Altynjan hatyn - 47

Altynjan Ibn Sinanyň kitaplaryny uly höwes bilen satyn alypdy. «Lukmançylyk ylmynyň kanunlaryny»
gaýtalap-gaýtalap okapdy. Ondan tebipçilik, lukmançylyk boýunça köp-köp peýdalaly maslahatlary
öwrenipdi. Ulamanyň şygyrlary bilen pelsepe kitaplary welin, onuň razdaryna öwrülip bilmändi...
Ol, dogrusy, diňe bir Ibn Sinanyň däl, Farabynyň, Abu Aly ibn Meksuýanyň, Abu Süleýman
Muhammet ibn Tahyr ibn Bährem Sejistanynyň pelsepelerine-de onçakly imrinip bilmeýärdi. Çünki
Gündogar pelsepeçileri Eflatunyň, Aristusyň pähimlerini tesfir etmek bilen çäklenýärdiler. Eýsem ol iki
ýunanly pelsepeçiniň derejesine ýetmek aňry çäkmi?! Hany, musulman pähim-parasady?!
Altynjan Aristus hakynda-da okapdy, birnäçe rowaýat-da diňläpdi. Ýaşajyk Isgender Zülkarneýn:
«Hany, at bol, men seni at edip münjek» diýende Aristusyň ony arkasyna mündürip aýlandygy, at bolup
kişňändigi hakda eşidende biçak gynanypdy. «Aristus beýik akyldar, ýöne beýik şahsyýet däl» diýen pikire
gelipdi. Beýik şahsyýet ähli ýagdaýda-da özüniň beýiklik mertebesini saklar. Aristus gorkak, ol öz janyny
aman saklamak üçin at bolmaga-da, başga bir jandar bolmaga-da taýýar. Ýöne Ibn Sina öz mertebesini
saklan ulama. Ol öz garaýşynyň, maksadynyň hatyrasyna Kaku şalygyndaky hormatly wezirligini goýmagy,
düýrmegi bilen özüni ylma bagyş eýlemegi başaran, soltan Mahmyt Gaznalynyň hödürlän köşk ýaşaýşyny
ret eden ulama. Herhal, Altynjan Ibn Sinanyň kitaplarynda nähilidir bir sowuklyk duýdy. Galyň-galyň
kitaplar ony özüne çekmedi, özüne imrindirmedi. «Düşünýän däldirin, belki?!» diýip, ol netijä geldi. Herhal,
ol Ibn Sinanyň Taňry tarapyn dörän gudratdygyna welin, berk ynandy. Bu gudratly ulamanyň guburyna
tagzym etmek pikiri Altynjanyň aňyndan aýrylmady.
Ibn Sinanyň ömrüniň soňky on ýyldan gowrak wagtyny geçiren, soňam bakyýet öýüni edinen şäherinde
Togrul soltan bu gün tussaglykda otyr.
Hemedana – Ibn Sinanyň guburyna zyýarat etmek üçin gelmegi höwes edip ýören Altynjany bu gün
ykbal nesibesi öz hökümdary soltan Togruly halas etmek üçin getirdi.
A
***
Altynjan hatyn Hemedanyň ýakynyndaky Wahan diýen obada saklandy. Hegmatan depesinde – köne
Hemedanda bargähini dikdi. Bu depe Ärsak şanyň köp wagtyny geçiren, tomuslaryna dynç alan ýeri.
Bu ýerden häzirki Hemedan şäheri gowy görünýär. Aşakda bolsa sap-sap goşun buýruga häzir bolup dur.
Ol atyny säpjedip, sap-sap atly goşunyň öňünden geçdi, goşunyň nyzamyny barlady.
Söweşe taýýarlygy barlap ýörkä, Altynjan ýowuz bir habary eşitmeli boldy.
Onuň ýanyna yktasynda – Wasytda işleýän hyzmatkärleriniň on sanysy geldi.
Altynjan hatyn gelenleriň eşikleriniň sal-sallygyny görüp, olaryň hoş habar bilen gelmändiklerini
dessine aňdy. Olary hymasyna eltdi:
– Size kim zulum etdi?!
– Arslan Besasury Türkmen.
– Düşnükli!.. – diýip, Altynjan hatyn uludan demini aldy: – Olar näçe adam?
– Takyk aýdyp biljek däl, megerem, iki ýüz-üç ýüz atlydyr – diýip, Sadyllanyň gapydany aýtdy.
Altynjan Wasytdan gelen hyzmatkärlerini geň galdyrdy. Olar bu ajy habary hatyna nädip
aýtjakdyklaryny bilmän kösenmek kösenipdiler. Olaryň pikiriçe, Sadyllanyň öldürilendigini, Wasytyň
weýran edilendigini eşidip, Altynjan hünübirýan aglamalydy, ýöne olaryň çak edişleri ýaly bolmady.
Gelenler ajy habary aýtjak, Altynjany köşeşdirjek bolubam kösenmediler.
Olar diňe berlen sowallara gysga jogap berdiler.
Altynjan doganynyň ölümi, yktasynyň weýran edilendigi baradaky ajy habary eşidip, birmeýdan durdy.
Ol çydady.
Merdi-merdanalyk bilen çydady.
