Altynjan hatyn - 19

ençe Gündogar halk rowaýatlarynyň we ertekileriniň söýgüli gahrymany. Soltan Mahmyt Gaznaly
Firdöwsiniň «Şanama» eseriniň baş gahrymany hakda: «Rüstem Zal ýaly batyr, pälwan gahrymanlar meniň
esgerlerimiň arasynda kän» diýende şahyr biçak gaharlanypdyr. «Beýle gahryman hiç ýerde ýokdur. Bu
gahrymany diňe men döretdim» diýip, şahyr soltany nadanlykda, çeper esere düşünmezlikde aýyplapdyr.
Aslynda, soltan ýüregini aýdypdyr: hakykatdan hem soltan Mahmyt Gaznalynyň goşunynda pälwan, batyr
adamlar juda kän eken. Soltan ol pälwanlaryna guwanypdyr. Güýç synanyşmak, göreş tutmak boýunça
ýaryşlary yzygiderli geçirip durupdyr. Ussatlara mahsus bir kemçilik bar: olar eserlerine at daksaň
halamaýarlar. Soltan Mahmyt Gaznalynyň sözleri bilen aýtsam, adamy öwseň, ol «Gör, men nähili gowy!»
diýip guwanýar, eger «Seniň şeýle-şeýle kemçiligiň bar» diýseň, onda adam: «Gör, bu adam nähili
ýaramaz!» diýip, seni ýigrenip ugraýar.
4. Oba, kent – biz obadyr kent sözüni manydaş sözler hasaplaýarys. Aslynda, bu sözleriň arasynda
belli bir derejede tapawut bar. Kent – daşyna daşdan diwar aýlanan obadyr. Daşyna palçykdan diwar
aýlanýan berkitmelere bolsa gala diýilýär.
5. Horezm köli – Aral kölüniň orta asyrda atlandyrylyşy.
6. Lala – terbiýeçi, atabeg, atalyk.
7. Mirşikär – awçylaryň ýolbaşçysy.
8. Perrende bazary – guş bazary.
9. Şahyn – ak reňkli laçyn.
10. Kelete (kelate) etmek – harap, weýran etmek.
11. Mertebe – bagt manysynda.
12. Tarih-i-Beýhaki. Abu-i-Fazlýa Beýhaki. Çagry begiň, Togrul begiň, Musa begiň her birine bir etrap –
Şaruhan, Rabat Maşe, Gauhor etraplarynyň berlendigi hakda (1033 – 1034 ý.) Fahr Razi hem ýazypdyr.
13. Akyn – gadymy türkmen çapawulçylygynyň atlandyrylyşy.
14. Muhammar – şerap içip mes bolan.
Üçünji hekaýat
1. Çilten – 1. Kyrk ten, kyrk adam; 2. Sopularyň kyrk adamdan ybarat “nujaba” ýa-da “abdal” diýilýän
we keramatly hasaplanýan topary.
1. Damulla – mugallym.
2. Hindistana ilki bolup yslam dinini elten soltan Mahmyt Gaznalydyr.
özbaşdak yslam döwleti boldy.
Päkistan 1947-nji ýylda
Bäşinji hekaýat
1. Elite hüllepüş – elite – saýlanan, iň gowy; hüllepüş – owadan geýim.
2. Zünnar – guşak; otparaz ruhanylarynyň guşagy.
3. Haluf ýüpegi – Haluf şäherinde dokalan ýüpek mata.
4. Dilbent (dülbendi) – boýna, başa daňylýan insizräk mata.
5. Halhal – aýal-gyzlaryň bezeg üçin aýaklaryna dakýan, kümüşden edilen, nagyşly ýasy halka. Bu
bezeg Horasana, türkmenlere araplardan gelipdir.
6. Boriýa – ýekenden dokalan düşek.
7. Soltan Mahmyt Gaznaly 1027-nji ýylda urdu dilini döredýär. Soltanyň goşunynda köp halkyň
wekilleri söweşipdirler. Şonuň üçin hem soltan Mahmyt bu dili döretmek bilen esgerleriň arasyndaky dil
kynçylyklaryny, düşünişmezliklerini çözmegi maksat edinipdir. Urdu dili häzirki döwürde Päkistanyň
döwlet dilidir.
Altynjy hekaýat
1. Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
2. Nass – yslam hukugynda Gurhan bilen hadysa aýdylýar.
3. Dor bedew – kynyklara dör bedew münmegi Oguz han wesýet edipdi. Ýigrimi dört agtyga wesýet
edilen atlaryň reňkiniň sany dokuzdyr. Mysal üçin, Gaýa, Baýada, Alaöýlä, Garaöýlä gara reňkdäki at;
Owşara – ak reňkdäki at; Igdire, Begdüze, Ýiwä we Kynyga dor at miras berilýär. Oguz hanyň bu harby
sargydy XIII asyrda Jelaleddin Meňburny döwründe-de bar eken. Elbetde, bu hakda göni gürrüň edilmesede, muny Jelaleddiniň kätibi, Muhammet Nesewiniň «Jelaleddin Meňburnynyň ömür beýany» atly
kitabyndaky şu setirlerden: «Bellenilen gün soltan goşunyny söweş nyzamyna düzdi. Goşunyň merkezi diňe
gara atly, gara geýnen ýigitlerdendi, sag ganat dagyň sili ýaly uçganaklap duran ak atly, ak geýnen
nökerlerdendi, çep ganaty bolsa mele atly, mele geýnen nökerlerden ybaratdy» (254 sah.) hem aňmak
bolýar. Elbetde, bu aýratyn gürrüň, özem uly gürrüň.
