Ýere gaçan ýyldyzlar - 03

tebipçilikdenem, tebigatyň, Aý-Günüň hasap-hesiplerindenem başy çykýar.
Umuman oňa Ahalyň paýhas mekdebi diýseňem boljak. Tilkiçi şahyryň özözünden şeýle dowla düşen pursaty näme üçindir özem bilmezden daň bilen,
düwdenekläp şonuň ýanyna gaýdybermesem hut şonuň üçin.
23
Ýöne, soňky döwürlerde Hakyda molla ýarawsyzrak. Belli bir ýeriniň
agyryp ýa azar berip barmaýandygyna görä ol keseliniň başyny garrylykdan
görýär. Şonuň üçinem, kim halyny sorasa:
– Hassalar gutular, garry gutulmaz, dert ýamany garrylykdyr, ýaranlar –
diýipdir-ä bende – diýip, Magtymgulynyň dili bilen jogap berýär. Bu sözüni ol
hemişe, özüniň segseni dolduryp togsanyň onuna girýänçä, ýekeje gezegem
syrkawlamandygy bilen düşündirýär. Bilýänje hakydasyny bolsa özi bilen alyp
gitmezlik üçin Enä öwredýär. Ýarawsyzlyk tapynaly bäri, köp ýerde hakydany
şoňa aýtdyrýar. Şol sebäpden indi halk Enäniň adynyň yzyna-da «hakyda» sözüni
goşup başlady.
Hakyda molla ömrüni okap geçiren adam. Hywada, Buharada, Kazanda,
onuň barmadyk, okamadyk ýeri ýok. Ýaşulylar öz döwründe onuň Arabystana haja
gidip, soňam ençeme ýyl şol ýerde galyp köp-köp sowatly adamlar bilen
duşuşandygyny, bilimini artdyrandygyny aýdýarlar. Gaýdyp geleli bärem, halka
hakyda öwredip ýör.Tilkiçi şahyr häzir ine, şolar ýaly adamyň alnynda otyr. Özem
tolgunýar. Ýogyn uýluklary saňňyldap, ýüregi agzyndan çykaýjak bolýar. Sebäbi
ýük agyr. Bir özi çekip-çydardan çökder. Ol edil, depesinden basyp, mynjyradyp
barýar. Egerde Ogulaýdan başga ýene birine aýdaýsa-ha derdiniň ýeňläýmegiem
ahmal. Ýöne, Ogulaýyň ynanjyna görä, ony hiç kimiň ýanynda aýtmak bolanok.
Bardy-geldi ýene adam bir adam biläýse, onda ol syr syrlygyny ýitirýär.
...Hakyda molla kosseýşen gözlerini Tilkiçi şahyryň ümüriň içinde galan
ýaly ýmezläp görünýän göwresine dikdi.
– Bir aladaň-a bar, şahyr. Sesiň öňki däl. Asla özüňki däl. Aňyrsynda agyr
alada, ünji bar-a meňzeýä...
– Aý, bu wagt aladasyz adam barmy, molla aga.
– Onyň-a dogry. Orazmämmet.
– Men ýöne halyňyzy soraýyn diýip geldim. Iş-alada bilen köpden bäri
görşemizogam. Häzirkem diwara tarap barýan. Wagt az. Duşman ýetip gelýä...
– Howwa, howwa... habarym bar. Häli-şindi gelip-gidip, maslahatlaşyp
durlar. Ýaman dert pikirem ikä bölünipdir...
Enehakyda orta saçak goýdy. Çaý demläp getirdi. Özem gap böwre geçdide, arkasyny tärimden asylan owadan gyzyl çuwala ýaplap oturdy. Eline iş aldy.
Tilkiçi şahyr sandyraýan ellerini uzadyp saçagy açdy. Iň üstki nany aldy.
Bir dişlem ýalysyny döwüp aldy. Agyzna saldy. Ýuwaşlyk bilen çeýnedi.
Gabarylyp oturşyna gabakman gözleriniň kelte kirpiklerini gyrpyldadyp içini
hümletdi. Çeýnäp oturan çöregini ýuwdandan soň saçagy ýapdy. Töwür galdyrdy.
Soňam kynlyk bilen:
24
– Molla aga, bagtymyz çüwüp ýeňäýseg-ä ne ýagşy birden ýeňiläýsek
nähili borka – diýdi.
Böwürden Enehakydanyp pyşyrdysy eşidildi.
– Weý, şahyr aga, siz bir beý diýmäň ahyry. Gaýtam gowy-gowy goşgular
ýazyp halkyň göwnüni galkyndyryň.
Tilkiçi şahyr oňaýsyz ýagdaýa düşendigini bildirmezlik üçin, oturan ýerinde
oýkanjyrady.
– Aý, howwa-la, ol-a dogrul-a. Men ýöne... Ony... Häki bir... Ätiýaç üçin...
neme diýip aýdaýdym...
Hakyda mollanyňam sesi öňküsine görä ysgynsyzrak çykdy.
– Elbetde, ýagdaýyň hemme tarapyny öňünden ölçermek, dökmek gowy
zat. Ýöne, ýeňşiň kime ýar boljagyny diňe Alla biler. Şonuň üçinem, Enehakyda
dogry aýdýar, häzir diňe ýeňiş barada oýlanmak gerek. Siz ýaly iliň öňüne düşüp
ýören adamlaryň-a asylam adamlaryň ruhlaryny götermekleri gerek. Şeýtanyň
ugruna gidip ýa düýşe pala ynanyp, döwla düşüp ýörseň özüňem heläk borsuň ilede zyýan ýetirersiň. Her çent merdanalyk ýagşydyr, şahyr.