Eý, Hudaý, bu hatyn daşdanmydyr, polatdanmydyr?! Onuň keşp-keşmerinden çen tutup, içinde harasat
gopýandyr, başyna kyýamat gopandyr, synasynda agyr dert göterip ýörendir, derdi azar berýändir öýder ýaly
däldi. Ol başyny dik tutup parahat durdy.
Altynjan hansalar Syddyha wasytlylary görkezip:
– Bular uzak ýoldan aryp geldiler. Bu kişileriň iýip-içmegi, ýatyp, dynçlaryny almaklary üçin ähli
mümkinçilikleri dörediň! – diýdi.
– Lepbeý, melikäm!
Wasytlylaryň habaryny eşiden Kabyl kellesini tutup elendi:
– Wa-daryg-a, wa-hasrat-a!..
– Salyňy gowşak tutma, Kabyl! Mert bol! – diýip, Altynjan gazaplandy.
– Sadyllany öldüripdirler-ä!
– Çyda! Sen erkek ahyryn!
– Arslan juda hetden aşdy! Onuň dişinde et galdyrypdyk… Men onuň külüni göge sowraýyn. Men
gideýin.
– Ýok, ýok, Togrul soltany halas etmän hiç ýerigem gitmek bolmaz.
Kabyl Altynjana geň galyp seretdi:
– Diýýäniň näme seniň? Biziň doganymyz uzak bir ülkede läş bolup ýatmalymy, onuň läşini hiç kim
depin etmeli dälmi? Ony depin etmeli doganlary Hemedanda irikgä bolup durmalymy?
– Öleniň yzynda ölüp bolmaz. Biziň üçin häzir iň zerur zat Togrul soltany halas etmek! Düşnüklimi?
– Sen maňa müň sany atly ber. Seniň häzirki goşunyň ýanynda müň atly deňizden alnan bir damja ýaly.
Men häzir gideýin, bu ýerde durmaýyn.
– Ýok! Hiç ýerik gitmersiň!
Kabyl sözüniň alynmandygyna gaharlanyp, içýakgyç sözledi:
– Sadyllany olar seniň üçin öldürendirler!..
Altynjan Kabyla çala nazar aýlap ýuwdundy:
– Mert bol!
Kabul beterinden beterine tutdy:
– Maňa beýle mertlik nämä gerek?
Sadyllanyň gapydany Kabylyň sözüni makullady:
– Arslan Besasury gelip: «Altynjan hatynyň dogany kim?» diýip sorady. Sadylla hem: «Men!» diýip,
olaryň ýanyna bardy. Şondan soň ony öldürdiler.
– Men aýtdym-a, Arslanyň Sadyllany näme üçin öldürendigini! Men gitjek, Altynjan, sen Togrul begiň
aşyny-suwuny berip bolanyňdan soň baryber.
– Bu näme diýdigiň?!
– Ybraýym atyny oka berjek adam däl. Ol hökman seniň maksadyňy biler hemem seniň äriňi öldürer!
– Gapyl, gürleme!
– Gürlejek, eşidýärmiň, gürlejek! Ybraýym bilen Besasury ikisi bir adam. Ynha, görersiň, olar
birleşerler. Sen sebäpli indiki öldürilmeli adam men – Kabyl, Altynjan hatynyň dogany. Sen bolsa
Ybraýymyň hatyny bolup, ýag iýip, ýüpek geýersiň... Eşidýärmiň, meniň sen sebäpli ölesim gelenok. Sen
sebäpli babam öldi, sen sebäpli enem öldi, sen sebäpli doganym Habyl öldi! Sen sebäpli, gör, näçe adam
öldi! Akylyňa aýlan! Men Sadyllanyň jesedini düýä ýükläp, Zamahşara äkitjek.
– Sen hiç ýerigem gitmersiň.
– Giderin! Sen indi meniň hem ölümimi isleýärsiňmi? Ybraýym bilen Arslan Besasurynyň meni
öldürjekdigine akylyň çatanokmy? Akylyň çatýar. Ýöne sen oýunda utulandygyňy boýun almaga gaýrat
tapaňok. Men ölenimde-de sen häzirkiň ýaly perwaýsyz bolarsyň. Saňa dogan gerek däl, saňa diňe Togrul
gerek! Är gerek! Hoş, sag bol!
– Hiç ýerik gitmersiň! Sen meniň ýanymda bolarsyň!
– Bolmaryn!
– Men gaýtalap aýdýaryn: sen hiç ýerik gitmeli däl, meniň ýanymda bolmaly!
– Men gidýärin!
Altynjan ýataganyny gynyndan sogrup aldy-da, gazaply gygyrdy:
– Rast, babam bilen enem, Habyl bilen Sadylla men sebäpli ölen bolsa, onda seniňem tohumlyk galmagyň
hökman däl! Seni men hut öz elim bilen öldürerin. Erkek bolýan bolsaň, gapa tarap ýeke ädim ät, eger seni iki
bölek etmesem, Abdylmälik hanyň gyzy bolmadygym! Hany, ýöre, nä dursuň! Görkez gaýratyňy! Äl, dogançyl
bolduň meniň başyma!
Hymanyň içindäkiler Altynjan hatynyň beýle dergazap bolan pursadyny öň görmändiler. Olar gorkudan ýaňa
saňňyldaşdylar.
Altynjanyň häsiýetini kim bilmese-de, Kabyl bilýär, onuň soňy hakda oýlanman, etjek diýen zadyny
edýändigini-de bilýär. Ýeke ädim ätmegiň özi üçin juda hatarlydygyny-da bilýär.
