Altynjan hatyn - 49

Altynjan tekepbirlik etdi:
– Men näçe günläp özümi bilmän ýatdym.
– Birki gün...
– Toýuň şagalaňynyň sesi eşidilenok-la?
– Haýsy toýuň?
– Siziň başyňyzdan inen Ybraýym apatynyň sag-amanlyk bilen sowlandygynyň hatyrasyna...
– Toýy aýak üstüne galanyňdan soň, uludan ederis.
– Men sebäpli toýy soňa goýmaly däl ekeniňiz.
– Aýdyşyň ýaly etdik, Altyn gyz!
Altynjan soltanyň bu sözünden özünden haýsydyr bir zadyň ýaşyrylýandygyny aňdy, ýöne ony biljek
bolup tekepbirlik etmedi.
– Bu nätanyş kişiler kimler? Derhal daşary çyksynlar? Çykyň daşaryk! Näsag halda hiç kime görünmek
islämok men...
***
Içeri giren gapydan Togrul soltanyň gapdalynda aşak çökdi, gulagyna çawuş çakmakçy boldy.
– Näme habaryň bolsa göni aýdyber.
Gapydan aýdyljak habary Altynjan hatynyň eşitmegini islemeýän bolarly, ol bir Altynjanyň,
birem soltanyň ýüzüne seretdi.
– Aýdyber, aýdyber kim gelýär?
Biraz diňşirgenip oturan Altynjan:
– Atyň üstünde oturmaga ram etmedik bir nalajedeýin kişi gelýär – diýdi.
– Ony nädip bilýärsiň, lalam? – diýip, Alparslan gyzyklandy.
– Siziň lalaňyzyň bilýän zatlary kän – diýip, Togrul beg Altynjana buýsançly bakdy.
– Kimkä ol nalajedeýin kişi? – diýip, Süleýman gyzyklandy.
– Merhemetli hökümdarym, gelýän halyf Kaýym Bemryllahyň Seýidde atly gyzy, ol ýetip gelýär.
– Lalam, siziň «Atyň üstünde oturmaga ram etmedik nalajedeýin» diýen sözüňiz dogry çykdy.
Halyfyň gyzy, dogrudanam, atyň üstünde oturmaga ram eden däldir – diýip, Alparslan Altynjan
hatyny göz astyndan nahan synlady.
– Ol bu ýere näme üçin gelýärkä?
– Kimdir biri oňa Altynjan hatynyň ýaradardygyny, düşege baglanandygyny aýdypdyr. Ol bu habary
eşidip, Hamedana aýak ýalaň, baş açyk göni gaýdarman bolupdyr. Halyf ony saklajak bolupdyr. Seýidde öz
janyna kast etmäge synanyşypdyr. «Men ýa Altynjan hatynyň ýanyna gidip, onuň derdine derman boljak,
gerek bolsa, synamy kesip berjek, tä aýak üstüne galýança başujunda hyzmatynda durjak ýa-da özümi
öldürjek» diýip, ol halyfa açyk aýdypdyr. Halyf alaçsyz halda gyzyna gitmäge rugsat beripdir. Çaparyň
aýtmagyna görä, halyfyň gyzy ýolboýy: «Altynjan hatyn! Altynjan hatyn!» diýip aglap gelýärmiş.
– Aglap-eňräp Altynjany biynjalyk edäýmesin?! – diýip, Kabyl gorsaň-gozgalaň tapdy. – Belki, ony
içeri goýbermeris?!
– Halyfyň saklap bilmedik gyzyny bizem saklap bilmeris. Goý, gelsin. Ýagdaýa görä bolarys.
Soltanyň bu sözünden soň gapydan baş atyp çykyp gitdi.
Dogudanam, halyfyň gyzy Seýiddäni hiç kim saklamady, ony hiç kim saklap biljek hem däldi. Ol
Hegmatan depesiniň ýanyna geldi-de, pyýadalap depä dyrmaşmaga başlady.
Göni Altynjan hatynyň bargähine bakan ugrady. Ol hiç kimden salgy almady, hiç kimden hiç zat hem
soramady. Onuň bolup gelşi Altynjan hatynyň bargähine belet, öň bu ýere telim ýola gelen ýalydy. Aslynda
bolsa ol bu ýere birinji gezek gelýärdi.
Göni gaýtdy.
Ony – geň – sakçylaryň ýekesem saklamady.
Başy açyk, aýagy ýalaňaç bolsa-da, onuň bihal gyz däldigi dogumly ädiminden, keşmerinden,
egnindäki eşiginden bildirýärdi. Arap gyzlary bu gyz ýaly saçyny ýaýyp köçä çykmaýardy.
Seýidde başynda tuwagynyň ýokdugyna ünsem berenokdy.
Ol aglajak agysyny ýolda aglan bolarly, bargähe agysyz, sessiz geldi, içeri hem sessiz girdi.
Içeri kürsäp girdi-de, içişikde biraz säginip, içerä nazar aýlady, Altynjan hatyny agtardy.
Altynjan hatyny gören Seýidde bütin durky bilen titredi.
Ol hatyna şeýlebir seretdi. Bu seredişde: «Ýagdaýyňyz nähili?» diýen sowal-da; «Men siziň ýagdaýyňyz
hakda eşidip, gynandym, halyňyzdan habar alaýyn, derdiňize derman bolmaga çalşaýyn diýip geldim» diýen
duýgydaşlyk-da, örtenmek-de bardy.
