi. Ýöne, ol onsuzam aýrysaklyň
özüne ynjalyk bermejekdigini bilýärdi. Şonuň üçinem, bu gezegem bolýan ýerini
üýtgetmek bilen boldy. Onuň bu pikirini ýigitlerem, Enehakyda hem makullady.
Şeýlelik bilen olar Garagumyň jümmüşindäki ullakan kak suwunyň
gyrasynda ýerleşýän «Kakguýa” göçdüler. «Kakguýy” köpden bäri ulanylman
ýatandygy sebäpli tas gömülen ekeni. Ýöne, erjel ýigitler ony sanlyja günüň içinde
bejerdiler, «jüňňüldäp” duran gowa doly süýji suw çykardylar. Ol adamlara-da,
mallara-da bol-elin ýetdi. Aldyklarysaýam köpelmek bilen boldy.
Ruhy batyr ol ýerde ýerleşip, ähli güýjüni bir ýere jemländen soň, ors
goşunlarynyň garşysyna täzeden, haýsy ýerde, haçan we nädip zarba urmalydygy
barada ýigitleri bilen maslahat geçirdi. Şol maslahatda ýazyň çykmagy bilen,
Dykma serdaryň boýun sunup Aşgabada, Skobelewiň ýanyna barandygy baradaky
habar hem orta atyldy.
– Ýeke bir Dykma s-serdar däl, Magtymguly hanam, Gulbatyr serdaram, bbeýleki han-beglerem şeýdipdirler... – diýip, Durdy batyr ýüzüni iki ýana ýaýkap
durşuna ýangynly gepledi. – Indi bize hiç ýe-ýerden g-goşmaça güýç gelmez...
– Gala ýykylanda-da şunça gynanmandym, çünki, ol wagt göreşi dowam
etdireris, diýen ynam, umyt bardy... – diýende, Ruhy batyryň dodaklary edil göwni
galan çaganyňky ýaly kemiş-kemiş etdi. – Şol ynam, şol umyt bizde dek düýnem
bardy, emma bu gün ýok. Gutardy...
– Her niçik hem bolsa ruhdan düşmeli däl... – Enehakydanyň owadan goňur
gözleri jöwherlenip gitdi – Esasy zat şunça adam duşmandan ýeňilenini boýun
402
almady. Biz ony entegem boýnumyza alamyzok. Mundan buýana-da
almarys.
Ýeňilenini boýun almadyk şunça adamyň bardygyny bilip durka, duşman hiç
haçan ynjalykly oturyp bilmez. Ol özüni gije-gündiz otly taganyň üstünde oturan
ýaly duýar.
– Biz olary ýeke bir biynjalyk etmeris-de, yzly-yzyna agyr-agyr zarbalar
urarys. Ýurtdan çykyp gitmäne mejbur ederis.
– Howwa! Biz hut şeýderis!
– Biz hiç haçan göreşi bes etmeris!
– Ölsegem ýaraglarymyzy tabşyrmarys!.. – diýşip, ýigitler ýerli-ýerden
gygyryşdylar.
Şeýle hem olar şol gün dogar aýyň garaňkysynda Gökdepä gaýtadan
çozmaly diýen netijä geldiler. Şeýdibem dagaşdylar. Enehakyda hem özi üçin
ýörite dikilen öýüne tarap ugrady.
Köpçülik gidenden soň Ruhy batyryň oturyp mazasy bolmady. Daş çykdy.
Görse Enehakydanyň bolýan öýüniň gapysy açyk. Ojakda ot ýanyp dur. Gyzyň
özem ojak başynda eňegini dyzyna diräp, agyr oýa batyp otyr. Iki gözem otda. Ot
pesendeläberse üstüne bir şahajyk ojar taşlaýar. Kesindi bilen käte bir oduň o
ýerini, bu ýerini ölçerip goýberýär.
Şol tarapa ýönelenini, işige golaýlaşanyny Ruhy batyryň özem bilmän
galdy. Gelenini bildirmek üçin ardynjyrady. Göwresini dikeltdi. Boýnuny
süýndirip oduň üstaşyry gapa seretdi. Geleniň kimdigini saýgarmak üçin sag eliniň
aýasy bilen ýüzüni oduň yşygyndan penalady. Şol wagt onuň tärime düşüp duran
ullakan kölegesi hasam ulaldy. Usullyk bilen iki tarapa yraň atdy.