Iň gowusy, Altynjan bilen deň bolmazlyk, onuň garşysyna gitmezlik, näme diýse, kaýyl gelmek.
Kabyl gapa bakan ädim ätjek bolmady. Depäňden ýataganyň injekdigi açyk görnüp durka, peýdasyz
tekepbirligiň geregi ýok. Onsoňam erkek kişi hatyn bilen deň bolmaly däl-ä! Togrul soltan hem Altynjanyň
aýdanyny edip ýör-ä! Aý, bolýan eken-dä!
– Näme etmeli?
– Hiç zat etmeli däl! Diňe butnaman durmaly!
– Geplemelem dälmi?
– Bu hakda hiç zat aýdylmady!
– Erkekligiňi bu betbagt akyma4 mälim eden ýagşy!
Kabyl şu maksat bilen sözledi:
– Ýygna ýataganyňy! Meniň gaharymy getirme! Hatyndygyňy unutma!
– Senem özüňiň Abdylmälik hanyň ýeke-täk mirasdü­şeridigiňi unutma!
– Men ony unutsam bolmaz-a – diýip, Kabyl ýüzüniň derini boýnundan asylgy taýlesanynyň bir ujuna
syldy. – Men ýola düşeýin, howanyň bu yssysynda jeset uzak durmaz.
– Haçan gitjegiňi özüm aýdaryn. Häzir ählimiziň pikirimiz, maksadymyz bir bolmaly.
Altynjan birden özünden gitdi. Tebipler ylgap gelip, melikäni düşekde ýatyrdylar.
– Kabyl, eger dogan gerek bolsa, gaýdyp, Altynjanyň gaharyny getirme! Gör-ä, onuň bagrynyň
üstünden edilen tikin sökülipdir, gan börňüldäp akyp ýatyr. Gan içe-de köp giden bolmaly. Altynjanyň
ýagdaýy agyr, juda agyr. Agşama çenli näme boljagy belli däl. Melikäni ýeke goýup hiç ýere gitme,
ýogsam… – diýip, tebipleriň biri Kabyla duýdurdy.
Ikinji tebip howsala düşdi:
– Dem almasy galaýan ýaly-la?
– Näme, näme? Diýýäniňiz näme siziň? – diýip, Kabyl bir bökende Altynjanyň başujuna geldi. – Meniň
doganym!..
– Kabyl, siz daşary çykyp duruň, goý, ol biraz köşeşsin – diýip, lukman Kabyla seretdi.
Kabyl ýerinden turdy, ýöne uzak durman ýene aşak oturdy:
– Ýok, ýok, Altynjanyň ýanyndan hiç ýerik gitjek däl. Siz derrew em ediň!
– Siz bize şeýdip päsgel berip dursaňyz, melikämize em etmek zerurlygam gerek bolmaz. Siz düşüniň,
melikämiziň ýagdaýy agyr.
Kabyl titredi:
– Altynjan, ölme! Meni ýeke galdyrma! Meniň sensiz edip biljek zadym ýok. Men sensiz hiç kim! Men
seniň baryňda adam! Men naçar! Galan ömrüme men seniň garşyňa gitmerin! – Kabyl hymadaky üç tebibe
ýüzlendi: – Doganlar, gaýrat ediň! Meniň mähriban doganymy halas ediň! Ol türkmeniň deňsiz-taýsyz
zenany! Altynjan ölmeli däldir! Ýalbarýaryn, doganlar. Men size ähli hatynanymy bereýin. Bütin ömrüme
gapyňyzda guluňyz bolaýyn! Gaýrat ediň, mähribanlar!
Tebipler gaýrata galdylar: Altynjana em etmäge girişdiler. Hanjaryň sokulan ýerini täzeden tikdiler.
Kabyl ruhdan düşüpdi, hünibirýan aglaýardy:
– Men näme üçin şu güne çenli seniň gadyryňy bilmedim?! Sen meniň günämi öt, Altynjan! Ölme!
Meni ýeke galdyrma! – Kabyl bir tebibiň aýagyndan şapba gujaklady. – Gaýrat et, dogan! Gaýrat et, meniň
doganymy ölümden halas ediň. Ýalbarýaryn, meniň doganymy halas ediň!
– Sen bize päsgel berme!
Kabyl kaýyllyk bilen bir gapdala çekildi. Ol gözýaşyny saklap bilenokdy. Altynjana seredip möňňürip
aglaýardy.
Wagt geçip durdy.
Tebipler şindem Altynjanyň daşyndadylar. Olar bir gyra çekildiler welin, Kabyl ýerinden zöwwe galdy:
– Näme boldy? Öldümi? Aýdyň ahyryn! Näme boldy?
– Ýuwaş, goý, biraz dynç alsyn!
– Dirimi?
– Diri!
– Wah, seniň: «Diri!» diýen dilleriňe döneýin men! Wah, saňa döneýin men! – diýip, Kabyl hortap
tebibi garsa gujaklady.
***
Allatagala Altynjana synagy uludan tutan bolarly, ony ýowuzdan ýowuz güzaba saldy. «Alla ynsana
diňe güýjüniň ýetjek möçberinde ýük ýüklär»5.
Allatagala oňa ýüki uludan urdy: Wasyt pajygasy bilen çäklenmedi. Oňa ýene bir ýowuz habar
getirdiler!