Gyz hatynyň öňünde ikidyz oturdy. Kemiş-kemiş etdi. Gözüni hatyndan aýyrman ýöne titräp durdy.
Hamsykdy, sojap-sojap aglamaga başlady.
Altynjan hatyn ony köşeşdirmek maksady bilen başyny sypady.
... Şol günden başlap, Seýidde Altynjan hatynyň ýanynda galdy. Doly sagalýança ýanynda
boljakdygyny hatyna ençe gezek aýtdy.
***
Altynjan hatynyň ýanyna barmaga ygtyýarly adamlar sanalgyjady. Togrul beg Alparslana, Süleýmana,
Kabyla rugsat beripdi. Başga kişilere içeri girmek, hatynyň halyndan habar almak gadagandy. Altynjan
hatyn welin ýanyna hiç kimiň gelmegini islemeýärdi. Soltana-da görünmek islänokdy, ýöne alajy ýokdy.
Düşekde ýatan näsag halda görünmegi namys bilýärdi. Näsag ýatandygyna, turup bilmeýändigine jany
ýanyp aglaýardy. Näsag halda adamlara görneninden ölenini müň paý gowy görýärdi. Togrul beg hatynynyň
örtenmelerini aňlaýardy, şonuň üçinem ony biynjalyk etmezlige çalyşýardy.
Iki aýdan soň Altynjanyň ýagdaýy ganymatlaşdy.
Togrul soltan lukmanlar bilen maslahatlaşyp, Bagdada ugramak barada görkezme berdi.
Altynjan hatyn üçin ýörite sypa taýýarladylar. Onuň üstüne gat-gat düşek ýazyp, hatynyň kenizleri bilen
ýazylyp-ýaýrap gitmegi üçin ähli şertleri döretdiler.
Sypany iki ýüz otuz esger göterýärdi. Her bir milden soň esgerleri çalyşýardylar. Soltanyň ýüz müň
esgerli goşuny Altynjan hatynyň sypasyny äwmän-telesmän göterip barýardy. Bu sypany götermäge
gatnaşmak goşunyň esgerleriniň arasynda uly mertebedi, uly derejedi. Çünki Altynjan hatyny esgerler juda
hormatlaýardylar.
***
Bagdada gelip, Togrul beg şindem zyndanda ýatan weziri Anişirwany boşatdy.
Anuşirwan ötünç sorap, soltanyň aýagyna ýykyldy.
– Men seniň günäňi geçýärin, Anuşirwan. Sen häzir eneň ýanyna bar, ondan ötünç sora!
Bu sözden soň Anuşirwan käbesiniň ýanyna ok bolup atyldy, ýöne Altynjan hatynyň agta gapydany ony
içeri goýbermedi:
– Hatyn dynç alýar, rahatlygyny bozmaň!
Anuşirwan aljyrady, näme etjegini bilmedi:
– Enem janyň ýagdaýy nähili?!
– Ýagdaýy ganymatlaşýar öz-ä!..
Anuşirwan uludan demini aldy, gapa naýynjar nazar aýlady. Agta gapydan Anuşirwana ýüzlendi:
– Siz häzir gaýdyň, soň geläýiň.
– Men nirä gaýdaýyn? Meniň barara ýeke-täk gapym bar, ol hem şu gapy! Senem meni bu gapydan
içeri goýbereňok. Men bar zady – enemiň ýagdaýynyň agyr bolandygyny bilýärin, zyndanda gije-gündiz
eneme saglyk diledim.
Seýidde gapydan jyklady:
– Ýuwaş boluň!
Anuşirwan Seýiddä çiňerilip-çiňerilip seretdi, ýöne ýagşydan-ýamandan hiç zat diýmän, gapynyň sag
tarapynda aýbogdaşyny gurap oturdy. Garaşmaga başlady:
– Eý, agta, sen meniň walydama: «Daşişikde ogluň Anuşirwan dergähiňe gelmek üçin garaşyp otyr» diýip
aýt! – Anuşirwan walydysynyň ýanyna derhal girmäge, özüniň ýalňyşandygyny boýun almaga, ötünç soramaga
howlugýardy. «Günämi geçmese näderkäm?» diýen howsala oňa güzap berýärdi. Walydasynyň keşbi göz
atuwyndan aýrylmaýardy. Onuň zyndana düşmezinden öňki ahwallar, özüniň şa täjini geýşi, walydasynyň
gazaply garaýşy göz atuwyndan aýrylmaýardy. Herhal, günäsiniň geçilmegine sähelçe-de bolsa umydy bardy.
Sebäbi öňler hernähili ýowuz etmişleri etse-de, walydasy onuň günäsini geçýärdi. Bu gezegem geçer. Onuň
Anuşirwandan başga ezizleýän ýakyny ýog-a! Kabyl-a öwünjeň. Sözüne hä berip otursaň, ol on gije-gündizem
öwünse gerek.
Ähli zat gülala-güllükdir. Sebäbi Togrul beg Anuşirwanyň günäsini geçip, ony öňki wezirliginde galdyrdy. Bu
gowulygyň alamaty. «Soltan günämi geçip durka walydam geçmese bolmaz ahyryn!»