Gapyda duranyň kimdigini bilensoň Enehakyda ýuwaşlyk bilen:
– Wiý-ý... – diýip, dodagyny dişledi-de, usullyk bilen ýerinden turdy. – gel,
Ruhy, gir... – Sag aýagy bilen ätlän ýigit içeri girenden soň ony töre çagyrdy. –
Geç, Ruhy, ýokary geç, ýa ojak başynda oturjakmy?
– Şeýdäýeýin... – Ruhy batyr ojak başynda ornaşdy. Nirede çökjegini bilmän
ýaýdanýan ýaly iki tarapyna garanjaklap dik duran Enehakydanyň ýüzüne seretdi.
– Gel senem ojak başynda oturaý, Enehakyda. Bu ýeriniň mährem bir başga.
– Enehakyda gelip ojak başynda ýerleşensoň Guşly batyr täzeden tutaşyp ugran
oduň howrundan goranmak üçin azajyk arkan gaýyşdy. – Umuman, ojakda ot
ýanyp dursa gör, nähili gowy. Şeýle dälmi, Enehakyda.
Oduň ýagtysynamy ýa uýaljynamy ýaňaklary ýigidiň ýaňky sözünden soň
hasam al öwsen gyz mylaýym ýylgyrdy. Çalaragam baş atdy.
– Elbetde.
403
– Onda-da öz öýüňde ýanyp dursa. Ikimiz öňem ojak başynda şeýdip
oturardyk ýadyňa düşýämi?
– Elbetde.
– Men şonda seniň bilen ömürboýy bir ojagyň başynda oturmaklygy arzuw
edýärdim. Ýöne, meniň ojagym häzir otsuz.
Ýigidiň aýlawyna düşünen gyzyň dodaklary bu gezek çekinjeňlik bilen,
çalaja çyzyldy. Sag eliniň süýem barmagyny ilk-ä dodagyna ýetirdi, soňam eda
bilen dişledi. Şonda ol ýap-ýaňyjada men diýen batyr ýigitlere maslahat berip,
«pert-pert” gürläp oturan merdana gyza däl-de, duşuşyk mahaly aşygynyň öňünde
aljyrap duran çekinjeň magşuga meňzedi.
– Seniň ojagyňda-da ot ýanar, enşalla, Ruhy...
– Agzyňdan Hudaý eşitsin, Enehakyda. Ýöne...
– Hä, ýönäň näme?
– Ýönäm... Ýönäm neme-dä... Oňa ot salar ýaly bike gerek-dä...
– Sen ýaly ýigidiň ojagyna ot saljak maşgala kändir...
Ruhy batyr «öwhüldäp” dem aldy.
– Wah, kändir welin...
Enehakyda çep gözüniň gyýgy bilen ýigide syrly seretdi.
– Howwa, weliniň näme?
– Aý, öz göwün söýen maşgalaň bolsa gowuda.
– Belki, şol göwün söýen maşgalaň bolaýady-da...
– Haý, näbileýin-dä...
– Näumyt bolma, Ruhy, hemme zat gül ýaly bolar. – Enehakyda gaşlaryny
çytyp ýalandan ynjan boldy. – Ýogsa-da, kim ol sen göwün söýen maşgalaň?
Ruhy batyr böwedi böwsülen sile döndi.
– Ony özüň gowy bilýäň, Enehakyda. Ikimiziň iň soňky gürrüňimiz
ýadyňdadyr. Şonda men saňa islän wagtyň baraň, kabul ederin, diýipdim. Ine, sen
geldiň, ýöne başga niýet bilen, il-gün bähbitli, döwlet möçberindäki, uly maksat
bilen geldiň. Şonuň üçinem men saňa şol gürrüňimizi ýatlatmana ejap edip ýörün...
– Guşly batyr esasy sözüni aýtmaga aýgyt edibilmeýän ýaly aşak bakyp ýüzüni ikibaka sypajaklatdy. Süňklek, uzyn barmaklaryny owkalaşdyrdy. «Şark-şark” etdirip
bogunlaryny boşatdy. Ahyram ýüregini bire baglady-da, aşaklyk bilen gyzyň
ýüzüne seretdi. – Ýöne... näme üçin ýanyňda Ahally ýok? Ol bu ýere seniň bilen
bile-de gelmedi, yzyňdanam gelmedi. Özüňem bu hakda dil ýarmadyň. Iň soňky
gezek gepleşenimizde bolsa, öz söýgiňi oäa bagyşlaýandygyňy aýdypdyň. Men
senden ine, şuny soramakçy bolup ýördüm.