Altynjan hymasyndan çykanda Bagdatdaky köşgüniň hajyby bilen işigagasyny gördi, olary boýdanbaşa synlap, olaryň-da hoş habar bilen gelmändiklerini aňdy.
Eý-ho! Bu ne boldugy!
Urgy üstüne urgy!
Bu urgularyň soňy haçan geljek? Allatagala näme üçin beýle ýowuz daraşýar?!
Näme üçin?
Ýa Hudaý, diňe özüňden medet!
«Allatagala bu gün menden ar alýar. Ol Habylyň bir gözüni kör edenligim üçin ar alýar. Allatagala öz
zamahşarly deňi-duşlaryma ýowuz daraşandygym, olaryň käbirine şikes ýetirendigim üçin ar alýar. Allatagala
enemiň sözüni diňlemän, Şamälik ýerçekeniň öňünden ylgap çykandygym üçin ar alýar, «Zamahşar gijesi»
üçin ar alýar. Ata-enemiň, Habylyň, Gülýüzliniň ölümine sebäp bolandygym üçin ar alýar...» diýip, Altynjan
içini gepletdi.
Ol gelenlere ýüzlendi:
– Şum habar bilen geldiňizmi?
– Biziň size ikiçäklikde aýtmaly nahan habarymyz bar, melikäm – diýip, hajyp titir-titir etdi.
– Giriň içerik!
Hajyp bilen işigagasy sandyrap çadyra girdi.
Altynjan olaryň hersine bir jam suw bermeklerini buýurdy.
Bir jam suwy içen hajyp bilen işigagasy söze başlabilmän biri-biriniň ýüzüne bakdy.
Altynjan hatyn olaryň aýdyp bilmän duran sözüni ýeňilleşdirdi:
– Arslan Besasurynyň işimi?!
– Hawa, hawa, melikäm. Arslan Besasury öýüňiziň ähli goş-golamyny weýran etdi, soňam otlady.
– Otlady?!
– Hawa, melikäm, Arslan Besasury öýüňizi otlady. Ol: «Indi zamana üýtgedi. Togrul beg tagtdan
düşürildi. Indi seljuklylar soltanlygynyň soltany – Ybraýym soltan. Men Ybraýym soltanyň baş weziri. Men
täze soltanyň tabşyrygyny ýerine ýetirýärin» diýýär.
– Wepat bolan adam känmi?
– Kän. Besasury Bagdada gan çaýkady. Iki ýüzden gowrak adamy öldürdi, köşgüňizdäki hyzmatkärleri
hem uçdantutma öldürdi.
– Besdir. Maňa başga hiç zat aýtmaň. Sizden bir towakgam bar: maňa aýdan sözleriňizi häzirlikçe hiç
kime aýtmaň. Sizi häzir hansalaryň ýanyna elterler. Onuň ýanyna baryp, gowy naharlanyň, soň men sizi
özüm idäp taparyn. Häzirki baş maksat Togrul soltany halas etmek! Men Togrul soltany hökman halas
ederin! Hökman! Düşnüklimi?
– Düşnükli, melikäm. Biz ýowuz habar getirdik. Biziň bu ýowuz habarymyzy çekmäge Allatagala size
polat erk, Eýýubyňky deýin sabyrlylyk, Jirjisiňki deýin çydamlylyk bersin hernä! Enşa, ähli zat geçer. Ähli
zat düzeler! Gaýrat ediň, çydaň! Allatagala sizi öz penasynda aman saklasyn! Işleriňiz rowaç, Rüstem Zal
güýji ýaranyňyz bolsun!
On dokuzynjy hekaýat
ÄRLIK ON BOLSA, DOKUZY HILEDIR
rslan Besasury Togrul begiň goşuny Hemedanda Ybraýymyň eline geçensoň Wasyty keletä
saldy: weýran etdi, Sadyllany, köp-köp adamy öldürdi, boş aýynyň sekizine bolsa, Mustansyryň
tuguny göterip Bagdada girdi. Onuň tugunyň ýüzünde «Bu Müsüriň häkimidir» diýen ýazgy
bardy. Kerhlileriň ählisi rafyzydy (sünni mezhebini terk edip, şaýy mezhebini kabul edenlerdi). Bagdatda
azan okalanda şaýylaryň: «Haýyr işleri etmäge howlugyň!» diýen jümlesi goşuldy.
Şäheriň sünni ilatyny rafyzy etmek üçin söweş başlandy. Dört güne çeken söweşde Arslan Besasury
Bagdadyň köp ýerini eýeledi. Onuň adamlary köpri gurup, şäheriň gündogar tarapyna geç­diler. Halyf Kaýym
Bemryllah öz howlusynda, şeýle hem Mualla derýasynyň töwereginde duşman geçmez ýaly hendek gazdyrdy,
ýöne hendek halyfy gorap bilmedi. Birtopar mähelle Mualla derýasyndan geçip, gazylan hendeklere
seretmezden halyfy, onuň adamlaryny taladylar. Halyfyň adamlarynyň birnäçesi gara başyny halas etmek üçin
Arslan Besasurynyň tarapyna geçdi.
Halyf ýalňyşdy: araplaryň emiri Kuraýyş ibn Bedrana çapar ýollap, ondan kömek sorady.