Ýedinji hekaýat
1. Tebük – häzirki futbol oýnuna meňzeş oýun.
2. Güý – çöwgen hem tebük oýunlarynyň topy.
3. Alty tarap – gadymy döwürdäki durnukly söz düzümi. Ata-babalarymyz yslamdan öý «dört tarap»
diýmän, «alty tarap» diýipdirler. Olar bäşinji we altynjy tarap diýip Ýeri we Asmany göz öňünde
tutupdyrlar.
Sekizinji hekaýat
1. Ferraş – içerini syryp-süpürýän hyzmatkär.
2. Pereç – ýelbegeý almak üçin tikilýän ýeňi kelte don.
3. Bilal – Ilkinji hebeşi azançy.
4. Ýabgu – patyşanyň wezipesini ýerine ýetiriji. Bu wezipe patyşalyk, şalyk berkarar edilýänçä
wagtlaýyn berilýän at. (L.Gumilýow).
5. Mahýa (maähr) – galyň.
6. Tapbala – depçi zenan.
7. Seljugyň hatynynyň grek gyzy bolandygy, şeýle hem olaryň nesepleriniň nestorianlygy barada iki
pikir bar: bir topar bu pikiri öňlaýar, beýleki topar bu pikire garşy çykýar. (Rene Grosse. Sähraýylaryň
imperatorlygy. Türkmen diline terjime edilen nusgasy).
8. Taýlesan – boýna atylýan ýaglyk. Bu ýaglyk köplenç namazlyk üçin göterilýär. Zenanlar bu ýaglygy
päklik, halallyk manysynda atynýarlar.
9. Atyllanyň gününe salmak – neberesi öldürilenden soň, bir görmegeý gyz aryny almak maksady
bilen Atylla özüni bagyş edýär we gije uklap ýatan Atyllany pyçaklap öldürýär.
Dokuzynjy hekaýat
1. Bu gysgaça maglumat ibn Esiriň «Kämil taryh» atly kitabynyň birinji jildinden alyndy.
2. Samanogullary – bu nesilşalyk 892 – 999-njy ýyllar aralygynda Merkezi Aziýada hökümdarlyk
edýär. Bu döwletiň esasynda Mahmyt Gaznaly öz şalygyny döredýär.
3. Ibn Esir. Kämil taryh. TMMMM. 1-nji jilt. A., 2005.
4. Ýaňykent – 1964-nji ýylda belli bir alymlar topary tarapyndan Altyndepe diýlip atlandyryldy.
Ýaňykent Beýik Oguz döwletiniň paýtagtydyr. Syrderýanyň boýundaky Ýaňykent – Abywertde suwuň
kesilmegi sebäpli, Heýtelä göçen we ol ýerlerini mesgen tutunan oguzlaryň paýtagtynyň ikinji döreýşidir.
Taryhdan belli bolşy ýaly, oguzlar nirä göç etseler, baran ýerlerine öňki ýaşan ýerleriniň atlaryny
dakypdyrlar.
5. «Nasr Ilig han 1013-nji ýylda aradan çykdy, onuň ýerine gardaşy Mansur geçdi. Ol Arslan Ilig
unwanyny aldy, kuwwatly hökümdar boldy. Ýöne 1021-nji ýylda hanedana degişli Alytegin Buharaga
häkim bolanda özbaşdak hereketlere we öz ülkesini giňeltmäge başlady. Bu wagtlar Seljugyň ogly Arslan
ýabgunyň öz ili bilen Jentden aşak inip, Buharadan 20 farsah (118 kilometr) demirgazykdaky Nur etrabynda
ýerleşendigini bilýäris». Faruk Sumer. Oguzlar – türkmenler.
6. Garahanly nesilşalygy – 382 – 607-nji hijri; 992 – 1211 milady ýyllary aralygynda Heýtelede
höküm sürýär. Garahanly türkmenleri – garlyk türkmenleridir, olar X asyryň ortalarynda Merkezi Aziýada
ilkinji bolup yslamy kabul edýärler. «Gara» sözi «güýçli, köp» manysyndadyr. Ilek han samany şalygynyň
paýtagty bolan Buhara şäherini basyp aldy we ol ýerde öňki şalygyň neberelerini ýok etdi. Samanogullary
şalygynyň tagtynda oturyp, başyna täç geýdi. Bu waka 999-njy ýylda boldy. Ilek hanyň täç geýmegi
samanogullary şalygynyň ýaşamasyny bes edendigini alamatlandyrdy.
7. Seljuk ibn Dükakyň bäş oglunyň atlary: Ysraýyl, Mykaýyl, Musa, Ýunus, Ahmet. Bu hakda
Kerimeddin Mahmyt Aksaraýlynyň «Musameretul ahbar» (Habarlaryň mejlisi) atly kitabynda aýdylýar.