404
Enehakyda ojakdaky kä ýeri gyzyl köz, kä ýeri gara kömür, kä ýerleri bolsa
çalymtyl kül bolup duran uzynly gysgaly kesindileriň keşbine, entegem ýylpyldap
şöhle saçyp duran ýokarsy aksowult, düýbi sarymtyl ýalynlara seredip oturşyna
diýseň parahat gürledi.
– Diýýänleriň hemmesi dogry, Ruhy. Şu soragy iru-giç berjegiňi men
aňýardym. Garaşýardymam. Ýöne, menem özüň söz açmankaň aýtmana ejap
edýärdim. Dogry, men bu ýere uly maksat bilen geldim. Ýöne, ol maksat seniň
bilen bagly. Şol uly maksadyň aňyrsynda sen dursuň. Şonuň üçinem, bu ýere sen
diýip geldim. Seniň üçin geldim. Çünki, senden tamam bardy, onam sen ödediň.
Eýesiz galan ýurda eýe çykdyň. Elbetde, tutuş ahal iliniň hötde gelibilmedik
zadyna sen öz sanlyja ýigitleriň bilen hötde gelip bilmersiň, ýöne, sen duşmana
türkmen halkynyň ýeňilmezekdigini subut etdiň, ant içmedik hem bolsaň ýurda ant
içenlerden has ileri durduň. Ýeňilmediň. Ýeňileniňi boýnuňa almadyň. Bigäne
baýarlaryň ýanyna boýnuňy burup barmadyň. – Enehakyda uludan demini aldy. –
Ahally barada aýdanymyzda bolsa ol indi ýok. Iň bolmanda meniň üçin ýok. Ol
şertinde durubilmedi. Ilkinjileriň hatarynda gala baryp ýaragyny tabşyrdy. Maňa
bolsa ýeke öz aýalyna däl-de, tutuş ýurda eýelik edibilýän är gerek. O-da sen!
– Gyzyň gözlerine ýaş aýlandy. – Men seniň bilen şu Garagumyň içinde ömrümi
ötürmelem bolsa kaýyl. Kaýylam, taýynam. Islän günüň öý tutun, içinde ojak
ýasa, oňa ot salmak, oduny öçürmän saklamak, çaýyňa-suwuňa seretmek, gije
ýatyrkaň üşäp oýansaň üstüňi örtmek meniň bilen.
Ruhy batyr ör turdy. Enehakyda hem onuň bilen deň gopdy. Tärimleriň
ýüzündäki iki kölege birleşdi.
– Mähribanym! Arzuwym! Armanym! Çagalykdan göwün beren söýgüli
ýarym!..
Ruhy batyryň pyşyrdap aýdan, içi mähirden hem hyjuwdan doly şojagaz
sözünden soň esli wagtlap ojakdaky üstüne täze odun atylan otdan göterilýän
uçgunlaryň «şatyrdysyndan” başga ses-üýn eşidilmedi. Gyzyň gursagyndaky
gürsüldäp urýan ýyly mähir ýigide, ýigidiňki gyza geçdi. Bar zat gepsiz-gürrüňsiz
düşnükli boldy. Ruhy batyr maksadyna ýetdi. Güýjüne-güýç, ruhuna-ruh goşuldy.
Ol gujagyna gysyp durşuna agzyny gyzyň gulagyna golaýladyp ýuwaşja
pyşyrdady.
– Onda, öý-ojak meselesini uzaklaşdyrmaly, Enehakyda. Bu çölbeýewanyň içinde biziň ata-da özümiz, ene-de. Öz göbegimizi özümiz
kesmesek bäş oýnam atly-ýaragly ýigitlerden başga hossarymyzam ýok.
Olaryň içinde molla bolmasa-da, nika gyýarlyk doga bilýänem, dutar
bolmasa-da, taýaga ýanap bäş-üç sany aýdym aýdyp bilýänem tapylar.
405
Bu mesele boýunça men ýigitlerim bilen hut ertiriň özünde
maslahatlaşaryn.