Kuraýyş ibn Bedranyň bar maksady halyfy ýok etmekdi. Ol pursatdan peýdalandy, kömek bermek
bahanasy bilen gelip, halyfy ele saldy, tussag astyna aldy. Arslan Besasury hem halyfyň başlyklarbaşysy
Abulkasym ibn Muslimäni tutdy. Ony masgaralamak maksady bilen kellesine demir şyrdak geýdirip,
boýnuna monjuk dakyp, köçeme-köçe aýlady.
Garamaýak ilat halyfyň köşgüni talady.
Juma güni halyf metjidinde hemem Mansur metjidinde namaz okalmady.
«Abulharys Arslan Besasury Türkmen halyfyň köşgüne kazylary, mertebeli adamlary jemledi we
olardan Mustansyr Ubeýdili üçin baýat (ähtnama) aldy. Köpleriň garşy bolmagyna garamazdan, zorluk bilen
äht etdirildi».1 Halyf Kaýym Bemryllah edilen äht boýunça halyflyk wezipesinden hemem özüniň ähli
emläginden el çekýärdi we özüniň Mustansyryň tabynlygynda durýandygyny, onuň mezhebine
uýýandygyny, ony goldaýandygyny, mundan beýlägem goldajakdygyny ykrar edýärdi.
Zor görse, ýüň gazyk ýere girýär. Halyf mejbury bolansoň, öz başlyklarbaşysy Arslan Türkmen näme
diýse, kaýyllyk bilen ýerine ýetirýärdi. Görgüli üç-dört gezek şolbir sözi gaýtalady:
– Arslan, men seni öz oglumdan, öz doganymdan zyýada görüp ezizledim. Sen näme üçin maňa beýle
ýowuz daraýarsyň?
– Meniň saňa eden ýagşylygym azmy? Men seniň eden ýagşylygyňy on, ýok, ýigrimi, ýok, ýüz esse
edip ýerine saldym. Ýa salmadymmy? Ýa eden ýagşylyklarymy, seniň emelsizlikleriňi ýeke-ýekeden sanap
bereýinmi?
– Hökman däl.
– Hany, aýt, men saňa az hyzmat etdimmi? Men seniň mekirligiňe düşünýärin. Sen şu oturan
kazylaryň, abraýly adamlaryň men hakda ýaramaz pikir etmegini isleýärsiň. «Arslan Türkmen
gadyrbilmez eken» diýdirmekçi bolýarsyň. Aslynda bolsa, tersine, sen meniň eden ýagşylyklarymyň
gadyryny bilmediň. Şonuň üçinem sen galan ömrüňi myzahyrlykda geçirmeli bolarsyň. Ähli zatlaryňy
bize tabşyr!
Arap emiri Kuraýyş ibn Bedran bilen Arslan Besasury Türkmen maksatlaryna ýetdiler. Bagdatda
apbaslylara okalýan hutba ýatyrylyp, Mustansyryň hormatyna hutba okalmaga başlandy. Beýle mertebe
Mustansyryň ata-babalarynyň hiç birine-de miýesser etmändi.
Arslan Türkmen Togrul soltanyň hatyny bilen baglanyşykly adamlary, akgyzlary, hyzmatkärleri
uçdantutma gyrdy.
A
***
Şäheriň Ezis derwezesi açyldy.
Ilçi Ybraýym ynala Altynjan hatynyň habaryny ýetirdi:
– Men ýüwürjim bilen darkaş gurmak islemeýärin. Goý, ol meniň ýanyma gorkusyz gelsin,
ýagdaýy düşündirsin. Näme isleýän bolsa, çekinmän, göni aýtsyn. Goý, ol menden gorkmasyn.
Altynjan beýik depäniň üstünden bargäh guratdy. Onuň içinde Kabyl özüniň ýedi sany pählewan
jandary bilen tabşyryga taýýar bolup durdy. Altynjan olaryň etmeli işlerini birin-birin düşündirdi.
Ybraýym ynal atlylary bilen şäheriň derwezesinden çykanda uzyn hatar bolup duran atlylar
Altynjan hatynyň tabşyrygy boýunça gygyryşmaga başlady:
– Muhammet Togrul soltana hamdy-salawat bolsun!
– Ybraýym bege hamdy-salawat bolsun!
– Ybraýym bege hamdy-salawat bolsun!
Hataran duran atlylar şol bir sözi birsyhly gaýtalaýardylar.
Ybraýym ynala bu sözler hoş ýakdy.
Ol, bu sözlerden soň arkaýynlanan bolarly, yzyna ýigrimi-otuz atlyny düşürip, Altynjan hatynyň
ýanyna ugrady.
Altynjan özüne bakan gelýän Ybraýym ynaly içgin synlady. Onuň garrandygyny, egbarlandygyny
duýdy. Ybraýym ynal atyň üstünde ynamly otyrdy. Başynda Togrul soltanyň altyn jygasy lowurdaýardy.
Bütin ömrüne üst-başyna, egin-eşigine pitiwa etmedik Ybraýym zerli don geýipdir. Ol, megerem, özüni
soltan hasaplaýandyr, Altynjanyň ýanyna özüniň soltandygyny ykrar etdirmek, ähli seljuklylaryň, ähli
musulmanlaryň özüni ýedi yklymyň soltany diýip ykrar etmegini gazanmak üçin gelýär, ýöne özüne
gurlan duzagyň – gapanyň üstünden gelýändigini welin bilmeýär. Şu gün ömür tanapynyň üzüljekdiginide bilmeýär.