Käbir taryhy çeşmelerde Seljuk begiň dört oglunyň bolandygy aýdylýar. Faruk Sümer bu barada şeýle ýaz-
ýar: «Seljugyň dört ogly bardy. Onuň oglunyň bäş bolmagy hem mümkin. Zahiri Nişapuryň sözlerine görä
şeýledir. Bäş oglunyň atlary: Ysraýyl, Mykaýyl, Musa, Ýusup we Ýunus».
8. Ýurduny täzeledi – Taryhçylar Seljuk ibn Dükakaň ýüz ýedi ýaşda aradan çykandygyny nygtasalarda, onuň aradan çykan ýylyny dürlüçe görkezýärler. Bir taryhçy Seljuk begiň aradan çykan ýylyny 1007-nji
ýyl diýip görkezse, başga bir taryhçy ony 1011-nji ýyl diýip, ýene bir taryhçy 1013-nji ýyly görkezýär.
9. Faruk Sümer. Oguzlar – türkmenler (taryhlary, tire-taýpa düzümleri, dessanlary) Aşgabat. 1999. Ibn
Esir. Kämil taryh, 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
10. Ibn Esir. Kämil taryh. TMMMM. 1-nji jilt. A., 2005.
11. Oguz hanyň pendi – edilen etmişe hökman jeza bermelidigi, eger wezipeli beglerden,
serkerdelerden haýsydyr biri etmiş edene howandar çyksa we ony jezadan alyp galmakçy bolsa, onda şol
begi-de, serkerdäni-de patyşanyň ony nähili gowy görýändigine, hormatlaýandygyna seretmezden
jezalandyrmaly. Kanun ähli kişi üçin deň bolmaly.
12. Musahhar (teshyr, petih) kylmak – eýelemek, boýun egdirmek, basyp almak.
13. Jibal – daglyk ýer diýmekdir. Jibal ülkesi – Yspyhan, Zenjan, Kazwin, Hemedan, Dinawar,
Harmysyn, Reý ýaly şäherleri öz üçine alýan uly daglyk ülkedir.
14. Büweýh, Kaku, Rawwat, Şaddat, Bawan, Musafir, Ziýar şalyklary – Günbatarda hökümdarlyk
süren uly bolmadyk şalyklar.
Büweýh şalygy – Eýranda we Yrakda 320 – 454-nji hijri, 932 – 1062-nji milady ýyllar aralygynda
hökümdarlyk edýär. Bu şalygy Togrul beg syndyrýar.
Kaku şalygy – 1008 – 1051-nji milady ýyllary aralygynda Merkezi we Günbatar Eýranda
hökümdarlyk edýär. Bu şalygy deýlemli Duşmanziýar esaslandyrýar. Şalygy Togrul beg syndyrýar.
Rawwat şalygy – X asyryň başyndan başlap, 1071-nji ýyla çenli Azerbaýjanda hökümdarlyk eden
şalyk. Şalygy Alparslan syndyrýar.
Şeddat şalygy – hijriniň 370 – 571-nji, miladynyň 951 – 1174-nji ýyllary aralygynda Arranda
(Garabag), Gündogar Ermenistanda hökümdarlyk eden şalyk.
Bawan şalygy – Hazar deňziniň kenarynda Tabarystanda hökümdarlyk edipdir. Hökümdarlyk eden
ýyllary 665 – 1349-nji ýyllar.
Musafir (salarlar) şalygy – Deýlemde we Azerbaýjanda 916 – 1090-njy ýyllar aralygynda
hökümdarlyk eden şalyk.
Ziýar şalygy – 927 – 1090-njy ýyllar aralygynda Tabarystanda we Gürgende hökümdarlyk eden şalyk.
15. Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
16. Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
17. Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
18. Kerimeddin Mahmyt Aksaraýly. Musameretul ahbar (Habarlaryň mejlisi).
19. Kerimeddin Mahmyt Aksaraýly. Musameretul ahbar (Habarlaryň mejlisi).
20. Kunýe – familiýasy, nesebiň aýdylyşy. Ibn, bin – ogly diýmekdir. Abu – kakasy; umm – ejesi; bin,
ibn – ogly; bint – gyzy diýmegi aňladýar.
21. Diýe (diýet) – öldürilen adamyň huny üçin tölenýän pul.
22. Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
23. «Dört ýüz ýigriminji hijri ýylynyň (1029-njy ýyly) aşyr aýynyň birinji güni, söweşe ugraljak güni
daňdan şazada Alparslan dünýä inipdi. Şonda onuň dogluşyny mübärekläp, onuň täleýini gowulyga
ýorupdylar». Ibn Esir. Kämil taryh. 1-nji jilt. TMMMM. A., 2005.
24. Wežde-çillä oturmak – wežde – ruhy taýdan göçgünli-öwçli ýagdaý. Çillä oturmak – derwüşdir
sopularyň 40 günläp ýekelikde iýip-içip, Gurhany okap, ybadat etmegi.
25. Jyza – naýza.
26. Askudar – çapar.
Onunjy hekaýat
1. Alty aýda bir, bir aýda alty garyş – gadymdan gelýän bu pähim bugdaý hakda. Hakykatdan hem
ýylyň ahyryna ekilýän bu ekin alty aýda bir garyş ösýär. Togsan dolup, ýere ýylyň girmegi, ýazyň gelmegi
bilen bugdaý bir aýda alty garyşlyk boý alýar, onsoň hasyla durýar.