Hakyda mollanyň bu sözünden soň Tilkiçi şahyr özüniň agşamky gören
agyr düýşünden ýaňy aýňalan ýaly boldy. Beýnisiniň içi ýagtyldy, süňňi ýeňledi.
Gapy gaýnap, kalbynda joşgun emele geldi. Endamy jümmüş atdy. Ol Hakyda
molla üýtgeşik bir heýkele seredýän dek seretdi. Haýsydyr bir düýşüň täsirine
düşüp, özüni agşamdan bäri horlap ýörendigi üçin ol öz-özýnden utandy. Hoşlaşyp
turjak wagtam Hakyda mollanyň goňşusy, hor, garaýagyz, burny egri, eňegi çüri,
öňünden çykana: «Häýt, Göroglyň atyny ogurlan kempirem, şuň ýaly bolan bolsa
gerek» diýdirýän, dilewar hemişe şähdi açyk, degişgen, ýüzi mazaly ýygyrt atan,
ullakan gözleriniň agy sap-sary Baýramgül tebip geldi. Ol häli-şindi gelip Hakyda
molla em edip gidýär. Arasynda galadakylaryňam üstüne aýlanyp gaýdýar.
Syrkawraklary bolsa däri-derman edýär, bolmasa güýjüniň ýetdiginden gurluşyga
kömekleşýär, juda bolmasa bir geň gürrüň tapyp adamlary gülüşdirýär, garaz, dekä oturanok. Ol ýeke. Adamsy bir wagtlar obadaşlary bilen alamana gidip gelmedik.
Iki gyzy bar, olaram durmuşa çykan. Hersi bir ýerde. Hatda Tejen, Mary
sebitlerine düşenlerem barmyşyn.
Ol görmedik bolsa gerek, Tilkiçi şahyra ünsem bermedi-de, molla aganyň
ýanyna bardy. Salam berdi. Halyny sorady. Soň Enehakydadan atasynyň däridermanlaryny getirip bermegini haýyş etdi. Enehakyda tärimden asylgy torbanyň
içinden kiçeňräk ak düwünçek çykaryp eline tutdurandanam näme üçindir ony
sallarlap gördi.
– Maňa bir käsejik ýyly suwam ber, gyzym – diýibem, häliden bäri
gitjeginiem bilmän, durjagynam bilmän, salamyny almandygy üçin özünden çalaja
25
kine edip duran Tilkiçi şahyra ýüzlendi. – Hassa barka sag, ýaşuly barka ýaşkiçi
soňa goýulýandyrm şahyr, indi soraşybersegem bor, gurgunmysyň, sag gurgun
oturanmysyňyz, içiň-daşyň, malyň-başyň hemmesi saglykmydyr?
Tilkiçi şahyryň damarlary gowşady.
– Şükür, Baýramgül daýza, saglyk, gurgunçylyk. Özüňem gurgunmysyň?
– Şükür, gurgun. – Ol Hakyda molla däri-derman edip otyrka-da dilini dek
duruzmady. – Ogulaý görnenok-la, bu günler, şahyr? Hemişe-hä käte bir görnüp
gidäýmesi bardy.
– Aý, özüň bilýäň-ä, Baýramgül daýza, bu wagt goňşy-golama çykar ýaly
boldumy? Öýüň işi, galanyň işi, çagalarynyň aladasy, garaz...
Tebip sag egni bilen silkinjiredi-de, ýüzüne düşüp, işlemäne päsgel berýän
gyňajynyň ujuny arkan taşlady.
– Haý, diýseňem ýeke goýbermäne gorkýan bolaýmasaň.
Şahyr güldi.
– Weý, nämeden gorkaýyn men?
– Gabanýan bolaýmasaň sen şony.
Tebibiň aýdyp oturan çyna berimsiz sözleriniň aňyrsynda arassa
degişmäniň ýatandygyna Tilkiçi şahyr indi düşündi. Güldi.
– Hä-ä... Aý. Ahmal, o-da biçeme däl.
Içi dermanly käsäni ýaňy bir başyna çeken Hakyda molla hem gürrüňe goşuldy.
– Orazmämmet hoja Ogulaýy ýaşka gabanypmy, indi gabanar ýaly?..
– Aň, näbileýin-dä, Ýolgeldiň ogly Gurtnyýaz ýaly özem bukulyp,
heleýinem bukup otyrmyka diýäýipdirin-dä... – Tebip tamdyryň kesewisi ýaly
uzyn hem gara ellerini öňki ýerine geçip, ulularyň özara degişmelerine birenaýy
ýylgyrypjyk oturan Enehakyda tarap uzatdy. – Maňa bir elimi ýuwar ýalam
suwjagaz ber, gyzym...
Enehakyda desbe-dähel içi suwly kündük bilen kümüş legen alyp geldi.
Tebip elini ýuwmana oturandanam Tilkiçi şahyr gapa tarap ýöneldi.
– Men-ä gitdim onda, molla aga. Sag-aman gutul.
– Sag bol oglum, saglykda görşeli.
Tilkiçi şahyr Baýramgül tebip bilen Enehakyda gezek-gezegine seretdi.