Agta gapydan esli garaşdyryp daşaryk çykdy. Anuşirwan:
– Giribereýinmi? – diýip ýerinden turup, gapa gönükdi.
Gapydan Anuşirwana nebsagyryjylyk bilen nazar aýlady, çalaja başyny ýaýkady:
– Rugsat bermedi...
– O nähili: «Rugsat bermedi?» Sen düşündirip aýdan dälsiň. Sen meni tanaýarsyňmy?
– Men sizi gaty gowy tanaýaryn. Siz bary-ýogy bir gün patyşa bolan Anuşirwan ibn Tümen. Siz Togrul
beg bilen Altynjan hatynyň ogullygy. Siz mesligi göterip bilmedik nekgende. Ýagşylyga ýamanlyk bilen
jogap bermegi başarýan adam siz...
– Gapyl! – Anuşirwan gapydanyň iki elinden tutdy-da, batly silterledi, soňam ýüzekessir suňşurdy.
Ol ýüzüni tutup aşak oturdy.
Esli wagtdan soň onuň ýanyna Kabyl geldi.
Kabyly gören Anuşirwan onuň ellerinden tutup ýalbarmaga başlady:
– Kabyl, näme üçin enem meni dergähine goýbermeýär? Ýalbarýan, ýalbarýan, kömek et! Enem meni
näletlemesin! Kabyl, gaýrat et, kömek et, enem meni näletlemesin! Men goýberen ýalňyşyma düşünýärin.
Galan ömrüme guluň bolup ýaşaýyn. Enem meniň günämi geçmese, men adamlaryň ýüzüne nädip
seredeýin?! Eger enem günämi geçmese, onda ähli kişiniň meni näletlejekdigini bilýärin men. Meniň ömrüm
käbäme bagly. Men üç aýa golaý wagt zyndanda ýatyp, köp zada akyl ýetirdim. Kabyl, gaýrat et!
– Men näme edeýin?
– Goý, enem meni kabul etsin. Men oňa ähli zady dü­şündirerin.
– Meni seniň ýanyňa Altynjan ugratdy, Anuşirwan. Meni diňle! Sen häzir bu ýerden git. Altynjany
tolgundyrma. Onuň ýarawlygy ýok. Ýagdaýy biraz gowulaşandan soň, ol seni hökman kabul eder. Goý, ol
häzir rahat dynç alsyn! Ynan, ol ýarawsyz halda hiç kime görünmek islänok, soltana-da görünmek islänok.
Özüniň kesel ýatandygyny namys bilýär.
– Özi şeýle diýip aýtdymy?
– Hawa, özi şeýle diýdi.
Anuşirwan baş atyp, bargähden arany açdy.
***
Bir hepde garaşan Anuşirwan ýene walydasynyň dergähine geldi.
Altynjan hatyn ony ýene kabul etmedi.
Kabyl:
– Anuşirwan, sen oňa beled-ä! Rast, ol: «Kabul etjek däl» diýdimi, gutardy, näçe töwellaçy iberseňem,
onuň pikirini üýtgedip bilmersiň.
– Sen oňa töwella etmediňmi? Sen maňa söz berdiň-ä?!
– Töwella etdim.
– Näme diýýär?!
– «Göwün gözgim döwüldi» diýýär.
– Indi näme etmeli?
– Senden etjek töwellam – bargähiň öňünde durma.
– Başga aýtjak zadyň ýokmy?
– Ýok... Meniň elimden gelýän başga zat ýok.
Anuşirwan göwünli-göwünsiz gitdi. Öňünden Alparslan bilen Süleýman çykdy.
– Wezir, ýüzüň salyk görünýär-le? – diýip, Alparslan onuň egnine kakdy.
Anuşirwan ýagdaýyny aýtdy.
– Sen bargähiň ýanynda garaş, ol seni kabul eder. Men onuň bilen gürleşeýin, men ony razy ederin.
Seni janyndan eziz görýär ahyryn ol – diýip, Alparslan göçgünli sözledi.
Alparslan bu gün Sistana ugraýardy. Hoşlaşmak üçin Altynjan hatynyň ýanyna gelipdi.
***
Altynjan hatyn Alparslanyň gitjekdigine gynandy, sagalýança hiç ýere gitmän hatyralandygy üçin
minnetdarlyk bildirdi, uly-uly ýeňişler gazanmagyny arzuw etdi:
– Walydam, siz maňa seljuk nesebiniň ýeňiş hanjaryny berdiňiz. Ol hanjar elimdekä ýeňiş gazanmasam
bolmaz ahyryn – diýip, Alparslan bilindäki asfury hanjaryny alyp, maňlaýyna togap etdi.
– Alparslan, hany, menem pederlerimize ýeňiş getiren hanjary elime alyp göreýin-le?! – diýip,
Süleýman elini uzatdy.
Alparslan asfury hanjary inisine uzatdy, birdenem yzyna aldy:
– Ýok, ýok, berjek däl! – diýip, ol hanjary biline gysdyrdy.
Kabyl dillendi:
– Ber, goý, görsün.
Altynjan hatyn hem bu pikiri goldady:
– Goý, görsin!
Alparslan başdansowma jogap berdi:
– Soň görkezerin!
Hanjaryň Süleýmana soň görkezilmejekdigine içerdäkileriň ählisi düşündi.