On birinji hekaýat
1. Nyşan – gelinlik bellenen gyz.
2. Kedisi mawlamak (frazeologiki jümle) – (kedi – pişik) ärsiremek.
On ikinji hekaýat
1. Bikir – durmuşa çykmadyk päk gyz.
2. Tuwak – gelniň başyna atylyp, ýüzi ýapylýan seçekli örtük, nykap.
3. Arguwany ýakut – goýy gyrmyzy reňkli gymmatbaha daş.
4. Mil – 1852 metre deň bolan uzynlyk ölçegi.
On üçünji hekaýat
1. Gerdek – çatynjalar öýi.
2. Maşşate – durmuşa çykýan gyzy geýindirýän-bezeýän hünärmen aýal.
3. Nisar – gelniň üstüne gymmatbaha altyn-kümüş hem-de gül seçmek dessury.
On dördünji hekaýat
1. Gypjak çöli – Aral deňzi bilen Gara deňziň aralygy.
2. Posdek – düşek, ojakbaşy.
3. Tübbet (Tibet) müşki – Tübbet (Tibet) dördünji yklymda Hindistan bilen serhetleşýän bir ýurtdur.
Bu ýurduň müşki hytaý müşkünden has ýakymly hasaplanýar. Bu müşk gymmat bahalanypdyr. Ony satyn
almaga – peýdalanmaga diňe patyşalaryň gurbaty çatypdyr. Müşk jerenleriň göbeginden iki hili ýagdaýda
alynýar: bir-ä awçylar jerenleri tor gurup tutup, olaryň göbeklerini dilip, müşk suwuklygyny alýarlar; ikinji
ýagdaýda jerenler bişen müşklerini gaýalaryň ýiti daşlaryna süýkäp aýyrýarlar. Jerenleriň süýkenip daşlarda
goýup giden, guran müşkleri iň ýokary hilli müşk hasaplanýar. Beýle müşkler iň gymmatbaha müşklerdir.
4. Gumguma – çüýşe.
5. Rakiýa – üzümden ýasalan arak. Boza – darydan ýasalan güýçli, serhoş ediji içgi.
6. Asfury hanjary – asfury – ýiti sary reňkli ýakut. Barjamly adamlar hanjarlarynyň sapyny ýakudyň
mişmişi ýa-da asfury görnüşlerinden edýärler. Asfury ýakutlary gaýgy-gamdan saplaýan, göwnüňi göterýän
güýç hasaplap, adamlar ony ýanlarynda göterýärler. Asfury ýakudyň düzüminde adamyň ruhuna oňyn täsir
edip, ony galkyndyrýan, şatlandyrýan ylahy madda bar hasaplaýarlar. Togrul beg asfury hanjaryny Altynjan
hatyna sowgat berýänçä ýanyndan aýyrmady. Onuň işi mydama şowuna boldy.
7. Degirmen – bu ýerde Asman göz öňünde tutulýar, çünki, asman sözi degirmene meňzeş diýen
manyny aňladýar. As – degirmen, man – meňzeş.
8. Jumag (şöhwet, küwen) – är-aýallyk gatnaşygy, jübütleşmek.
9. Jent – şäheriň, emirligiň ady. Şeýle hem bugdaýdan atyň ýagyna gowrulyp taýýarlanylýan tagama
«jent» diýilýär.
10. «Zamahşar gijesi» – şeýle aýylganç gyrgynçylyk dünýä taryhynda 1572-nji ýylyň 24-nji awgusty
gijesi Parižde bolýar. Bu gan döküşligi «Warfolomeý gijesi» adyny alýar.
IKINJI KITAP
HEMINZAMAN
Birinji hekaýat
ÜLKER DÜŞSE, GYŞ BOLAR
er bir zadyň soňy bar: ähli perrendelere hem derrendelere1 soltanlyk eden bürgüdiň ahyrylahyr soňy geldi, çünki garrady – petekesiniň perleri agardy. Bürgüdiň petekesiniň perleriniň
agarandygyny – garrandygyny gören perrendeler hem derrendeler ondan öňküleri ýaly elhedergorky etmän, erkana ýaşap ugradylar.
Öň welin onuň al-asmanda sudurynyň çala görünmegi Ýerde uly howsala dörederdi. Janly-jandarlar
haýdan-haý öz hinlerine, sürenlerine sümülmäge howlugardylar. Bürgüt ok deýin şuwlap barýan towşandyr
torsuklaryň üstünden şaglap inip şeşper bolup urlardy, awuny alyp bilmedik gezegi ýokdy. Ýöne soňky
günler ol diňe çem gelen perrende höwürtgelerindäki gyzyletene jüýjeler bilen oňňut etmeli bolýardy.
Bir gezek beýik dag gerşindäki öz höwürtgesinden nobatdaky aw gözlegine gitjek bolup durka, onuň
ýanyna hüwi geldi. Özem ol hiç bir gorkusyz-ürküsiz geldi, köne hüwi tanşynyň ýanyna gelen deýin, gaty
arkaýyn gürledi:
«Eý, bürgüt, sen garrap, halys awdan galdyň. Sen öňkiň ýaly awuňy alyp bilmäniňden soň, diňe
höwürtgelerden jüýjeleri iýip gün görýärsiň. Meniň saňa nebsim agyrýar. Oýlanyp-oýlanyp, saňa kömek
etmegi makul bildim. Men saňa öz awlan syçanlarymdan, mör-möjejiklerimden ölmezödülik bereýin, ýöne
bir şert bilen...»