5. Yza ýol ýok.
Şol günüň ertesi Kakguýuda Ahally peýda boldy. Onuň özem, ýabysam
ýadaw. Telim gün ejir çekendigi bildirýär. Öň belet adam bolaýmasa tanar ýaly
däl. Sähelçe sorag-ideg edenden soň ol gelip göni Enehakydanyň gapysynda atdan
düşdi. Ýigitleriň biri gelip at tutdy. Daňmaga äkitdi. Enehakyda atyň dükürdisine
ylgap daş çykdy. Ahallyny görüp allaniçiksi boldy.
─ Hi-ih, Ahally? Sen nädip bu ýerlere düşüp ýörsüň?
Ahally ýüzüni iki baka sypajaklatdy. Enehakydanyň ýüzüne seretmän gepledi.
─ Men ýalňyşymy düzetmäne geldim, Enehakyda. Sen dogry aýdan ekeniň.
Baknalyga boýun bolandan öleniň ýagşy ekeni. Olar eýýam obalarda hojaýynçylyk
edip ugradylar. Men Ruhy batyra nöker durmaga geldim.
─ Onda sen gelmeli gapyňy ýalňyşyp gelipsiň. Bu mesele bilen Ruhy batyr meşgul
bolýar. Goşun toplaýanam men, däl-de, şol. Sen şonuň ýanyna bar.
─ Bilýän. Ýöne, men sen diýip geldim. Seniň söýgüňe mynasyp bolmak üçin, içen
antymda, eden şertimde berk durup, erkinlik ugrundaky göreşe goşulmak üçin
geldim. Şu gysgajyk döwrüň içinde men köp pikir etdim. Sensiz ýekeje günem
ýaşap bilmejekdigime göz ýetirdim. Men indi seniň üçin özümi dowzaha urmalam
bolsa kaýyl.
─ Her niçik hem bolsa sen bu ýere baknalygy ýokuş göreniň üçin däl-de, mensiz
ýaşap bilmeýänligiň üçin gelipsiň-dä. Eger-de, men obada bolan bolsam, ýa-da
öňüňde şeýle ýowuz şert goýmadyk bolsam, onda, Kakguýy bilen Ruhy batyr
ýadyňa-da düşjek däl ekeni-dä... Sessiz-üýnsiz saňa durmuşa çykaýan bolsam-a bu
zatlar asla oýuňa-da geljek däl ekeni-dä...
─ Indiden soň bir beý diýmesene, Enehakyda. Öňdenem sary gaçan ýüregimi
paralamasana,
─ Bolýa. Men seni gyssap durmaýyn. Ýöne, bir zady öňünden aýdaýyn: eger men
diýip gelen bolsaň-a arkaýyn gaýdyber...
─ Näme üçin?
─ Sebäbi indi giç.
─ Näme üçin giç.
─ Men eýýäm Ruhy batyra söz berdim.
─ Haçan?
─ Öten agşam.
406
─ Aý ýog-a?
─Hm-m...
─ Belki...
─ Ýok, Ahally. Sen hakykatdanam gijä galdyň. Ýekeje gün gijä galdyň. Men indi
beren sözümden dänip bilmen. Onsoňam meniň üçin gelen adam meniň ýok
günüm bu ýoly aňsatlyk bilen terk edip gider. Ruhy batyr bolsa bu ýola maňa bolan
söýgüsi üçin däl-de, özüniň Watana bolan söýgüsi, ile-güne bolan ygrary, ygtykady
üçin düşdi. Menem ony hut şol häsiýeti, şol ýola düşendigi üçin saýladym. Ol
ikimizi maksat birikdirdi. Belki meniň saňa bolan söýgim aslyýetinde oňa bolan
söýgümden güýçliräkdir, ýöne, me diňe meni söýen ýigidi däl-de, ýer-ýurdyny, ilgününi söýýän ýigidiň hyrydary. Egerde senem şol ýola düşen bolsadyň, onda
meniň saňa bolan söýgümiň ornuny hiç kim, hatda Ruhy batyr hem eýeläp
bilmezdi.
Ahallynyň sesi naýynjar çykdy.
─ Mende indi hiç hili umyt ýokmudyr, Enehakyda?
─ Ýok, Ahally, hiç hili umyt ýok. Men Ruhy batyryň ojagyna ot salmaklyga razy
boldum. – Enehakyda uludan demini aldy. – Men seniň ýagdaýyňa düşünýän.