Ybraýym özüniň bagtynyň ýatjak ýerine gelýär. Ol özüniň gara güýjüne bil baglap gelýär. Ol gara
güýjüň ýagysynyň köpdügini bilenok. Ol piliň syçandan gorkýandygyny, şirleriň garynjalardan ejizdigini
bilenok. Ol ärlik on bolsa, onuň dokuzynyň hiledigini bilenok.
Ybraýym Togrul soltanyň: «Gara güýç bilen, başa-baş söweşip gazanylan ýeňişde lezzet ýok. Ýeňşiň
lezzeti tilsimde. Her hili hile, tilsim ulanyp, akyl bilen gazanylan ýeňiş iň lezzetli ýeňiş» diýip, her bir
söweşden öň gaýtalan sözlerini näme üçin ýatlamaýarka? Häzirki söweşde-de özüne garşy hile
ulanyljakdygyny näme üçin aňlamaýarkan?! «Eh, Ybraýym, Ybraýym! Wah, Ybraýym, meniň saňa nebsim
agyrýar. Sen öte geçdiň. Haktagalanyň maňlaýyňa ýazmadyk derejesine ýetjek bolduň. Bu hem seniň ömür
tanapyňy üzer. Hetden aşdyň, hetdiňi bilmediň. Haktagalanyň ýazgydyna kaýyl gelmediň. Patyşa bolmak
isleýänler kän. Patyşa bolmaga mynasyplar-da kän. Tagtda oturmaga mynasypdygyň – patyşa
bolmalydygyňy aňlatmaýar. Patyşa bolmaga mynasyp kişileriň içinden Haktagala diňe öz ýalkan bendesini
saýlap alýar, ezizleýär. Şony hem patyşa göterýär. Men bu gün Togrul soltanyň öz ezizleýän söweş tilsimini
seniň garşyňa ulanmaly boldum, Ybraýym! Sen menden aýp etme! Men soltana mynasyp aýal bolmak
isleýärin. Men söýülmek isleýärin. Men Togrul soltana mynasyp hatyn bolmak isleýärin. Men Togrul
soltana mynasyp naýyp bolmak isleýärin. Men bu gün Togrul soltana derek söweş meýdanyna çykdym.
Diýmek, meniň söweş tilsimim hem Togrul soltanyňky deýin bolmaly!
Ýa Biribar, özüňden medet!»
Ybraýym aňyrdan gelşine dabaraly seslendi:
– Altynjan hatyn, Ybraýym soltanyň dergähine hoş geldiň, sapa geldiň!
Altynjan hatyn içki howsalasyny daşyna çykardy:
– Ybraýym, sen maňa göni aýt. Soltan dirimi?
— Haýsy soltan?
– Muhammet Togrul soltan.
– Muhammet indi soltan däl. Indi men – Ybraýym Seljukly soltan!
– Sen soltany öldürdiňmi?
– Men ony näme üçin öldüreýin?! Men ony öldürmek islemeýärin. Ol meniň doganym ahyryn. Men:
«Ybraýym öz doganyny öldürip soltan boldy» diýen gepe galmak islemeýärin.
– Onda näme isleýärsiň?
– Men soltan bolmak isledim, maksadyma-da ýetdim, sebäbi men bütin ömrüme Togrula gulluk etdim.
Ony häzirki derejesine men ýetirdim. Men! Ony sen bilýärsiň-ä! Indi, goý, Togrul maňa gulluk etsin! Men,
nä, ondan kemmi? Muhammedem, Dawudam, menem – üçimizem bir enäniň ogullary. Biziň üçimiziňem
ganymyz bir. Men Ýusup Ynanç (ynal) Seljugyň ogly. Biz – Seljuk begiň agtyklary. Biziň üçümiziň
hukugymyz deň. Iň agyr söweşlere Togrul mydama meni ugratdy. Indi besdir, soltanlygy özüm dolandyrjak.
Men ondan ýaş. Ol indi garrady, halysan aňkasy aşypdyr onuň. Goý, ol soltan ýaly ýaşasyn, ýöne hiç zada
goşulmasyn. Adyny tutan zadyny tapyp getirip berjek. Togrul, goý, galan ömrüni meniň göztussagym
bolsun. Men onuň hiç bir zadyny kem etmerin. Geýjek diýen geýmini geýdirerin, iýjek diýen nygmatyny
iýdirerin, senem onuň ýanynda ýaşaber. Ýöne indi köşk işine goşulmarsyň. Besdir, indi çydap bilemok men.
Goý, Togrul islese, meniň baş wezirim bolsun, islese, nedimim bolsun. Siziň hemmäňiz maňa boýun sunuň.
Eger boýun sunmasaňyz, onda men Togruly öldürmäge mejbur bolaryn. Togrulyň öldürilmegine sebäp
bolmaň! Eger men ony öldürsem, günäsi siziň boýnuňyza bolar. Mende ikinji ýol ýok.
– Öňki Kaku şalygynyň, Rawwat şalygynyň ähli şäherlerine, ýerlerine emir bolup ýörsüň, bu saňa az
bolýarmy?
– Elbetde, az. Men Togrulyň tabynlygyndaky ähli ýerlere şalyk etjek.