Süleýman öýkeledi, ýöne onuň öýkesine Alparslan pitiwa edip durmady. Ol walydasyna ýüzlendi:
– Lalam, daşarda Anuşirwan dur. Siz ony gowy görýärdiňiz ahyryn. Onuň günäsini geçmegiňizi
towakga edýärin. Walydym hem onuň günäsini geçdi, öňki wezirlik wezipesinde işlemegine izin berdi.
Altynjan hatyn çuň gussa batdy:
– Men onuň günäsini geçmek isleýärin, ýöne... başaramok...
Alparslan Altynjan hatynyň agyr gussa batandygyny görüp, tiz gutulmagyny – ýakyn günlerde aýak
üstüne galmagyny dileg edip, bargähden çykmak bilen boldy.
Daşarda Anuşirwan serasyma bolup durdy. Alparslan oňa göwünlik berdi:
– Wagt – lukman. Bary geçer gider. Walydam öýkesini unudar. Sen işiň bilen meşgul bol! Gowy-gowy
işleri bitir. Walydaň seniň bitiren gowy-gowy işleriňi görüp, goý, ýene öňki gezekdäkileri ýaly begensin.
– Wa-daryg-a, hiç zada elim baranok.
***
Anuşirwan soňky gezek ýüregine daş baglap Altynjan hatynyň dergähine bardy.
Agta gapydan oňa şol öňki sözlerini gaýtalady:
– Size içeri girmek bolmaýar.
Anuşirwan gapydanyň üstüne gygyrdy:
– O näme üçin bolmaýar? Saňa bolan zat maňa bolanokmy? Indi senem menden artykmy, eý, agta!
– Melike sizi görmek islänok.
– Näme, görmek islänokmy? Meniň mähriban käbäm meni görmek islänokmy? – Anuşirwanyň kemligi
tutdy, gözüne ýaş aýlandy: – Öldüriň meni, öldüriň! Bu sözleri eşidenimden, iň gowusy, öleýin. Men
käbäme gerek däl! Käbäm meni görmek islänok. Ýöne meniň ony göresim gelýär-ä! Meniň käbämi göresim
gelýär! Men käbämsiz ýaşap biljek däl! Ýaşap biljek däl! Men bu pelekde ýeke galdym. Käbä-äm! Käbä-äm
ja-an! Nirede sen?! Meni ýeke goýma, käbäm! Men çydap bilemok. Seni göresim gelýär-ow. Seni göresim
gelýär-ow, käbäm! Goýberiň meni käbämiň ýanyna! Sen nirede, ene?
Bu mahal lukmanlar Altynjan hatynyň ýaralaryna däri-derman çalyp durdylar.
Altynjan hatyn bu halda hiç kime görünmek islemeýärdi. Ýöne häzir Anuşirwany saklar ýaly däldi:
– Ene jan, sen nirede? – diýip, Anuşirwan agy gatyşykly gygyrýardy. Ol öňünden çykan kenizleriň,
lukmanlaryň döşlerinden itip Altynjan hatynyň ýatan ýerine geldi. Onuň ýüzüne maňlaýyny degrip togap etdi:
– Wa-daryg-a, wa-neýlet-a, bu tyg yzlaryny görüň-ä? Nädip dözdükäler?! Wa-daryg-a, dünýäm gapyşdy. Siziň
şu güne düşmegiňize men sebäp boldum. Siziň ýaradar bolup, kesel ýatmagyňyza men günäkär. Men
hudaýgargan ogul boldum! Alla näme üçin meniň janymy babamyňky bilen bile almadyka? Wa-daryg-a, men
nädäýdim-ä, ene jan?! Meni ýanyňyzdan kowmaň! Meniň sizden başga hiç kimim ýog-a!..
***
Togrul soltan ikindinara Altynjan hatyny daşary gezime alyp çykdy.
Altynjan hatynyň şindem ysgyn-deramaty ýokdy. Gözüniň öňündäki uçgunjyklar gaýmalaşmagyny
dowam edýärdiler.
Aşyr aýynyň ortalarydy. Howa sergindi. Demirgazyk tarapdan öwüsýän hoştap şemal janperwerdi.
Bagdat şäheri parahatdy. Şäheriň oglanlary alagykylyk edip gizlenpeçek oýnuny oýnaýardylar.
Soltan bilen hatyn dähedem-dessem ýöräp barýardy, köpden bäri bile gezim etmändiler. Dogrusy,
uzaga çeken keselçilikden soň, Altynjan hatynyň birinji gezek soltan bilen gezelenje çykyşydy. Şeýle
bolansoň, soltan gezimiň uzaga çekmeginden howatyrlanyp, hatynyny öňden taýýarlanylan düşege alyp
bardy.
Altynjan hatyn alaşowhun edip gizlenpeçek oýnaýan oglanlara seretdi, ýaşlygyny ýatlady. Ol:
– Begim, serediň, arap çagalary biziň birmahalky oýnan gizlenpeçek oýnumyzy oýnaýarlar – diýip,
geňirgenmesini daşyna çykardy.
– Eýsem näme! – diýip, soltan biraz oýlanyp jogap berdi: – Adamyň bütin ömri – tapmak. Alla dünýäni
gizlenpeçek görnüşinde ýaradypdyr. Biri gizlenýär, beýlekisi tapýar. Dünýäniň bar lezzeti tapmakda. Durmuş
gizlenpeçeginden men seni tapdym...