Mensiz saňa kyn bolýanynam, ejir çekýäniňem bilýän, dogrysy seni unutmak
maňa-da aňsat düşmez, ýöne, nätjek, başga ýol ýok. Sen ýalňyşdyň, şeýdibem öz
ykbalyňy özüň bulaşdyrdyň. Indi bolsa giç. Bar zady menden görme, özüňden gör.
Şol wagt Ruhy batyr geldi. Ol Ahallynyň näme maksat bilen gelendigini,
Enehakyda bilen näme hakda gürleşip durandygyny aňsa-da, dostlarça salamlaşdy.
Hiç hili öýke-kine, gabanç alamatlaryny bildirmedi. Ony öz öýüne çagyrdy. Töre
geçirdi. Öňünde saçak goýdy. Ahwallaryny soraşdyrdy. Iliň-günüň ýagdaýynam
sorady. Şol wagt yşgyň heserinden başga hiç zat gözüne görünmeýän Ahally onuň
ol diýýän zatlaryny aňşyrmadam. Birdenem onuň gözi öýüň ortarasynda, ýapýaňyja gurlan, entek yzgaram gurap ýetişmedik täzeje ojaga düşdi. Enehakydanyň
hälki ojakly gürrüňini ýatlady. Dodaklaryny kemşerdip zordan gepledi.
─ Ojagyň gutly bolsun, batyr.
─ Taňryýalkasyn.
Şol wagt goltugy odunly Enehakyda gapydan girdi. Odunyny ojagyň sag
gapdalynda goýdy. Myhmana gyýa oturyp ojaga odun saldy. Çakmak bilen
tutaşdyrdy. Gübürdäp ugrandanam Ruhy batyryň ýüzüne seredip birgeňsi
ýylgyrdy. O-da ýylgyrdy.
Henizem dodaklaryny müňküldedip, bokurdagyny dolduryp oturan Ahally
möňňüribermekden zordan saklandy. Ýöne mert gürledi.
─ Ojagyňyz gutly bolsun, Enehakyda.
407
─ Taňryýalkasyn.
─ Ody hiç haçan egsilmesin. Sönmesin.
─ Aýdanyň gelsin.
─ Töwereginde nesilleriňiz örňesin...
Enehakydanyň ýaňaklary gyzardy. Ol indi ikinji gezek ýylgyryp Ruhy batyryň
ýüzüne bakdy.
Ruhy batyr Ahalla ýüzlendi.
─ Ertir biziň toýumyz, Ahally. Sen biziň myhmanymyz bolarsyň. – Ruhy batyr
şadyýan seslendi. – Belki, aýdymam aýdyp berersiň.
Ahallynyň sesi güňleç çykdy.
─ Mende dutar ýok.
─ Dutar tapylar.
─ Tapylsa tapylaram-a welin... – Ahally birdenkä «öwhüldäp» ýerinden turdy-da,
gözüni adamçyl erkegiňki ýaly agdar-düňder edip Ruhy batyra seretdi.– Sen näme
üçin meň ýüregime dag basýarsyň, batyr! Näme üçin meni beýle ýowuz synaglara
sezewar etmek isleýärsiň? Sen meniň ýüregimi sogrup öz eliňe aldyň, ähli umytarzuw;arymy syryp-süpürip aňryňa geçirdiň. Şu zatlardan soňam sen maňa:
toýumda aýdym aýdyp ber, diýýärsiň. Hiý, ölen adamam bir öz patasynda aýdym
aýdyp bilermi-i? ...
Ruhy batyrdyr Enehakyda ikisem «zöwwe» ýerlerinden galdylar. Böküp baryp
Ahallynyň alkymyna dykyldylar. Onuň halyna gynandylar. Ýürek yzasyna
düşündiler. Sözüni soňlaryna mähetdel Ruhy batyr elini onuň egnine goýdy.