– Sag bol, Baýramgül daýza, gyzym, senem sag otur...
Baýramgül tebip oňa egni üstaşyry seretdi.
– Sag bol oglum, Ogulaýa salam aýt.
Enehakyda hormat üçin ýerinden turdy.
– Sag boluň, şahyr aga, gowrümiňizi giň tutuň.
26
Muňa Hakyda molla hem goşuldy.
– Howwa, howwa, göwrümiňi giň tut, Mämmet hoja...
Tilkiçi şahyr şol ýerden göni diwara tarap ýöneldi. Bu wagt galanyň ähli
ýeri ibirt-de-zibirtlik. Kä ýerde üýşmeleň has köp. Kä ýerde seýregräk. Ondamunda at üstünde gurluşyga gözegçilik edip ýören ekabyrlar görünňär. Olar käte
saklanyp, at üstünde oturan ýerlerinden ellerini galgadyşyp, galanyň üstünde
işleşip ýörenlere bir zatlar diýip gygyrýarlar, görkezme berýärler, soňam ýa eýläk,
ýa beýläk, ümdüzlerine at çapdyryşyp gidýärler. Umuman, tutuş Ahal iliniň
ullakan toýa garaşýandygy bildirýär.
6. Aleksandr Iwaşow
Pyýada goşunyň hatardaky esgeri, ortadan pesräk boýly, kellesi ullakan,
topazburun, ýeke bir üçburçlyga çalymdaş çym-gyzyl ýüzi däl, eýsem
boňunlaryna, döşlerine, elleriniň üstüne çenli künji sepilen ýaly çypar, kirpikleri
ak, jylk sary saçy gytyk hem çalarak buýraly, gürlejek wagty sesini çykarmazdan
öň ullakan mawy gözlerini giň hem tüňňi maňlaýynyň aşagyndan mölerdip
gürrüňdeşiniň ýüzüne esli mahal seredip durýan, az gepli, dünýäniň bar aladasy bir
özüniň başyna düşen ýaly hemişe içini hümledip, kiçijik göwresine gelişmeýän,
orangutanyňky ýaly uzyn hem tagaşyksyz gollaryny aşak sallap, aýy dek
abşanaklap ýören, ýekeligi gowy görýän, nalamany halamaýan, dişgysdy,
hudaňhon, hakykatparaz, entek ýigrimi ýaşynam doldurmadyk Aleksandr Iwaşow
hem general – maýor graf Borhuň ýolbaşçylygyndaky birinji kolanna bilen ýola
düşdi.
Aslyýeti Kuban kazaklaryndan bolup, häzir ol onuň Aly hezretleri
Hökümdar Imperatoryň hemişelik hereket edýän goşunynda gulluk borjuny berjaý
edip ýör. Yzynda bir ejesi, birem entek doly tanyşybam ýetişmedik gelinligi bar.
Ahalteke ýörüşine öz gulluk borjy boýunça, mejbury düşen bu ýigidiň beýdip,
üstlerine atly-ýaragly, gideri ýaly türkmenlerde köýüp ýatan ary-ha ýok, asla ol
olaryň nähili halkdygynyam bilenok, olary göz öňüne-de getiribilenok.
Ýöne, türkmenleriň gadym döwrýň kada-kanunlaryna laýyk gelýän merdimeýdanalyk düzgünleri boýunça söweşýän, ýer-ýurda, ar-namysa gezek gelende
gorkyny-ürküni bilmeýän, okdan gaýtmaýan, ölümden heder etmeýän, ygtykat
ugrunda şehit bolmaklygy özüne bagt bilýän, edermen halkdygy baradaky «hyşywyşylary» welin soldatlardan köp eşitdi. Şol zeýilli gürrüňçilikler Çekişlerde
geçirilen taýýarlyk döwründe soldatlaryň iň bir gyzykly güýmenjeleriniň biridi.
Olaryň degerli maglumatlara salgylanyp aýtmaklaryna görä, türkmenler döwletem
27
dälmişin. Ahalteke diýmegem olaryň diňe teke taýpasynyň agyp-dönüp ýören
ýerleriniň adymyşyn. Hemişelik hereket goşunlaram, toplaram, raketalaram, hatda
uzaga atýan tüpeňlerem ýokmuşyn.