Ýigrimi ikinji hekaýat
TALAŇ SAÇAGY
Z
yýapat uludan başlandy.
Saçak uludan ýazyldy. Onuň daşyna bäş müň adam ýerleşdi.
Saçagyň üstünde adyny tutan zadyň bardy.
Üstaduddaryň hem emir çaşnigiriň adamlary ýetişibildiklerinden saçaga tagam çekýärdiler.
Herdürli tagamlaryň ysy töwerek-daşa burk urýardy. Saçagyň başyna çökenler toý eýesiniň gelerine –
nahara başlamaga izin bererine sabyrsyzlyk bilen garaşýardylar.
Toý eýesi – soltan oturanlary uzak garaşdyrmady. Hajyp soltanyň gelýändigini yglan etdi.
Buýsançly sesler Asmana galdy:
– Togrul soltana sahawat bolsun!
– Togrul soltana salawat bolsun!
– Togrul soltana salamat bolsun!
Togrul soltan myhmanlar bilen salamlaşmaga durdy.
Myhmanlar hatara durup, soltanyň elini maňlaýlaryna sylyp, salam berip, geçip durdylar, käbir kişi
bolsa, soltanyň aýagyna, donunyň synyna maňlaýyny degrip tagzym edýärdi, alkyşly sözlerini aýdýardy.
Soltanyň jansyzlary tertip-düzgüne gözegçilik edýärdi.
Biraz wagtdan soň hajyp Abdyrahman Agajy Altynjan hatynyň gelýändigini mälim etdi:
– Muhammet Togrul soltanyň hatyny hem naýyby Altynjan hatyn gelýär!
Myhmanlar ýene jem bolup gygyryşdylar:
– Altynjan hatyna salawat bolsun!
Bu sözler hemem Togrul soltana dilenilýän üç dileg birsyhly gaýtalandy.
Togrul soltan hatyny bilen özleri üçin niýetlenilen sypa tarap ugrady. Adamlar jaýlaşykly ornaşansoň,
tagamyň hormatyna Amydylmülk (baş wezir) Gurhan okady.
– Adamlar, bu gün – Nowruz! Bu gün – Täze ýyl! Perwerdigär bize geçen ýyly synag ýyly etdi.
Soltanlygymyzda agzybirligiň saklanmagy, dildüwşükleriň bolmazlygy üçin bar başarnygyny sarp edip, gije
diýmän-gündiz diýmän işlän umury istihbaradymyzyň sahyby Bekdaş Rudbarynyň janyna kast edildi. Onuň
ýatan ýeri ýagty, jaýy jennet bolsun! Ol biçak hüşgär, aladaçyl adamdy. Ol köp-köp adamlaryň pyssypyjurlyklarynyň üstüni açan sahypdy. Ol biziň soltanlygymyzy köp-köp hyýanatçylykly pällerden halas
eýledi. Ýöne janyna kast edildi. Soň, görüp otursak, ol wagşylygy etdiren kişi öz adamymyz – Ybraýym
eken. Meniň doganym Ybraýym – goý, onuň ýatan ýeri jennet bolsun! – parahat dünýämize zorlugy, sütemi
girizjek boldy. Parahat günümize gan çaýkap, rafyzy mezhebine1 öwürmäge çalyşdy. Ol biziň arkamyzda
Perwerdigäriň durandygyny unutdy. Perwerdigär bize Arslan Besasury Türkmeni eden ýowuz işleri üçin
jezalandyrmaga, arap emiri Kuraýyş ibn Bedrany akylyna aýlamaga, mömünler emiri Kaýym Bemryllahy öz
tagtynda gaýtadan oturtmaga güýç-kuwwat berdi. Perwerdigäriň bu asylly işi bize ynanandygy üçin
buýsanjymyzyň çägi ýokdur. Çawymyz ýedi yklyma2 doldy. Men galan ömrümi-de ähli musulman
raýatlarymyň rahatlygy, bolçulykda ýaşamagy üçin sarp ederin. Allatagala maňa kapyrlary musulman etmek
parzyny ynandy. Sizi parahat ýaşatmak – meniň borjum.
Myhmanlar ýene gygyryşmaga başlady:
– Togrul soltana salamat bolsun.
– Togrul soltana salawat bolsun!
– Togrul soltana sahawat bolsun!
Tagama bissimylla edildi.
Daşdan seredeniňde desterhanyň üstünde goýlan nygmatlary, tagamlary iýip-tükedip bolar ýaly däldi.
Ýöne bu pikir nädogry eken. Yhlas bilen ýapyşylanda gutarmajak zat ýok eken. Soltanyň desterhanyndaky
zatlar gutarmasa-da gutaraňkyrlady.
Desterhana getirilýän kakmaçlaryň, çişlikleriň, gowrulan etleriň yzy üzülenokdy. Ýogsam soltanyň
saçagyndaky nygmatlary, tagamlary iýip tükedip bolýandygyny oturan myhmanlar görene göz etjekdiler.
Iň kyny – garyn doýsa-da gözüň doýmaýanlygy.
Oturanlaryň galabasy garynlary doýansoňam gözlerini doýurmak üçin bir adamlyk iýdiler.
– Altyn gyz, ýagdaýyň niçik? – diýip, soltan hatynyndan ýuwaşja sorady.
Altynjan adamsynyň sözüni makullap baş atdy:
– Gowy, begim, gowy.