─ Bagyşla, Ahally. Men şony diýmeli däldim. Men seniň ýagdaýyňa düşünýän,
ruhy ahwalatyňy duýýan, ýüregiňde nähili harasar gopýandygynam bilýän, çünki,
dek düýýnem men özüm seniň ýagdaýyňdadym. Ol wagt bagt guşy seniň
egniňdedi. Men ondan bütinleý tamamy üzüpdim. Galan ömrüni ol seniň bilen
geçirer öýdüpdim, emma ine, bar zat başgaça boldy. Bagt guşy bu gün gelip meniň
başyma gondy. Bu, pelegiň oýny. Nesibe. Bu ikiarada biziň hiç birimiziňem
günämiz ýok. – Ruhy batyr sesini peseltdi. – Ýöne, biz entek nikalaşamyzok,
birek-birege söz berenimize bir günem geçenok, toý tutamyzok, ynha Enehakyda,
hälem bolsa gürleş, düşüniş göwnüňde arman galmasyn. Men seniň eliňden
bagtyňy zor bilen alýan ýaly bolmaýyn.
Ahally içigip-içigip dem aldy, tisgine-tisgine sojady. Diňe şondan soň ol az-kem
köşeşdi.
─ Biz eýýäm gürleşdik, batyr. Düşünişdigem. Gyz seňki. Sen ony menden zor
bilen däl-de, öz mertligiň, tutan belent maksadyň bilen aldyň. Onda-da onuň özi
üstüňe öz aýagy bilen geldi, meni taşlap geldi. – Ahally ýuwdunjyrap aşak bakdy.
408
Damagy doldy. – Barysyna men özüm günäkär. Men ýalňyşdym. Men onuň
ynamyny ödäp bilmedim. Elbetde, ol meni söýýärdi, ýöne, onuň kalbynda
söýgüdenem has belent maksat ýatyr, men ana, şony wagtynda duýup bilmedim,
şoňa mynasyp bolup bilmedim. Ony şol maksada tarap alyp gidibiljek bir adam
bar, o-da sen, Ruhy batyr! Men size uzak ömür, ak ýol arzuw edýärin...
Ruhy batyr ýene-de onuň göwnüni awlamakçy boldy.
─ Isleseň biziň bilen bu ýerde gal, ýigitlere goşul.
─ Ýok, Ruhy, men indi bu ýerde galmaýyn. Bu ýerde galsam her günde ýüz gezek
derdim täzelener, men onsoň o keselden hiç wagtam gutulyp bilmerin. «Oýunçy
utulanyny bilse ýagşy» diýipdirler.
Ruhy batyr aşaklyk bilen Enehakydanyň ýüzüne seretdi. Gyz usullyk bilen baş
atdy. Ruhy batyr şondan soň ýigitleriň birine myhmanyň atyny getirmekligi
buýurdy.
Ahally agyr ýük astynda galan ýaly kynlyk bilen atlandy. Onuň hut ertiriň özünde
toýlary tutuljak ýaş juwanlara ýene bir gezek hoş söz aýdasy, saýlap alan kyn
ýollarynda üstünlikler arzuw edesi geldi, emma bokurdagy dolup durandygy
sebäpli gepläp bilmedi.
Böwrüne debsilenen at günbatar sary ýyldyrym deý süýndi. Hä diýmänem
alaňlaryň aňyrsynda duwlandy. Şol wagt Enehakydanyň gözlerinde ýaş göründi.
Ruhy batyr ony görmezlik üçin beýlesine bakdy.
6. Toý gijesiniň ertesi.
Nika agşamy Aý aýdyň, howa sergin boldy. Baharyň gül ysly mymyk hem ýumşak
şemaly birsyhly ülpüldäp, mylaýymlyk bilen öwüsdi durdy. Gijäniň ýaryna golaý
gara öýüň içinde ikiçäk galdyrylan ýaş çatynjalar serpigi serpdiler, tärimiň keçesini
çermediler. Daşarynyň hoştap howasy içerä doldy.
─ Ömrümde iň asuda geçen gijäm şü meniň – diýip, Ruhy batyr daňdanalar
tüýnükden jyklaýan dolgun Aýy, onuň ýüzünden syrylyp barýan ak öýmä meňzeş
ýukajyk bulutlary synlap ýatyşyna ýuwaşja seslendi. – Özümi bilelim bäri ýaşan
günlerimiň aý-ýyllarymyň barysy gowgada geçdi. Adamyň janyna aram beriji,
şular ýaly rahat sapaly pursatlar bolýandyr diýip, oýuma-da gelenokdy... Bu gijäni
maňa sen berdiň, Enehakyda. Men bu gije özümiň çagalykdan bäri edip gelýän
arzuwyma ýetdim.