Dagynykdyklary sebäpli türkmen taýpalary birek-birege kömege-de
gelmeýärmişinler. Gazawatda-da şeýle bolupdyr. Bu gezegem şeýle boljakdygy
gürrüňsizmişin. Şonuň üçinem, şol gürrüňçiliklerde soldatlar tekeleri ýeňip
bolarmy ýa bolmazmy, diýen soragyň dagy üstündenem barmaýardylar. Asla, şeýle
soragy orta atmaklygy özlerine kiçilik bilýärdiler. Ýöne, şeýle gürrüň bir gezek
nahar iýip otyrkalar boldy. Kimdir biri şonda: «Be-e ýeňermikäg-aý diýip
ýeňsesini gaşady. Dragunlaryň pereýaslaw polkunyň 2-nji eskadronynyň hatardaky
esgeri, Çurkin atly inçesagat, ýüziniň ýarysy elleriniň üsti tegmil-tegmil ak, saçy,
gaşy, hatda kirpiklerine çenli hurmaýy gyzyl, inçejik burnuna salyp haýal hem
birsydyrgyn gepleýändigi ýçin mesaýy gürlände-de sesi kimdendir birinden kineli
ýaly iňirdili çykýan, soldatlaryň arasynda ýaşuly, şeýle hem syýasata ökde adam
hökmünde tanalýan öz aýdyşyna görä rus-türk urşuna-da gatnaşan soldatyň bijaý
gahary geldi. Ol gaýmalaşyp ýören ýüredüşgünç siňeklerden ýaňa kemsiz goýalan
çorbaly gazanyň içine çemçesini çümdürip oturşyna ýüzüni-gözüni alty aýlyga
ýatyp turan hassanyňky ýaly ynjyly çytdy-da:
–
Alyp-almazlyk, ýeňip-ýeňmezlik baradaky gürrüňleriňizi goýuň,
oglanlar. Ýaltanman barybilsek o hakda gürrüň ýok. Olar bir topuň sesini eşitmän,
goýunlaryny «kişşüwläp» bakyp ýören tosun çarwalardyr. Bärden baraga-da, birki
ýola «gümmürdedip» goýbäris welin nädersiň barysy birden ellerini göterip
çykaňsalar – diýip, iňňildäp başlady. Gepe güýmenip bir çemçe çorbany ilden kem
içäýmezlik üçin, siňekden ýaňa gyrma bolup duran çorbanyň ýüzüni serpmäne-de
howlugyp, çemçesini gazana susdy-da, şol durşuna hopurdadyp goýberdi. Gömgök damarlary mesaňa-mälim bildirip duran horja elleri şol hereketi birnäçe gezek
gaýtalandan soň, üflenmän içilen gyzgyn çorbanyň zarbyça çerrielen gözlerini çat
maňlayndan oturanyň iki gözüniň içine dikdi-de, sözüni dowam etdirdi. –
Biziňkiler türkleriň başyna nähili oýunlar saldylar? Şolaram başda ne Şipkany, ne
Karsy beresleri gelmändi. Tüpeňlerini çoçjaýdyşyp bolubilenlerini bolupdylar.
Emma nätdiler? – Ol öz sözüni tassyklatmak üçin şol urşa gatnaşanlaryň birini
gözleýän ýaly egni üstiaşyry o ýan, bu ýan seretdi-de, «ýeri bolýada» diýen
manyda elini silkip goýberdi. – A şolary nätdiren kim? – Ol şeý diýdi-de, jogabada garaşman kelesini gyşardyp ýeňse tarapa ülňäp goýberdi. – Lazarew! Biziň
şumatky goşun başlygymyz general Lazerew! Ol türkleriň niresinden tutup,
niresinden towlamalydygyny gowy bilýär. Türkmenlerem näme, şolaryň bir
syçrantgysydyr-da! Olar «türk» bolsa, bulara «türk-men»!. Şonuň üçinem, ýaňky
ýaly ýeňerismi diýen gümürtik gürrüňleriňizi goýuň. – Şondan soň ol kellesiniň
28
gyzgynyna çenden aşa köp ýuwudan siňekleri üçin mädesiniň öňünde ötünç
soraýan ýaly bir salym gaýra gaýşyp, böwrüni diňläp oturdy-da, bäbenekleri öňe
çykyp duran çalymtyl gözjagazlarynyň gyrasyndaky gyzylja kirpiklerini
gypyrjykladyp, täze bir hyruç bilen gürläp başlady. – Gowusy siz biziň şolary
näme üçin boňun egdiremäne barýandygymyz barada oýlanyň.
Tüňňi maňlaýynyň aşagyndan Çurkiniň ýüzüne mölerilip, iki eli bilenem
siňekden goranyp oturan Iwaşow şonda özüniň ýuwaşdan gelen güňleç sesi bilen:
– diýip sorady.
-i... – diýende Çurkiniň sesi bolşundanam beter iňňildili çykdy.
Agzyna, burnuna, gulaklarynyň içine girip-çykyp, jokgarylyp duran gözleriniň
jikgelerini işdämenlik hem uly yhlas bilen çokalap ýören siňeklerden goranmanam
unudyp, sözüni üýtgeşik bir hyruç bilen dowam etdi. – Öz pikirim şeýle, Saşok. –
Ol barmaklaryny büküp başlady. – Tekeleri biz almasak, bireýýämden bäri
Hindistanda hekgerişip oturan iňlisler alar. Düşündiňmi? Büý-ä bir! Ine, onsoň olar
özleriniň kelte balakly, tüýi biziňkidenem has sary aýaklarynyň aşagy bilen tekeleri
basgylap geçerler-de, ine şu, ikimiziň oturan ýerimizde peýda bolarlar. Bü-de iki!
-aý?.. – diýip, soldarlaryň
biri oýunlyga saldy. – Ýa Hindistanda Çekişleriňki ýaly harasat ýokmuka?
– diýdi-de, Çurkin akar suwuň içindäki gamyş ýaly sandyrap duran
inçe hem sary barmaklaryny deňze tarap uzatdy. – Harasat bar! Deňizem bar.
Hatda okeanam bar. Ýöne, olaryň göwni ine, şu deňzi küýseýär. Şuňa suwa
düşesleri gelýär. Egerde, biz pursady goldan sypdyraýsak, olar gelerler-de, ine şu
kenarda saýawan gurarlar. Londondan öz eýjejik ledilerini getirip, aşagynda keýp
çekerler. Ikimiz ýaly orsça däl-de, iňlisçe gürleşerler. Wodka däl-de, rom, wiski
içerler. Bir gözleriniň gytagy bilenem birsyhly o kenara tarap serederler. – Çurkin
ýapyrylyp sorag bereniň ýüzüne jiňkerildi. – A, o kenarda oturan kim?