***
Göçgünli saz çalynýardy.
Saçakdaky zatlardan iýlip-içilip bolnandan soň, aýat-töwir edildi, Gurhan okaldy.
Şondan soň myhmanlar aýdym diňlemäge, iki adamboýy beýiklikden asylan ýüpüň üstünde ýöräp,
herhili oýunlar görkezýän darbazlara tomaşa etmäge, rakys oýnamaga girişdiler.
Altynjan oturan ýerinden Kabyly agtardy. Soltanyň ýerinden turup, baş wezir bilen nämedir bir
zadyň gürrüňini edip durandygyndan peýdalanyp, Kabylyň ýanyna bardy:
– Hatynyň gelmedimi?
– Hatynym seniň bir otagyňa hiç kimsäni eltmän, daňdandan bäri içinde otyr. Başda niýeti iki otagyňy
eýelemekdi, ýöne bolmady: seniň akgyzlaryň, wezir-wekilleriň hatynlary eýýäm köp zatlaryňy öz aralarynda
paýlaşdylar. Olar zatlaryň towsa göterilmegi üçin soltanyň izinine garaşyp irikgä bolup otyrlar.
Altynjan Kabylyň bu sözüne ör-gökden boldy:
– Öňünden paýlaşylsa, onda bu deňlik bolanog-a?!
– O nämäniň «deňligi»?!
– Talaň saçagy toýunda ähli kişi talaň öýe deň gadam urmaly. Öňünden paýlaşmak resime laýyk
gelenok.
– Wa-weýla, gör-ä munuň tapýan sözüni! – Kabylyň keýpi gaçdy. – Wa-waýla, meniň dilimi
kesmeli.
***
Jandarlar derrew Altynjan hatynyň emrini ýerine ýetirdiler: onuň haremhanasyndaky hatynlary zor
bilen daşaryk çykardylar, talaň saçagynyň başyna getirdiler.
Kabylyň hatyny: «Bu näme etdigiň boldy seniň? Şumy indi seniň biziň aladamyzy etdigiň?» diýen
terzde Altynjana bakdy. Altynjan ol haýbatly garaýşy görmedikden boldy.
Altynjan hatyn Kabyl dagynyň öýkesini ýazjakdygyna ynanýardy, şonuň üçin onçakly gynanybam
duranokdy. Iň esasy zat, talaň saçagy toýuny resime görä geçirmekdi.
Geçen ýyl nowruzdaky talaň saçagy toýunda Altynjan hatyn Reýdäki iň gowy görýän jüpbe-jygalaryny,
gymmatbahaly şaý-sepleriniň käbirini Bagdatdaky, Wasytdaky köşgüne ugradyp gizläpdi.
Megerem, Beýik Perwerdigär Altynjanyň bu ogryn eden işini halamady. Şonuň üçinem onuň şol gizlän
zatlaryny Abulharys Arslan Besasury Türkmene talatdy. Indi talaň saçagyndan alnyp galynan zatlaryň birem
ýok. Ol baýlyklar seljuklylaryň duşmanlaryna siňdi. Altynjan bolsa ol zatlaryň öz iň ýakyn adamlaryna
siňmegini, olaryň begenmegini isleýär.
Rowaçlyk üçin halallygy saklamaly!
Nowruz güni täze durmuşa başlamaly. Täze durmuşy päklik, halallyk bilen başlamaly.
Nowruz – täze gün.
Nowruz – täze ýaşaýyş.
Nowruz – Altynjan hatyn üçin hem täze gün, hem täze ýaşaýyş.
Soltan biraz dymyşlykdan soň hatynyna ýüzlendi:
– Altynjan, sen taýýarmy?
Eý, Hudaý, bu ýylky berjek berekediň, ykbalyň nähilikän seniň?!
Her ýyl umytda, özem süýjüden süýji umytlarda goýup, şu güne, şu ýaşa ýetirdiň. Goý, mundan
beýlägem amanda hem abraýda sakla, eý, Perwerdigär!
Altynjan öýüne, haremine ýene bir ýola göz aýlap:
– Men taýýar, begim! – diýdi.
– Onda myhmanlarymyza izin bereli – diýip, soltan myhmanlara göz aýlady.
Myhmanlar soltanyň aýtjak sözüne sabyrsyzlyk bilen garaşyp durdylar.
– Eý, meniň eziz byradarlarym! – diýip, soltan sözüne birpaýyz dyngy berdi: – Geçen saparky talaň
saçagyndan – nowruzdan bäri alhamdulilla3, Perwerdigär bize eçilmek eçildi. Perwerdigär maňa berdi.
Men – Perwerdigäriň ýerdäki wekili. Ol öz beren zatlaryny iň ýakyn adamlaryma paýlamagymy, sizi hoş
etmegimi, sizi şerefdarlykda, sahawatlykda ýaşatmagymy isleýär. Hany, siz maňa aýdyň, Perwerdigär bir
ýylyň içinde beren baýlyklaryny bermänem bilerdimi?
Adamlar jem bolup gygyrdylar:
– Bilerdi!
– Bermedimi?
– Berdi!
– Alla bizi ýalkadymy?
– Alla bizi ýalkady!
– Besasury ýaly näkesleri ýagy edip, taladyp bilerdimi?
– Bilerdi!
– Alla üstümize ýagy sürüp talatdymy?