Altynjan özüni rahat alyp barmaga çalyşdy. Onuň bar pikiri özünden gitmezligidi, agyra çydamakdy. Ol
özüne zor salyp dillendi:
– Adama bela özgeden däl, özünden gelýär.
– Hany Kundury? Hany, Anuşirwan? Goý, olar boýun sunýandyklaryny gelip aýtsynlar. Olar maňa
tagzym etsinler, aýagyma ýykylsynlar! Altynjan hatyn, men senem myzahar etmerin. Togrul seniň
gadyryňy bilmedi. Onuň soltan bolmagynda seniň hyzmatlaryň hem az däl. Ol ölse, seni özüme hatyn
edinmekçi men...
– Haý, Ybraýym, Ybraýym! Oňarmadyň! Gaty gitdiň.
– Hany, Anuşirwan wezir? Kundury nirede?
– Olar ýok.
– Nirede olar?
– Olaryň nirededigini özlerinden başga bilýän kişi ýok. – Altynjan Anuşirwany bilen Kunduryny bile
gaçan hökmünde ynandyrmaga çalyşdy: – Olar, iki doganyň dawasyna goşulmazlyk üçin, gaçdylar.
– Nirä?
– Haý, Ybraýym, men nireden bileýin olaryň nirä gaçandyklaryny? Meniň bir bilýän zadym – Anuşirwan
bilen Kundury Bagdatdan günbatara gidipdir. Yzymdan kowaýmasynlar, ýetäýmesinler diýip, şäheriň
günbataryndaky şol uly köprini ýumrup gidipdirler2. Men olaryň gaçanyna däl, köprini ýumrandyklaryna
gynanmak gynandym.
– Men Anuşirwany gowy görýärin, ony özüme wezir edinjek, ýöne Kunduryny, nirä gaçsa-da, taparyn
hem öldürerin. Ol mydama maňa garşy çykdy. Eger Kundury garşy çykmadyk bolsa, men birinji gezek baş
göterenimde tagta geçýärdim. Kundury meni aldawa saldy. Meniň serkerdelerimi maňa garşy goýdy. Içimde
duşman döretdi. Men ondan arymy alaryn, hökman alaryn! Men, Altynjan hatyn, saňa aýratyn sarpa
goýýaryn.
– Bilýärin...
– Emir Ärdeşir Magmarany nirede?
– Ol hol depäniň üstünde beýleki wezir-wekiller bilen dur.
– Wezir-wekiller näme üçin meniň öňümden çykyp tagzym etmeýärler?
– Olaryň saňa tagzym etmekleri üçin, ilki ikimiz käbir zatlary özara ylalaşmaly.
Ybraýym Altynjanyň sözüne pisint etmän sorag berdi:
– Depäniň üstündäki çaga-çugalar näme?
– Olarmy? Olar seniň goşunyňdaky serkerdeleriň çagalary.
– Olary nireden tapdyňyz, näme üçin getirdiňiz?
– Eger seniň serkerdeleriň maňa garşy söweşmekçi bolsalar, onda meniň ýeke yşaratym bilen olaryň
ählisiniň kellelerini keserler. Sen: «Ogluma sünnet toý edýärin» diýip, aldap, seljuk esgerlerini öldürdiň. Sen
biziň bigünä esgerlerimizi öldürdiň, indi biz seniň wezir-wekilleriň bigünä çagalarynyň kellelerini «sünnet»
etjek. Aldawy sen başladyň. Indi gezek biziňki!
– Munyň namartlyk bolýar. Bu söweşe çagalary goşmalyň.
– Namartlygy her kim özüçe kesgitleýär. Biz hem seniň bolşuňy namartlyk hasaplaýarys.
– Meni gorkuzaryn öýdýärsiňmi?
– Biz hem gorkudan daşdaky adamlar.
– Sizi şu ýere gorky getirdi…
– Ýok, bizi bu ýere gahar-gazap getirdi.
– Bes! Bes et! Men seniň bilen sanaşyp durmak islemeýärin. Derrew dyza çöküň! Ähli wezir-wekiller
derrew ýanyma gelsin! Ýogsam meniň ýeke yşaratym bilen Togrul beg öldürilýär.
– Togrul bege bir zat bolsa, onda, men saňa söz berýärin – sen bu dünýäde aman ýaşamarsyň.
– «Gepleme!» diýýärin men saňa!
Altynjan dymdy.
– Näme üçin wezir-wekiller gelip, meniň aýagyma ýykylmaýarlar?!
– Onuň bir sebäbi bar.
– O nähili sebäp?
– Wezir-wekilleriň seniň aýagyňa ýykylmagy – saňa tabyn bolmagy üçin başda ikimiziň ikiçäk
gürleşmegimiz, käbir zady ylalaşmagymyz gerek.
– Men gürleşmekçi däl!
– Onda wezir-wekiller gelmez, diňe uruşmaly bolarys. Çagalaryň agy seslerini eşidýärsiňmi? Şu
ýagdaýda seniň adamlaryň bize garşy söweşmezler. Sen utularsyň, agyr ýagdaýda galarsyň.
Ybraýym uludan demini aldy:
– Näme aýtmakçy bolýarsyň? Aýdyber.
– Biziň käbir zatlary şaýatsyz maslahatlaşmagymyz, çözmegimiz gerek.
– Meniň öz adamlarymdan ýaşyryn zadym ýok, Altynjan hatyn.