– «Azeriler» diýen soldat günäkär çaga ýaly çalaja
ýylgyrdy-da, ňeäsesini gaşady. Onuň bu bolşundan beleň alan Çurkiniň «iňňildisi»,
«hüňňüldä» öwrüldi. – Syýasatdan başyňyz çykanok, gardaşlar! – Ol seňregini
ýygyrdy. – Azeriler diýen bolýaňyz. A azeriler kimiňki? Biziňki! Gürjülerem
biziňki! Dagystanlylaram, çeçenlerem, balkarlaram biziňki. Diýmek, iňlisleriň o
kenara göz dikdikleri – bize göz dikleridir. Ine, türkmenlerem boýun egdirip
geleris welin, bu kenaram, türkmenleriň uç-gyraksyz sähralaram biziňki bolar. Indi
düşnüklimi? Düşündiňizmi?
-a bilemok welin, ýöne men-ä bu ýörüşde biziň esasy maksadymyz
tekelerden ýomutlary goramakmyka diýýän – diýip, gazan boşandan soň birneme
arkaýynlaşan üçünji bir soldat demir çemçesiniň arka ýüzüni ýalap oturşyna birinji
gezek gürrüňe goşuldy. – Sebäbi, biz ýomutlary öz raýatlygymyza aldyk. Tekeler
29
bolsabirsyhly üstlerine çapawulçylyk edip olary günlerine goýanoklarmyşyn. Ine,
onsoň bizden goldaw bolmajakdygyny bildikleri ýomutlar tekelerden dat edip
Eýrana ýüz tutarlar welin, halkara sahnasynda bahamyz bir şaýa döner.
Elindäki sapy egri çemçesi bilen gazanyä düýbüni gazalap oturan başga
biri bolsa ýeňi bilen maňlaýynyň derini syrdy-da başynam galdyrman:
– diýip, öz pikirini orta atdy. – Ýomutlar bize diňe
kagyz ýüzünde raýat. Hakykatda welin olar ýylyň sekiz aýyny Eýran tarapynda
mal bakyp geçirýärler. Salgydam şolara töleýärler. Tekeler bilenem şu çaka çenli
oňuşypdyrlar, mundan buýana-da oňuşarlar. Öz týrkmenleridir, gitjek ýerleri
bolmaz. Oňuşmasalaram özleri bilsinler, olar bilen biziň işimiz ýok. Iňlisler
bilenem işimiz ýok. Olar barybir Hyratdan bäri geçibilmezler. Çünki, biziň bu günerte türkmen toparyna ýöriş etmek üçin, telim aý bäri şu ýerde goş basyp
ýatmagymyzyň özem iňlisler üçin uly haýbat. Olaryň köpi isläp azdan galaslary
gelmez. Şonuň üçinem, bu ýörüşiň maksady iňlislerem, ýomutlaram däl-de,
Krasnowodsk bilen Hywa aralygynda guruljak söwda ňolunyň asudalygyny
berkitmek. Şumatdan seňriklerine kakmasak, tekeler o ýoldan biziň ýeke
kerwenimizem geçirmezler. Şonuň üçinem, biz olara Orsyýediň Eýran, Hywa ýa
Buhara ýaly görene kerwenini taladyp ýören ýurt däldigini bildirmäge barýas. Siz
bolsaňyz eý diýýäňiz, beý diýýäňiz, ýok gepleri tapýaňyz.
Bir gözi bitaýrak, çep gulagynyň ýokarysy kertik, şilliň uzyn başga bir
soldat bu meseläni has ylmy nukdaň nazardan düşündirmäge synanyşdy.
yzagalak halk
hökmany suratda medeni taýdan ösen goňşusyna tabyn bolaýmaly...
– diýip, Çurkin ýenede orta sokuldy.
ýokary. Biziň medenýitimiz ýokary. Biz häzir dünýä
derejesindäki döwlet. Uly döwlet. Türkmenleri bolsa oglanlaryň ýaňky aýdyşlary
ýaly iňlisler Owganystanyň üsti bilen gysyp gelýäler. Şonuň üçinem, şu wagt biz
baryp basyp almaýanymyzda-da, ertir barybir olaryň özleri gelip bizden raýatlyk
sorarlar. – Şol ikiarada Çurkin bir zat diýjek boldy, ýöne ýaňy bir diliniň keýpini
görüp ugran„kertikgulak» oňa gepläre maý bermedi.– Onsoňam, ýigitler, siz
Ahalteke diýilse diňe Ahal ülkesi ýa Ahal tekeleri göz öňüne tutulýandyr öýtmäň.
Ýo-o-o!.. bu asla beýle däl. Hernäçe dagynyk bolsalaram, bütewi bir döwlet
bolmasalaram, biz şumat tutuş türkmen topragyny, ähli taýpalary bilen bilelikde
külli türkmen halkyny dyza çökermäge barýas. Hywadyr – Buhara türkmenleriniň
bolsa bireňňäm bellisi edildi. – Öz aýdýan sözlerine buýsanmakdan ýaňa
«kertigiň» kalby joşdy. Gözlerine ýaş aňlady. Haýsydyr bir watanperwerçilikli
30
harby-söweşjeň aýdyma zowladybermekden zordan saklandy. Çalarak hamsykdy.