«O nähili şert?!»
«Şertim şeýle: men saňa öz awumdan aç ölmeziň ýaly berip duraryn, ýöne sen meniň höwürtgämdäki
jüýjejiklerime gözüňi gyzdyrma!»
Bürgüt ýanynda hüwiniň gorkusyz-ürküsiz durmasyny, petekesini gaýşardyp gürlemesini özüne namys
bildi. Ol özünden döwranyň geçendigine magat düşündi. Hüwä ýagşydan-ýamandan jogap bermedi. Ýeri,
hüwiniň teklibini kabul etmelimi? Bürgüt birmahal garganyň aýdan pikirini ýatlady. Garga: «Öli arslan
bolandan diri syçan bolanyň müň paý gowy» diýipdi, şonda.
Belki, bu pikir garga üçin dogrudyr. Bu dünýäde ýaşamak üçin her hili kysmatlara kaýyl geljekler kän
ahyryn! Ýöne şeýle ýaşaýyş bürgüt kowumyna uslypmydyr?!
Bürgüt ähli guşlaryň şasy. Şaha bolsa ýalňyzlyk mahsus. Hut şonuň üçin bürgütler mydama ýekeýalňyzdyr. Şa bolup dünýä geldiň, eý, bürgüt, şa bolup hem bu dünýäden git! Bürgütkäň hüwi bolup
ýaşamak, ýa garga, syçan bolup ýaşamak bürgüt kowumyna asla gelişmeýär. «Bürgüt bolup ýaşadyň, bürgüt
bolup ölmegi-de başar» diýip, bürgüt öz-özüne pent etdi.
Bu pendini makul bilen bürgüt bar güýjüni jemläp asmana galdy. Ol tä ysgyndan gaçýança ýokary
galdy. Soňam kert gaýanyň üstüne özüni goýberdi.
H
Bürgüt şuwlap aşak gaýtdy. Ýokardan gelip urlan bürgüt daşyň ýüzüni gyrmyzy gana boýady. Ana, şol
gyrmyzy gan gyrmyzy lagla öwrülipdir. Lagyl daşlary bürgütleriň gyrmyzy ganyndan döreýärmiş.
***
426-njy (1034–1035) ýylyň gyşynyň ikinji rebi-us-sani (ýanwar) aýynyň on ýedisinden başlap, üç
günläp gar ýagdy. Garyň galyňlygy dyzdan geçdi.
Togrul beg garly günleri, gary biçak gowy görýärdi. Gar ýagsa, hökman meýdana çykýardy. Garyň
üstünde aýakýalaň ýöremekden, ýüzin düşüp ýatmakdan, aw awlamakdan, gar ýagyp durka oduň başynda
iň ýakyn adamlary bilen üýşüp oturmakdan, çişlik, kebap bişirip iýmekden lezzet alýardy. Arman, garly
günler türkmen topragynda juda seýrek bolýar, kä ýyllar-a gar ýaganogam.
Üç günläp garyň ýagandygyna seretmezden Etegiň ýakyn-u-daş obalaryndan, Mawerannahrdan,
Horezminden gelen adamlary ertirden agşama çenli kabul edenden, olar bilen baglanyşykly meseleleri
çözenden soň, Togrul açyk meýdanda – Garagumuň amatly bir oýunda oturyp, kakmaç iýmek, göwün
hoşlamak pikiri bilen dört-bäş işşegiň etini pudarladyp, öňünden ugratdy.
Günortanlar Altynjan bilen özlerine garaşylýan guýnak oýa ugradylar.
Diňe dört tarap däl, oguzlaryň aýdyşy deýin, alty tarap hem ap-akdy, göýä Asman bilen Zemin aklyga
bürenip, başga bir älem döretmekçi bolýan ýalydy.
Galyň gar atlaryň ýöremegini kynlaşdyrýardy.
Howa o diýen sowuk däldi, arassady, tämizdi. Bu eşrepi howa janyňa tenekar deýin ýakymly täsir
edýärdi, ondan dem aldygyňça alasyň gelýärdi.
Togrul begiň-de, Altynjanyň-da atlary dor reňkdedi. Olaryň eginlerindäki eşikleri-de, esasan, al
reňkdäki eşiklerdi.
Al reňk olaryň kynyk neslindendigini aňladýardy.
Altynjan durmuşa çykmazyndan burun Akgar atly ak reňkli at münüpdi. Ak reňk Oguz hanyň Owşar
agtygynyň reňki eken. Ähli owşar neberesi ak reňkli at münýän eken, ak reňkli eşik geýýän eken.
Altynjanyň kakasy Abdylmälik han gara reňkli at münýärdi, onuň gullugyndaky adamlar hem gara
reňkli at münýärdiler, esasan, gara reňkli eşik geýýärdiler. Abdylmälik han gyzynyň ak reňkli owşar atyny
münmegine garşy bolman eken. Han özleriniň Gaýa hanyň neberesindendigini, olaryň gara reňkli at
münmeklerini Oguz hanyň wesýet edendigini gyzyna aýtmandyr. Näme üçindir, bu hakda Altynjana Habyl
bilen Kabylam, Sadylla-da, atabeg Omar-da aýtmandy.