– Ýok, talatmady! Alla bizi ýalkady!
– Ýer godukladyp, ählije baýlygymyzy ýeriň aşagyna düýnedip bilerdimi?
– Bilerdi!
– Ýer godukladyp, ýeriň aşagyna düýnetdimi?
– Ýok, düýnetmedi! Alla bizi ýalkady!
– Sil-harasat inderip, weýrana salyp bilerdimi?
– Bilerdi!
– Weýrana saldymy?
– Ýok, weýrana salmady! Alla bizi ýalkady!
– Näkeslere ogurladyp bilerdimi?
– Bilerdi!
– Ogurlatdymy?
– Ýok, ogurlatmady! Alla bizi ýalkady!
– Ýangyn döredip, ähli zadymyzy ýakyp-ýandyryp bilerdimi?
– Bilerdi!
– Başymyza ýangyn belasy geldimi?
– Ýok, gelmedi! Alla bizi ýalkady!
– Alla bizi ýalkadymy?
– Alla bizi ýalkady!
– Sebäp – biz şeýtanyň alyna gitmedik. Sebäp – biz diňe Allatagalaga hoş geljek işleri etdik.
Soltanlygymyzyň ýylsaýyn baýamagy, siziň bereketde, bolçulykda ýaşamagyňyz – Allanyň Ýerdäki
wekiline sygynýanlygyňyzdadyr! Biziň ryskymyz agzybirligimizdedir! Soltana goýýan hormatyňyzdadyr!
– Togrul soltana salawat bolsun!
– Kadyr bizi ýalkady. Bize gülüp bakdy, ol bizi tebigy bela-beterlerdenem, duşman zulmundanam
gorap saklady. Duşmanlardan goranmaga ägirt uly güýç-kuwwat berdi.
Adamlar: «Togrul soltan!», «Togrul soltan» diýip gaýtaladylar.
– Bu gün – Nowruz! Bu gün – Täze ýylymyzyň başlanan güni. Täze ýylymyzy Haktagala berekete,
sahawata doldursyn!
– Omyn!
– Beýik Muhammet Togrul soltana salamat bolsun!
– Beýik Muhammet Togrul soltana salawat bolsun!
– Beýik Muhammet Togrul soltana sahawat bolsun!
Bäş müň kişi bu sözleri yzly-yzyna gygyryp gaýtalady.
– Meniň eziz byradarlarym! Hatynym Altynjan bilen Haktagalanyň eçilen baýlyklaryny, öýümizi size
tabşyrýarys. Goý, soltan maşgalasynyň emläkleri size, siziň maşgalaňyza ýoksun, rowaçlyk, şowlulyk,
bolçulyk getirsin! Uzak-uzak ýyllar häzirki ýaly sahawatlykda, salawatlykda, salamatlykda talaň saçagy
toýuny geçirmek nesip etsin! Byradarlar, öýümiziň ähli gapylary, sandyklarymyz siziň üçin açykdyr. Ähli
zadymyz siziňki bolsun, byradarlar! Biz häzir köşgümizden çykyp gidýäris. Gelýänçäk siz özüňize ýaramly
hasaplan zatlaryňyzy alyberiň! Bizden size rugsatdyr!
Togrul soltan Altynjan hatyna elini uzatdy. Altynjan hatyn soltana elini berdi.
Olar öýlerinden çykdylar.
Bu mahal olaryň ýanlarynda haşymlary-da ýokdy, çünki soltan olara-da talaň saçagyna gatnaşmaga izin
beripdi.
Togrul soltan bilen Altynjan hatyn karargähe bardylar. Öz ýerlerine geçip ornaşdylar.
– Dürnazar, sen näme üçin talaň saçagyna barmadyň? – diýip, soltan sahybyna ýüzlendi.
– Siziň jan saglygyňyz meniň üçin, meniň adamlarym üçin iň uly baýlyk, aly makam! – diýip, sahyp
Dürnazar jogap berdi.
Jogap soltanyň hoşuna geldi. Ol sahyba nämedir bir zat sowgat bermek isledi. Arman, ýanynda hiç zat
bolmansoň (indi öýünde-de hiç zat galan däldir!), ahmyrly hyrçyny dişledi.
***
Gije bir çene bardy.
Howa salkyndy.
Talaň saçagynyň gutarandygyny, myhmanlaryň gidendigini eşidenlerinden soň, Togrul soltan bilen
Altynjan hatyn öýlerine ugrady.
Altynjan hatyn soltandan bir-iki ädim yzdan ýöräp barýardy. Soltan oňa durup garaşýardy. Onuň keýpi
çag-çagdy. Eden işinden aka hoşnutdy.
Ol hiç wagt baýlyga kowalaşmandy. «Gysgançdan ýabgu bolmaz» diýen pähime düýrmegi bilen
ynanýardy. Onuň göwnüni galkyndyrýan zat baýlyk däldi, hökümdarlykdy. Baýlyk hökümdarlygyny
saklamagy, giňeltmegi üçin serişdedi. Ol öýüniň boşap galmasyna birjik-de gyýylmaýardy. Çünki öýüni
islendik pursady islendik zadyndan dolduryp biljekdigini bilýärdi.
Öýüň derwezesiniň öňünde olary Amydylmülk garşylady:
– Ýataryňyz ýaly düşek-de ýok, hiç zat-da!
– Bir alajyny taparys.