– Howwa, biz häzir külli türkmen topragyny dyza çökermäne barýas. Bu biziň
taryhy missiýamyz! Adamzadyň öňündäki borjumyz. Özümizden kän gowşak,
medenýetsiz goňşy halka doganlyk golumyzy uzatdygymyz. Türkmenler muny bu
gün bilmeselerem ertir bilerler. Olaryň bala-çagalary bizi alkyşlarlar. Şeýle
ynsanperwer halkyň öňünden duz-çörekli däl-de, gylyçly çykandyklary üçin öz
ata-babalaryna nälet okarlar. Egerde, barşymyz ýaly Ahaly alybilsek-k...
ňizi goýuň how, jan doganlar – diýip, Çurkin
aýaklary bilen ýer depip durşuna aglaýjak-aglaýjak boldy. – Almak hakda gürrüň
ýok diýip näçe gezek aýdyldy size. Ýöne, meniň bir gorkýan zadym bar, o-da
garamyzy görenden tekeleriň galalaryndan çykyp zut gaçyp gidibermekleriniň
ahmalygy. Çünki, söweşsiz gazanylan ýeňşiň mazasy bolmaýar.
Onyň-a dogry. Şonuň şeýle bolaýaryndan bizem az ätiýaç edemizok –
diýip, oturanlaryň barysy birden öňe-yza gaýkyjaklaşdylar. Iki – baka yranyşdylar.
Eňňämhaçan bar zatdan ät galan ýaly gultunyşdylar, gurak-gurak ýuwdunyşdylar.
Umuman, ýeke bu däl, Çekişlerde bolýan gürrüňçilikleriň ählisinde-de
tekeler barada diňe äsgermezçilikli gürrüňler edilýärdi. Olar ullakan howp hasap
edilmeýärdi. Öňde duran ýörüşe-de häki bir baryp gaýdybermeli güýmenje
hökmünde garalýardy.
Soldat Aleksandr Iwaşow o gürrüňlere goşulmaýardy. Dogrusy goşulara
ýagdaýam ýokdy. Çünki, onuň syýasatdanam, taryhdanam, jugrafiýadanam gaty
bir başy çykyp baranok. Ýöne, ýoldaşlarynyň şolar ýaly irginsiz öwünjeňliklerinem
halap baraýanok. Onuň öz pikiri öz dünýägaraýşy bar. Ol urşy ýigrenýär. Mejbury
ýagdaýda Ahalteke ýörüşine goşulanam bolsa, hökümediň şol syýasatyny
goldanok. Parahat oturan halkyň üstüne sürnüp barylybermegini unanok. Şonuň
üçinem ol özüni hemişe şolar ýaly gürrüňçiliklerden çeke tutýar we ähli wagtyny
öz pikirlerine gümra bolmak bilen geçirýär.
Birinji kolonnanyň ýola düşmegi bilenem şol gürrüňler kiparlabermedi.
Gaýtam möwç aldy. Güýjerledi. Ýöne, indi olaryň arasynda syýasata ökde, harby
tejribeli hasap edilýän, Çurkin ýok. Çünki, atly goşun ertir ýola düşmeli.
Telim wagt bäri bizar-peteňini çykaran şol öwünjeňçilikli gürrüňleriň wagty
bilen gutarmajakdygyna gözi ýeten Iwaşow soldatlaryň aýaklarynyň sazlaşykly
gürpüldisine gulak salyp barşyna öz ýanyndan ýene-de oýa batdy: „Dogrudanam
şol ülkä biz näme üçin barýas? Biz-ä patyşalyk goşun. Nirä git diýseler şo tarapa
jünäbermeli. Şol iş watan üçin bähbitli, şol işiň ugrunda öl, diýseler öläýmeli.
Dagystanlylardan düzülen meýletinçileriňkem düşnükli. Olara gazanç, pul, olja
gerek. Biri öýlenmeli, biri jaý salmaly, beýlekisi öýlenende alan bergisini
üzülişmeli, garaz, bahana kän. Şol maksatlaryny olar gizläbem duranoklar. Gaýtam
31
arzyly pursada ýetmäne, tekeler bilen tyg çaknyşdyrmana howlukýalar. Hyruç
edýärler. Sebäbi olar üçin tekeleriň üstüne gidilsin, ýomutlaryň ýa düýbünden
başga bir halkyň üstüne gidilsin, tapawudy ýok. Hindistana ýa Owganystana
gidilse-hä has gowy. Sebäbi olar şäherli, kentli, patyşalyk hazynasy bolan gadymy,
baý döwletler. Çurkin ýaly öň ors-türk urşuna gatnaşanlaram Lazarewiň hut özüniň
tapyp ňygnan adamlary. Ozal synagdan geçen adamlar hökmünde generalyň esasy
bil baglaýanam şolar. Umuman, bu zatlar düşnükli. Bu ýola biz gitmänimizde-de
gitjek tapylar. Tapylmajak bolsa-da taparlar, ýöne, towugyňa tok diýmedik, parahat
oturan bir halkyň üstüne sen-men ýok, şeýdäge-de, gylyjyňy dalawladyp
barybermek dogrumyka? Onda-da özüňden kän ejiz, oksuz-ýaragsyz ilatyň üstüne.