Ýeke bir Ruhy batyr däl, şeýlekin süýji pursatlaryň lezzetini Enehakyda hem ilkinji
gezek duýýar. Şu gijäni onuňam hiç haçan gutarmazlygyny, ömürlik dowam
etmegini isleýär. Çünki, bu ikisiniň häzirki gark bolup ýatan täsin dünýäsiniň
içinde uruşam ýok, goh-galmagalam, ahy-nala-da, haý-waý hem ýok. Synan gala409
da, elden giderilen ýurdam, näçe wagta çekjekdigi näbelli baknalygam ýok.
Häzirlikçe wagt durdy. Doňdy. Bu dünýä düýbünden başga dünýä. Ol düýnä söýgi
dünýäsi. Onuň içinde bary-ýogy iki adam bar. Olaryň bir-ä Ruhy batyr, beýlekisem
Enehakyda. Olaryň içki dünýälerem, maksatlaram bir. Häzir külli türkmeniň
maksady, ruhy, hakydasy birleşýär, garyşýar, gatyşýar. Alajaly ýag kimin alyşýar.
Birleşen iki güýjüň eradasyndan emele geljek beýik binanyň binýady tutulýar.
Onuň gurluşygynyň garaşylyşyndan has uzaga çekmegi hem mümkin, ýöne,
haçanam bolsa, barybir ol bir gün berkarar bolar. Ol gün geler. Şol güni
golaýlaşdyrjak güýjüň gözbaşynda bolsa, hemişe bolşy ýaly bu gezegem halkyň
hakydasy bilen ruhy, erkinlik ugrundaky belent maksady durar.
Ýaş çatynjalaryň şon deý süýji lezzete gark bolup ýatan pursatlary, on-on bäş
ädimlikdäki uly bolmadyk oýuň içinde daşy dürli dabaradan doly gabaraly oduň
hem tä, daňdana çenli alawy peselmedi. Guşly batyryň ýigitleri ot başynda öz
serkerdeleriniň şanyna ýakymly sözler aýtdylar, täze çatynjalaryň bagtly
bolmaklaryny, uzak ömür sürmeklerini arzuw etdiler. Nireden tapandyklary belli
däl, belent oduň «gübürdisiniň» ýigitleriň şowhunly sesleriniň arasy bilen ýeke
tarly, kädisi jaýryk köneje dutaryň «alaşakyrdy» bolup çykýan çakyr owazam
birsyhly eşidildi durdy. Soň ol owaza kimdir biriniň ýapbyldak, ýakymly sesi
goşuldy. Goluň içi şeýdip, kem-kemden hakyky toýhana meňzedi.
Gijäniň bir wagtlary Ruhy batyr gelni bilen öýden çykyp ýigitleriň ýanyna bardy.
Olar bilen gürleşdi. Çaý içdi. Degişdi. Gülüşdi. Täze gelin bolsa ýigitlere
nesilbaşylary Oguz handyr onuň alty ogullary, Salyr Gazandyr, Gorkut ata, Alp
Arslandyr, Jelaleddin barada hakyda aýdyp berdi. Aýgytly söweşlere ruhlandyrdy.
Ýöne, uly şowhun içre geçen parahat gijäniň säheri olary diýseň ýowuz garşylady.
Gün dogar-dogmazyň öň ýany «toýçularyňam» toýuň sebäpkärleriniňem ýaňy bir
başlaryny ýere goýan wagtlary edil ýerden çykan ýaly bolup, oýuň daş-töweregini
bir bölek soldat gabap aldy. Olar ýarym ukuly halda gaýmalaşyp ugran ýigitleriň
hemmesinden ýaraglaryny tabşyrmaklaryny, boýun egmeklerini talap etdiler.
Egerde şeýtseler, baştutanlary bilen bilelikde barysyna aman beriljekdigini, öýliöýlerine goýbeiljekdiklerini aýtdylar.
Ukusyzlyk sebäpli gözleri ýere gaçyp barýan hem bolsa, Guşly batyryň özem,
ýigitlerem olaryň bu tekliplerini kabul etmediler we gyssagara maslahatlaşyp
boýun egmeli däl, söweşmeli, diýen karara geldiler.