– Men öýümden ýorgan-düşek getiräýeýin, hökümdarym?!
– Ýarygije biynjalyk bolma. Derrew daň atar. Onsoň Kadyr bir çykalga tapyp berer. Ýogsa-da,
gyzjagazyňa sowgat almaga ýetişdiňmi?
– Aý, zeleli ýok... – diýip, baş wezir müýnli ýylgyrdy.
Soltan Altynjana seretdi. Hatyn düşündi, gulagyndaky gulakhalkasyny, boýnundaky pöwrize hem ýakut
monjugyny alyp, adamsyna uzatdy:
– Alyň!
Soltan hatynyna nebsagyryjylykly seretdi. Onuň bu aýgydyna welin, çyn ýürekden buýsandy. Ol
hatynynyň gulakhalkasy bilen ýakut monjugyny (Bu monjugy birmahal Altynjana Mäne baba sowgat
beripdi.) Nasyr Kundura berdi:
– Amydylmülk! Ine, bu gulakhalkany hatynyňa, bu monjuklary bolsa gyzyňa ber. Özem aýt: «Togrul
soltanyň hatyny Altynjan hatyn özüniň iň gowy görýän, dakynyp ýören zatlaryny maňa berdi. «Hatynyňy
hem gyzyňy begendir!» diýdi» diý.
– Ömrüm size sadaga bolsun, hökümdarym!
Olar hareme girdiler.
Içeri öňki içeri däldi.
Adamlar ýanyp duran şemlere çenli alyp gidipdirler.
– Nädip ýatarkak?! – diýip, Altynjan pyşyrdady.
– Birinji gezek däl ahyryn – diýip, soltan egnindäki abasyny ýere ýazyp: – Muhammet aleýhyssalamyň
bir abasynyň aşagyna bäş bolup ýerleşenlerinde4 biz iki bolup ýerleşmerismi? – diýdi.
– Siz ýatyň, men oturybereýin.
– Ýok, ýok, ikimizem gözümiziň awusyny alaly.
Är-aýal bir abanyň üstüne ýerleşdi. Uzynly günüň ýadawlygyndan soň, olar süýji uka batdylar.
Maksadyňa ýetip alan ukyň süýji bolýar.
Ýigrimi üçünji hekaýat
ZENAN ÖMRI – GARAŞMAK
ogrul soltan Abu-l-Aswar Şawur Birinjiniň1 sowgat iberen senjap2 possunyny Altynjana
geýdirdi.
– Sparetranyň3 gahrymançylygy hakda uly gürrüň edýärler, ýöne onuňky seniň
gahrymançylyklaryň ýanynda hiç zatdyr. Seniň Hyratda, Nyşapurda, Amulda, Darganda, Dehistanda,
Etekde bolan söweşleriň hersinde görkezen gaýduwsyzlygyň Rüstem Zal deýin men-men diýen ärleriň
bütin ömürlerine görkezen gahrymançylyklaryna gaýry dur diýýär. Meni seniň janyň sag däldigini, derdiň
agyrdygyny aňýaryn, ýöne sen özüňe zor salyp, mydama aýak üstünde. Sen maňa özüňi kesel halda
görkezmek islemeýärsiň. Munyň nädogry, Altynjan. Kesellemegi, garramagy Alla tapypdyr. Men geçen
günlerime ser salýaryn welin, indi, görüp otursam, sen ýeke gezegem keselläp düşekde ýatmansyň. Meni
Ybraýymyň elinden halas edeniňden soňam sen özüňi oňly bejertmediň. Bejermek, ýaraňa seretmek üçin
gelen tebipleri, lukmanlary kowup goýberdiň: «Mende hiç hili dert ýok» diýip. Men kän oýlandym hem
seniň Zenjanda – Kabylyň yktasynda birki aýlyk dynç almagyňy makul hasapladym. Sen arkaýyn ýatyp
dynç al. Men Yspyhana gidip geljek. Iki aýdan dolanaryn – diýip, Togrul beg hatynynyň gülgün ýüzünden
sypady.
Soňam, Kabyla görkezme berdi:
– Men gelýänçäm Altynjany saňa ynanýaryn. Goý, ol seniň Zenjandaky yktaňda bolsun.
Kabyl baş atdy.
Soltan aladaly gürledi:
– Yspyhandan gelýänçäm sen Zenjanda Kabylyň myhmany bol. Men göni şo ýere bararyn.
Gyş güni bolansoň, Altynjan soltanyň uzak ýola öz tebibi bilen gitmegini isledi, ýöne soltan tebibe, rast,
Altynjanyň ýanynda gözegçilikde bolmaly diýdimi, gürrüň gutardy, üýtgetjek zadyň bolmaz, tebip diýlen
zady eder. Naýyp-hatyn sözüniň ýer almajakdygyna gynanmak gynandy, herhal, boýun sundy, adamsyny
esli aralyga çenli ugratdy.
Altynjan hoşlaşyk pursady Togrul begiň özüne nähilidir bir möhüm habar aýtmakçy bolýandygyny
aňyp, oňa soragly bakdy:
– Altynjan, sen dünýä deýin giň. Sen meni mydama öz giňligiň, merdi-merdanalygyň bilen haýrana
goýýarsyň. Sen meniň üçin Anuşirwany zynjyrlap, zyndana taşlamaga erk tapan merdana, dogrusy, häzir