Oglanlaryň aýdyşy ýaly goý ýomutlar sebäpli bolsun, goý, iňlisler sebäpli bolsun,
goý olaryň sowatsyzlygy, medenýetsizligi sebäpli bolsun, barybir bu ýörüşiň
düýbünde diýdimzorluk, ejize ganymlyk ýatyr. Eger-de olar kimdir birinden zorluk
görüp, bizdenem kömek sorap, haraý isläp ýüz tutan bolsadylar, onda başga
mesele. Keýpihonluk bilen kömek etjek, doganlyk goluny uzatjak adam beýdip
goňşusynyň üstüne goşun çekip gitmez-ä. Eýsem, Çingiz hanyň ors topragyny
basyp alyp, iki ýarym asyrdanam gowrak gol astynda saklanmagy biziň atababalarymyzyň janyna hoş ýakandyrmy? Ýa Napelýonyň üstümize sürnüp
gelmegi, Moskwanyň ýakyp ýandyrylmagy hoşlaryna gelendirmi? Ýa şol
söweşlerde gyrlan halkymyzyň ahy nalalary gulaklaryna ýakandyrmy? Özlerinden
ejiz saýyp, duşmanyň öňünden ak baýdakly çykaga-da göreşsiz tabyn bolan
bolsalar bu günki gün biz öz ata-babalarymyza nälet okamazmydyk? Aleksandr
Newskiý ýaly gerçekler öňe çykyp, ýurdy şwedlerden, nemeslerden goramadyk
bolsalar bu günki gün olaryň barysy taryhyň öňünde günäkär bolmazmydylar?
Eger-de şeýle bolsa biz nämüçin boýun egenoklar diýip türkmenlerden gaty
görýäs? Nämüçin özümize rowa görmedik masgaraçylyklarymyzy olara rowa
görýäs? Ýa olarda watançylyk duýgusy ýokdur öýdýäsmi? Ýa olaryň gerçekleri
ýokdur öýdýäsmi? Olaryňam indiki nesilleriniň öňünde buýsançly görünesleri
gelýän dälmidir eýsem? Ýa erkinligi bizçe söýýän däldirlermi?
Iwaşow öz agyr oýlaryndan açylanda, soldatlaryň başky goh-galmagallary,
gep-gürrüňleri, aýdym saz, barysy ýatyşypdy. Çünki, ýere sokup barýan tüp yssy,
tozan, daş-töweregi gurşap alan çöllük, Ahaly nazarlap Çekişlerden uly hyruç bilen
çykan soldatlayň sussuny basym peseltdi. Diňe aýak sesi eşidilýär, o-da başlybarat. Aýak aşagyndan göterilýän tozan dik asmana galýar, soldatlaryň demini
tutýar. Hopukdyrýar. Kimdir biri irkiljiräp barşyna özi-de bilmezden gyşara-gyşara
assa-ýuwaş hatardan çykýar, yza galýar, birdenem tisginip özüne gelýär we
ylgaşlap baryp öňki ornuny eýeleýär. Halys içi gysan soldatlayň käbiri iň
bolmanda ünsüni çeker ýaly geň bir zat görmek tamasy bilen boýnuny süýndürip
daş-töweregine garanjaklaýar. Ýöne, tamasy çykanok. Şol, birmeňzeş meýdan.
32
Tekizlik. Çöp-çalam. Iň ýamanam soldatlaryň suwy gutardy. Çekişlerde
limonaddan we selter suwundan boşan çüýşeleriň daşyna keçe tikip, adama iki
mytara ýasapdylar we suwdan dolduryp ýanlary bilen alyp gaýdypdylar. Olaram
basym taňkyrady. Gün bolsa depäňi deşip barýar. Hemmeleriň endam-jany,
eşikleri bilen bilelikde öl-myžžyk. Arasynda şemal öwsen wagty eşikler gurap
doňýar-da, gabarylyp, şokurdap dur. Ýaryk-ýaryk bolan dodaklaryny guran
dilleriniň ujy bilen ýalaşyp, suw tamakinçiliginde alyslardan-alyslara garaýarlar.
Birdenem, öňde köl göründi. Soldatlar guran bokurdaklaryndan çykýan
ysgynsyz sesleri bilen: «Ur-ra-a...» diýşip şo tarapa ylgaşdylar. Emma, bular
golaýladyklarysaýy köl aňryk gaçdy. Onuň salgymdygyny soldatlar esli ýere çenli
kowalaşanlaryndan soň bilip galdylar we lapykeçlik bilen, öňki hatarlaryna
dolanyp geldiler. Ýerli-ýerden hüňňürdeş diler. Hoňňuldaşdylar. Kimedigi belli
däl, hapa-hapa sögünişdiler.
Şol günüň ertesi öňlerinden çykan Dülidepe kölüniňem salgym däldigine
olar tä, gyrasyna baryp dyzlaryna çökýänçäler, goşawuçlaryny dolduryp
agyzlaryna eltýänçäler ynannyp bilmediler.
Ýöne, soldatlar barybir bu kölüň suwundan içip bilmediler. Ajy ekeni.