Ol soltan Mahmyt Gaznalynyň Zamahşara gara atda, lowurdap duran gara eşikde gelendigi, şol pursat
özüniň dünýä inendigi barada eşidipdi. Soltanyň yzyndaky atlylaryň hem gara atlydyklary, gara eşiklidikleri
hakda hem eşidipdi. Özem kän gezekler eşidipdi, ýöne herçent eşitse-de, olaryň näme üçin diňe gara at
münendiklerine, näme üçin diňe gara eşik geýendiklerine pisint etmändi. Çünki, Altynjanyň kakasy-da, onuň
atlylary-da gara reňkli eşik geýýärdiler. Şeýle bolansoň ol şeýle at münmek, şeýle reňkde eşik geýmek
parzdyr, şeýle reňkli eşik geýmegi özleri isleýändirler öýdýärdi. Indi görüp otursa, Oguzyň her kowumy
wesýet edilen dokuz reňk boýunça geýinýän eken.
Altynjan durmuşa çykansoň, öňki mümkinçilikleri daraldy: Akgary bilen hoşlaşdy, indi dor at münmeli,
al reňkli eşik geýmeli boldy.
Dogrusy, ol soňky günler ähli zatda al reňki görýärdi. Hana, düşlegde kakmaç taýynlap oturan
adamlaryň ýakýan otlaryndan hem al ýalyn dillerini Asmana uzadýar.
Ýaýbaň oýtakda düşleg edinen adamlaryň egin-eşikleri al reňklidi, ýöne gar olaryň-da üst-başyny
ýetişibildiginden Altynjanyň gowy görýän ak reňkine öwürjek bolup çalyşýardy.
Togrul beg düşlege gelensoň, atyndan böküp düşdi, jylawy haşymlarynyň birine tabşyrdy. Soňam atyň
üstünde uzaklara seredip oturan Altynjana elini uzatdy, onuň atdan düşmegine tekge berdi.
Garyň dyzdan ýokardadygyna seretmezden, pyýadalap, gündogara bakan ugradylar, bir depe aşdylar.
Bu ýerde durup seretseň, alty tarapyň diňe aklykdy.
Bu oýtakda özlerinden başga hiç kimse ýokdy.
Bu ýeri başga bir pelek ýalydy.
Howada göçgünlilik, badyhowalyk bardy.
Altynjan Togrul begiň bu mahal näme isleýändigini magat bilýärdi. Sebäbi ol bu pursat barada oňa
düýnem, şu gün daňdanam aýdypdy. Begiň islegi – Altynjanyň-da islegidi.
Togrul beg üç-dört ädim öňden ýöräp, Altynjana ýol arçaýardy. Onuň keýpi kökdi, hatynyna beýik soltan
Mahmyt Gaznaly bilen Jürjaniýa eden ýörişi, şol ýörişde bolan käbir wakalar, Zamahşara baryşlary, derwezeden
girenlerinde täze dünýä inen çaganyň jägildisiniň eşidilişi, täze doglan çaga soltanyň «Altynjan» diýip at dakyşy,
«Beýik bir begiň hemrasy bolmagyny» pata berşi, patyşalaryň dilegleriniň mydama amal bolýandygy, çünki,
olaryň Allanyň ýerdäki wekilleridigi hakda göçgünli gürrüň berýärdi.
Bu gürrüňleri diňlemek Altynjan üçin öňem ýakymlydy, häzirem ýakymly. Ol Togrul begiň joşgunly
gürrüňini ýylgyrjaklap, gözlerini süzüp, heziller edip diňleýärdi.
Togrul beg birden saklandy:
– Altyn gyz, başlalymy? – diýip, ol ýanýoldaşynyň ýüzüne ýylgyryp bakdy.
Altynjan töweregine garanjaklady, hiç bir zatda nazary eglenmedi, ol göwünjeň dillendi:
– Sen näme diýseň, şol hem bolar!
Olar eginlerindäki possunlaryny çykardylar.
Altynjan ýene töweregine garanjaklady:
– Töweregiňe köp garanýarsyň-la? Kimdir biri bardyr öýdýärsiňmi?
– Aý, ýok.
– Şu oýda ikimizden başga hiç kim ýok. Başlabereli!
Altynjan begiň pikirini oňlady:
– Bolýar...
Togrul beg ilki başyndaky peşini, soň aýagyndaky keçe ädigini çykardy. Gary penjeläp alyp ýüzüne
sürtdi. Ol ilkinji gezek görýän deýin, esli salym Altynjany mähir bilen synlady. Ýaňagyndan, saç­laryndan
sypady. Soňam oňa daşky eşiklerini çykarmaga kömekleşdi.
– Özüm çykararyn.
– Meniň kömegim zyýan etmez.
Togrul beg Altynjanyň çenberini gapdala zyňyp goýberdi:
– Soň taparmykam?
– Taparys.
Togrul beg hatynynyň gözlerinden nazaryny aýyrmaýardy.
Başlandy!
Beg başda howlukman hereket etdi.
Olar kem-kemden gyzyşdylar.
Garyň üsti torç edildi.
Olaryň bedenlerinden bug göterilip ugrady.