– Dogrudyr, sende ýokdur, ýöne mende bar. Saňa pynhan aýtjak sözüm bar. Ol söz diňe ikimize degişli.
Ony özgeler eşitmesin, bilmesin. Şol sözümden soň goşunyň seniň tarapyňa geçmelidigi ýa geçmeli däldigi
hemem çagalaryň kysmaty belli bolar.
– Nirede gürleşmeli?
– Hana, şol bargähde – diýip, Altynjan uzakda bolmadyk bargähe elini uzatdy.
– Ýok, meniň köşgüme gideli.
– Köşge? Köşk – uzak, bargäh – ýakyn.
– Bargähde kim bar?
– Hiç kim ýok. Ol ýerde diňe ikimiz bolarys.
– Biri bar bolaýmasyn?!
– Ybraýym, gorkýarsyňmy? Biri bar bolsa, çykaryp kowarys!
– Eý, Altynjan hatyn, sen Ybraýymyň hiç zatdan hiç haçan gorkmandygyny bilmeýärsiňmi?
– Men seniň hiç bir zatdan gorkmaýandygyňy bilýärin. Ýöne meni özüňe duşman hasap etmegiň sebäbini
welin bilmeýärin. Şu wagta çenli men saňa ýekeje-de ýamanlyk etmedim. Sen welin, maňa çökder ýamanlyk
etdiň. Zalym-jeberut Arslan Besasury seniň buýrugyň bilen meniň doganym Sadyllany öldüripdir, mülkümi
tozdurypdyr.
– Eýýäm eşidipsiň-ow?!
– Diňe ol däl, men seniň buýrugyň bilen Arslan Besasurynyň Bagdatdaky köşgümizi kelete edendiginide, iki ýüzden gowrak hadymymy, hyzmatkärimi öldürendigini-de bilýärin.
– Ýeri, onsoň, sen maňa bu zatlar üçin bargähiňe salyp jeza berjek bolýarsyňmy?
– Saňa jeza bermegi Allatagala tabşyrýaryn, ýöne näme üçin maňa sütem edýärsiň?!
– Wa-weýla, onuň sebäbini bileňokmy? Togrul köp zatlar babatda seniň sözüňden çykanok. Arslan
Besasury ylalaşyk isläp baranda, soltany onuň garşysyna goýan kim? Sen! Kabyl-a seniň bilen Togrul hakda
gürleşmekden gorkýar.
– Diýmek, ýene köşkde seniň öz jansyzlaryň bar-da?!
– Maňa gözüň öwrenişipdir...
Altynjan atyndan düşdi-de, bargähe bakan ýöräp ugrady.
Ybraýym özüniň on sany jandary bilen Altynjan hatynyň yzyna düşdi. Altynjanyň: «Yzyňdakylaryň
näme?» diýen terzde seredip durandygyny görüp, yzyndakylara «Siz galyň!» diýip buýurdy, ýeke özi
bargähe bakan ýöredi:
– Seniň peýkeriňde peri gatanjyň bar bolaýmasyn, Altynjan hatyn? Sen birjigem garramansyň. Şol öňki
tejelliňi saklaýarsyň. Seni hatyn edinmesem, ömrüm ömrem däl. Togruly öldürsem, nika maňa düşýär. Ýöne
ony öldürmäge meniň elim baranok. Walla, çynym.
Altynjan bargähiň gapdalyna baryp saklandy, Ybraýymyň içerik girmegi üçin eli bilen mürähet etdi.
– Owallan sen gir!
– Bize seredip durlar! Men – hatyn. Eger senden öň girsem, seniň adamlaryň nähili pikir eder?
– Dogry aýdýarsyň! Ilki men gireýin, men soltan ahyryn.
– Birinji gezek soltan bolmak isläniňde saňa goltgy beren kişiler – Togrul soltanyň ýanynda işläp ýören
wezir-wekiller eken. Bu gezegem saňa gylaw bereniň Togrul soltanyň ýanyndaky wezipeli adamlardygyny
aňýaryn. Adamlar seni gowy görýärler. Sen bihal adam däl.
– Dogry aýdýarsyň. Men bihal adam däl. Sen maňa dogry baha berdiň. Men soltan bolmaga mynasyp
adam.
– Meni bir zat geň galdyrýar. Togrul soltanyň duzuny iýip, Gurhandan wepadarlyk kasamyny içip, seniň
bilen nahan dildüwşük geçiren, soltana dönüklik eden biž kişiler saňa wepa bererler öýdýärsiňmi?
– Maňa dönüklik etseler, damaklaryny çalaryn. Men olara, Togrul ýaly, geçirimlilik etmerin.
– Men olaryň kimlerdigini çak edýärin.
– Anyk bilýän dälsiň, ýöne men saňa açyk aýdaýyn. Ol – Ärdeşir Magmarany.
– Dönüge güzeşt bolmaz! Hany, içeri gireli.
– Seniň bu sözüňden soň maňa içeri syrly görünýär.
Altynjan öz-özüne käýindi: «Aý, Altynjan, Altynjan! Bärden gaýdýan ýerleriň kän-ow seniň! Bu sözleri
aýtmak nämä gerek boldy saňa?! Içeri giren bolsa, iş bitýärdi. Zenanlar mydama bilesigelijiliginiň pidasy
bolýarlar. Ynha, meniň bilesigelijiligim sebäpli bar zat bulaşdy».