Gyrak-bujakdaky guýularyň suwy bolsa zaýalanypdyr. Şonuň üçinem, soldatlar
ýerli-ýerden, alaka ýaly ala-hasyrdy bolşup täze guýy gazmaga girişdiler. Ýer
yzgar bolansoň suw uzak garaşdyrmady. Ýöne, suwsuzlykdan ýaňa halys surnugan
soldatlaryň bisabyrraklary soldat köýneginden ýasalan ilkinji meşigiň
doldurylaryna hem garaşman, ýerli-ýerden guýa tarap topuldylar. Meşigi biribirleriniň elinden aljak bolşup, suwy dökän-saçan etdiler. Itenekleşdiler. Käbirleri
çiňarkanlygyna suwly çukuryň içine gaçsa, käbirleri onuň gyrasyndaky gyzgyn
çägäniň üstüne ýüzün ýykylyp maňlaýyny daglady. Iki sanysy bolsa desbe-dähel
ýaka tutuşyp başladylar. Biri beýlekisiniň döşünden itip ýykdy. Ýykylanyň ýeňsesi
guran gara çöňüre degdi. Ganady. Ol ýaralanan ýerini tutup oturşyna özüni ýykana
seredip erbet sögündi. O-da onuň enesine ýetdi. Ýykylan gana boýalan aýalaryny
gyzgyn çägä diräp ýerinden turdy-da, enesine är bolanyň ýakasyndan ýapyşdy.
Ýöne, olary basym araladylar. Oňa çenlem bir ýaş komandir ylgaşlap geldi-de,
olaryň ikisine-de käýýedi. Ilkinji duş gelen berkitmede ikisine-de berk çäre
görjekdigini aýtdy.
Suwly «meşigi» ilkinji bolup başyna çeken daýaw, ýap-ýaňyja saçy
syrylandygy sebäpli kellesi günüň şöhlesine tylla tas kimin ýaldyrap duran, egni
köýneksiz, aýagy köne çepekli soldat gök gözlerini petreýtdi-de, düýbünden suw
syzdyryp duran meşigi pylçap ýere urdy.
-yy-y – diýip, edil ýaraly böri deý diň-gögüne bakyp uwlady. –
doganlar, içmäň, bu-da ajy-y... şo-or!...
33
Hernäçe suwsanam bolsa, göwresiniň ejizligi zerarly dyknyşyga giribilmän,
gezek ýeter diýen tamasy bilen häliden bäri guýunyň daşynda gybyrdyklap ýören
eli kelte, aýaklary ondanam kelte burny paşşygrak, tegelek ýüzli ullakan gözleri
peträp duran ýigdekçe ýaňky howsalaly çagyryşdan soň özýni lampa ýere
goýberdi. Mawy gözlerini çerreldip daş-töweregine aýlandy. Hamsygýan çaga ýaly
«has-has» edip aýaklaryny debşenekletdi. Birdenem ýer ýumruklap ulyili bilen
gygyrmana başlady.
-ä bize üç aýlap siňek
iýdirdi. Indem ýola çykar-çykmaz suwsuz kösäp başlady. Kim bilýär, bize öňde
nämeleriň garaşýandygyny!
Familýasy Matrosow bolansoň, soldatlar onuň öz adyny Matros diý ip
tutýardylar. Elmydama tagaşyksyz, gülkünç hereketler edip, gülkünç sözler aýdyp
ýörendigi, şeýle-de garaşylman durka çyna berimsiz morta bir zat aýdyp
goýberýändigi üçin ol köplenç degişmäniň, gülüşmäniň sebäpkäri bolýardy.
Başga bir wagt bolan bolsa-dy, onda ol häzirem gülki ýassygyna öwrülerdi,
ýöne, häzir hiç kimiň ýadyna gülki düşenok. Her kim öz başyna gaý. Şonuň
üçinem, asla oňa hiç kim, ünsem bermedi. Özi gygyrdy, özem goýdy. «Aglap»
bolandan soňam aýaklaryny uzyn salyp, agzyny açyp, her kimiň ýüzüne bir öweldi
oturdy.
Ýöne, her niçik hem bolsa, başga çykalga bolmansoň soldatlar şol suwdan
içmeli boldular. Limon kislotasy, gant bilen suwuň tagamyny üýtgeden boldular
welin, barybir keşdiň çeker ýaly däl. Gaýnadyp gyzgynlygyna içip gördüler, erbet
däl ýaly, ýöne sowansoň ýene-de öňküligi. Edil aşgazanyňa bir gysym çakyrtiken
taşlanan ýaly edäýýär. Içegeleriňi köýdürip barýar. Bokurdagyň dagy edil, içine
pyçak sokup çykarylan ýaly.
Hä diýmänem soldatlar çermeklerini çekişip çar tarapa ýumlukdylar. Hersi
bir çöpüň aňyrsyna bukuldylar. Garaklaryň çygar şahalaryndan ýapyşyp,
çygylyşyp, gözlerinden «paýyr-paýyr» ýaş döküp, oýan, buýan kak kimin
towlanyp oturyşlaryna indi barysy birigip tekelere sögüp başladylar.
Birdenem garaklaryň biriniň aňyrsyndan:
– diýen
naýynjar ses eşidildi.
Ýöne, içinden gan geçip ugran soldatyň sany bir ýa iki däl. Çünki, şolar
ýaly şor suwdan olar düýnem birki ýola içmeli bolupdylar.
Onuň üstesine soldatlaryň içinde Gün uranlaram az bolmady. Şol iki günüň
içinde bäş sany ýabam öldi. Çekişlerden çykylaly bäri kolonnanyň gapdaly bilen