Togrul begiň Altynjana seretdigiçe seredesi, mährini gandyrasy gelýärdi, ony biçak gowy görýärdi. Oňa:
«Altyn gyz, sen eýýäm maksadyňa ýetdiň, sen meniň ýüregim» diýýärdi. Kyrk ýaşa ýetip, özüniň Altynjana
kökerilmeginiň, imrinmeginiň sebäbine teý düşünip bilenokdy. Dogrusy, ol ýaşlykda Mahym atly gyza göwün
beripdi. Mahym Gökdaş begiň gyzydy. Togrul beg Mahym bilen gar ýaganda açyk meýdana çykyp, baş açyk,
aýak ýalaň ylgamak ylgardy. Olar ýaşlykda biri-birine biçak imrinipdiler.
Günleriň bir güni Mahymy afrasýaplylar bilen garyndaşlyk gatnaşygyny açmak, berkitmek maksady
bilen Kadyr hana berdiler. Çünki Kadyr han Gökdaşyň gyzyny hatyn edinmek isleýändigini açyk aýdypdy.
Şondan soň alaç galmandy.
Mahym iki aýdan soň afrasýaplylarda ýogaldy. Nädip ýogaldy? Keselläp ýogaldymy ýa öldürildimi,
seljuklylar bu barada hiç zat bilip bilmediler. Üç ýyldan soň Togrul beg Nur welaýatynyň walysy Isgender
ibn Nurjanyň Altyn atly gyzyna öýlendi. Ähli zat gülala-güllükdi, ýöne bu uzaga çekmedi: sekiz aýlyk
göwreli Altyn hatyn agyr derde uçrady, ony Ezraýylyň elinden alyp galjak bolup Togrul beg iki ýana çapdy,
ýöne Ezraýyl göni gelse, lukman-da täsir edip biljek däl eken. Altyn hatyn Togrul bilen bir ýyl ýaşaşyp,
göräýmäge, ýönekeý bir keselden – içki sanjydan ýogaldy.
Şondan soň Togrul begiň durmuşynda, diňe bir onuň durmuşynda däl, ähli seljuk neberesiniň durmuşynda
galagoply durmuş başlandy. Alp Garanyň Ýusup ýabguny öldürmegi Togrul bege gaty agyr urgy boldy, ol
üç günläp wujde-çillede oturdy. Şonda köp zatlar oňa oraşan göründi.
Şonda Altynjanyň öz täze durmuşyna täze bir güýç, täze bir hyjuw bolup girjekdigini-de gördi.
Ol Altynjanyň gözelligine, başarjaňlygyna, alçaklygyna maýyldy, onuň ilkinji nika gijesindäki dogumly
hereketleri Togrul begiň göz atuwynda köplenç janlanýardy, gaýtalanýardy.
Ol Altynjany eliniň aýasynda saklamak isleýärdi. Bu isleg onda toýdan öň hem bardy. Şu maksat bilen
ol Altynjana köp mukdarda jamy-jambar alypdy, ýöne ol alan zatlarynyň barysy Şamälik emire olja boldy.
Megerem, onuň Altynjana niýetläp alan zatlaryny bu gün Jentde Şamäligiň hatynlary göwünlerini şatlap
geýip ýörendirler?!
Allatagala haýsydyr bir merdana kişini ýalkajak bolsa, ilki bilen oňa mynasyp hatyn berer eken. Togrul
beg Çagry begde-de, Musa begde-de, mahlasy, ähli seljuk beglerinde özüniňki deýin başarnykly, özüniňki
deýin ökde hatynyň ýokdugyny bilýär. Muny ähli seljuk begleri Togrul begiň ýanlarynda boýunlaryna hem
alýarlar.
Togrul beg Altynjana guwanýardy. Çünki ol onuň köp işlerini ýeňilleşdirýärdi. Kimedir birine arap ýa
pars dilinde hat ýazmaly bolsa, adam agtaryp ýörmeli däldi. Altynjan bu işi sähel salymda oňarýardy. Arap,
pars, ýunan dilleri boýunça terjuman gerekmi, baş üstüne, terjuman hem gözläp ýörmeli däl, Altynjan ol
dillere edil türkmen dilinde gürleşýän ýaly erkin gürleşip otyr. Onsoň Togrul beg oňa neneň: «Altyn gyz, sen
durşuň bilen hazyna» diýip aýtmasyn?!
«Zamahşar gijesinden» soň aman galan seljuklylar Merwiň üsti bilen Etege gelipdiler. Merwde soltan
Masuda hat ýazylypdy 2. Şol haty hem pars dilinde Altynjan ýazypdy. Togrul begiň debiri hem nedimi
ulama Seýit Rawendi Altynjanyň ýazan hatyna: «Aperin!» diýipdi. Seýit Rawendi özüne aşa göwni ýetýän,
ýüz görüp gapyrga syrmaýan, hortap, ylymuran kişidi. Ol hiç kimiň göwni üçinem sypaýyçylyk etjek kişi
däldi. Iňirdegendi, iňirdeýändigi, kemçiligiňi göni ýüzüňe aýdýandygy üçin ony köpler halanokdy, ýöne
işini gül ýaly edýänligi, aşa sowatlydygy üçin onuň iňirdilerine göz ýumýardylar. Soňky döwürde ol nähili
hat taýýarlasa, Altynjana görkezýärdi, onuň bilen maslahatlaşýardy.