Dogry, ýigitlerde atgyr tüpeň azdy. Guşly batyryň özüniňkinem hasap etseň
otuzdan köp däl. Galanlarynyňky ýa hyrly, ýa-da egri gylyç. Asyl-ha hiç-hili
ýaragy bolman, olja düşerine garaşyp, häzirlikçe biş-düş, çaý-suw, odun-çöp, malgara we şuňa meňzeş işler bilen meşgul bolup ýörenlerem ýok däl.
410
Şonuň üçinem, Ruhy batyr çalt we köp atýan tüpeňli ýigitlere üznüksiz ot açmak
arkaly duşmana tarap at salmaklygy ýyldyrym çaltlygynda aralaryna girip
aljyratmaklygy, gylyçlaryň bolsa bir bölegine-hä olaryň yzysüre duşmana
aralaşmaklygy, beýleki bir bölegine-de oýuň gündogar tarayndaky alaňdan aşyp,
onuň aňyrsyndaky çöketligiň içi bilen duşmanayň ýeňsesinden aýlanyp gelmekligi
hem-de duýdansyz zarba urmaklygy buýurdy. Dört sany ýigide bolsa Enehakydany
söweş meýdanyndan alyp çykmaklygy we özlerine Hakguýuda garaşmaklygy
tabşyrdy.
Gyssagarada köwşüni geýmänem unudyp, ak çägäniň üstünde aýaklaňaçlygyna
elewräp ýören Enehakyda bir ýassykda bary-ýogy ýekeje gije başlaşan
ýanýoldaşynyň ýanyna ylgap bardy-da, iki elinem oňa tarap serdi:
─ Ýok! Men gitjek däl! Men şu ýerde galjak. Ölsemem seniň bilen bile öljek!...
Guşly batyr kesgitli gürledi.
─ Saňa ölmek bolanok. Sebäbi sen hakyda. Ýeke bir aýalym hökmünde däl,
hakyda hökmünde hem seni goramak meniň borjum. Bar, git, goragçy ýigitler
bilen bilelikde maňa Hakguýuda garaş!
Şeý diýdi-de, Ruhy batyr Enehakydany ýigitleriň biriniň jylawlap duran dor atyna
mündürdi. Ýigitler ony aralaryna alyp, arka ýüzdäki alaňdan aşdylar. Hä
diýmänem gözden ýitdiler.
Şondan soň ýigitler duran-duran ýerlerinde dyr-pytrak boldular, agşamdan bäri
çalarak iltengi duran eýersiz atlaryna tarap ýüwürdiler. Barybam ýüplerini
ýüzleriniň ugruna gylyçlarynyň ujy bilen çözdüler we böküp üstüne mündüler.
Jylawlaryny duşmana tarap öwýrdiler. Bir gezek çalarak debsilenen demgir atlar
edil ýaýdan sypan ok ýaly ýapyýokarlygyna tarap süýnüp gitdiler. Soldatlaryň öň
hatarlaryny böwsüp geçdiler-de, eýelerini duşmanyň ortarasyna eltdiler. At üstünde
ot açmak bilen içdilerine aralaşanlaryndan soň ur-tut tüpeňlerini arkalaryna
atdylar-da, gylyçlaryny işledip başladylar. Garjaşmanyň gürlügi zerarly soldatlara
tüpeň çenäre, atyşara maý bolmady. Ýigitleriň eden emelleriniň netijeli bolanyny
gören Ruhy batyr ýene-de otuza golaý eli gylyçly ýigidi şol ýere iberdi. Galan ýüze
golaý atly bolsa atylyp oýdan çykdy we kakyň gyrasy bilen ep-esli ýere çenli çepe
gitdi soňam edil aýdylyşy ýaly, duşmanyň ýeňsesinden aýlanyp geldi. Duýdansyz
ýerden gabawa düşen soldatlar öňküdenem beter aljyradylar. Öwran-öwranam
beýik alaňyň çür başynda özlerindenem beter aljyrap, at başyny hä eýläk, hň
beýläk, burup bir zatlar diýip, gykylyklap ýören komandirlerine tarap
garanjaklaşdylar.
Ýagdaýyň düýpgöter başga tarapa öwrüm edenini gören komandirem üzeňňä
galdy-da, gylyçly goluny ýokary galdyryp bar güýji bilen bokurdagyna
sygdygyndan:
411
─ Otstupaýe-e-em!.. – diýip, gygyrdy.
Onuň bu çagyryşyny eşiden soldatlar at başyny yza öwürmek, gabawy böwsüp