Altynjan welin, soltan Masuda ýazan hatynyň gowy derejede ýazylandygyna ynanyp bilenokdy. Sebäbi
ol hata şindem jogap gelenokdy.
Hata jogabyň gelmeýändiginiň sebäbi Altynjanyň pikir edişi ýaly däldi.
Soltan Masut seljuklylary ähmiýete mynasyp hasaplamandy. Ýogsam Merwde seljuklylardan hat alan
Horasanyň emiri Abul-Fazl Sury közüň üstüne düşen deýin elewräberdi, haty haýdan-haý Gazna ýollady.
Şol mahal soltan Masudyň aladasy başyndan agdykdy.
Ol, esasan, iki ýyl bäri soňa goýup ýören bir möhüm meselesini çözmek pikiri bilen başagaýdy. Ol
mesele Tabarystan 3 bilen baglanyşyklydy.
Mundan iki ýyl öň Gazna soltanlygynyň tabynlygyndaky Tabarystan we Gürgen sebitlerinde
hökümdarlyk edýän Ziýar şalygynyň şasy Manuçihr 4 ýogalypdy. Manuçihrini öz salary, ejesiniň dogany
Bakalanjar birki sany köşk emeldary bilen dilleşip awy berip öldüripdi 5. Soňam şalygyň wezir-wekilleriniň
adyndan soltan Masuda hat ýazypdylar, şalyga şa goýmak meselesini çözüp bermegini towakga edipdiler,
eger ýurda Bakalanjar şalyk etse, onda ýurduň gülläp ösjekdigini, Gazna köp mukdarda salgyt-paç, hedýeengam iberip biljekdiklerini nygtapdylar. Şonda soltan Ziýar şalygynyň merkezi şäherine – Gürgene ýakyn
wagtda barjakdygyny, olaryň meselelerini ýerinde çözjekdigini wada beripdi. Ondan bärem iki ýyl geçipdi.
Ýakynda soltan Masut Balhdaka onuň ýanyna Gürgenden uly wekilçilikli topar ýörite barypdy, Gürgendäki
meseleler hakda aýdypdy, ol meseleleri çözüp bermegini soltandan ýene towakga edipdi. Soltan Ziýar
şalygy baradaky meseleleri mundan beýläk yza çekmezligi makul tapdy, Gürgene tarap ýola düşdi, şalygyň
tabynlygyndaky Saryýa, Amul, Gürgen, Astrabat şäherlerine paç salyp, köp mukdarda baýlyk gazanmak
isledi. Oňa berlen maglumatlara görä şäherleriň hersinde «bäş ýüz müň sany hojalyk» ýaşaýardy. Şäher
ilatynyň hersi bir dinardan paç tölände «bäş ýüz müň sany bäş ýüz müň» dinar boljakdy 6.
Soltan Masut agyr goşun bilen Gürgene bardy. Iki ýyllap garaşan ýerli ilat soltany gülerýüz, duz-çörek
bilen garşy aldy. Soltanyň öňünde adamlar öz begençlerini bildirmek maksady bilen aýdym aýdyp, saz
çaldylar, ýerli sungat ussatlary öz başarnyklaryny görkezdiler 7. Gürgen welaýatyna häkim bolmak isleýän
Bakalanjar soltanyň öňünde pyrlampaç bolup aýlanýardy: ýaranmak üçin gaty yhlas edýärdi. Ol biçak
görmegeý, biçak edaly gyzynyň bardygyny, ony soltana mynasyp hasaplaýandygyny aýtdy. Soltan garşy
çykyp durmady. Bakalanjaryň gyzy hakykatdanam soltanyň hoşuna geldi.
Soltanyň gürgenlilere giýew bolýandygynyň hormatyna uly toý tutuldy. Toýdan soň soltan Masut
Balhda ýüregine düwen maksadyny amal etmegiň ugruna çykdy. Bu babatda öz başarjaňlygyny görkezdi:
gysga wagtyň içinde özüne her bir ziýarlydan bir dinar ýygnap getirip berilmegini talap etdi.
Ine, şu ýerde-de ýagdaýlar bulaşdy. Salgytdan, paçdan, haraç­dan ýaňa öň beze-bez bolan adamlar
alabasga düşdüler. Wah, bar bolsa ýerli ilat berjek, ýöne berere zatlary bolmasa nätsin?!
Entek ýüzlerinden şatlygyň alamatlary aýrylmaga ýetişmedik ilat birden pajyga ahwalatyna düşdi.
Soltanyň gulamlary paç ýygnamak maksady bilen öýme-öý girip, adamlaryň öý goşlaryny towsa
göterdiler, paç töläp bilmedik kişileriň öýlerini otladylar, köp adamy öldürdiler. Garasaý, ilatyň elinde
baryny almak üçin gaty yhlas etdiler.
Ziýar şalygynyň şäherleriniň ilaty, aýratyn hem Gürgen, Saryýa, Astrabat şäherleri gaznalylara tabyn
bolmazyndan burun Apbasy halyfyna ýylda on müň dirhem töleýärdi 8, soltan Masut bolsa ol şäherleriň
hersinden öňki tölegden on esse köp paç talap edýärdi.
Ilat öýden-öwzardan geçip, çem gelen tarapa gaçmak gaç­dy. Şäherler boşap galdy. Çolpusyna suwytly