Altynjan hatyn - 29

– Begiň emri bilen şeýle akyn bolýarmyka? – diýip, Gülýüzli bir adamsynyň, birem juwanyň ýüzüne
seretdi.
– Tapawudy näme?!
– Tapawudy uly. Bu zatlardan begiň bihabar bolmagy mümkin.
– Eger öz tabynlygyndaky esgerleriň näme edýändigini bilmeýän bolsa, onda oňa beg diýmek, patyşa
diýmek bolmaz! Beýle patyşa bolandan bolmanyň kän gowy. Bu gowşaklygyň, ýolbaşçylyk etmegi
başarmazlygyň alamaty. Bu zatlar üçin o dünýäde hasabat, ilki bilen, Togrul begden soralar.
– Dogry aýdýarsyň, goçgar – diýip, Argun juwany goldady.
– Ýene birki ýyl gaznalylar sütem eden bolsa-ha, bu sözleriňi aýtmazdyň – diýip, Gülýüzli kundurly juwana
nägileligini bildirdi.
– Soltan Mahmyt garyp-gasaryň zadyny zor bilen alan, sütem eden gulamy görene göz edip dardan
asardy! Soltan Mahmyt külli musulmanyň iň beýik soltany boldy. Ol musulmanlaryň arasynda ilkinji soltan.
Ol aşa akylly soltan bolupdy. Hiç wagt öz teshyr eýlän ýeriniň ilatyna sütem etmändi. Näme etse, ýerli beglere, hökümdarlara edipdi, olaryň baýlygyny oljalapdy. Özem dogry edipdi. Müň obany oljalap baýlyk
ýygnanyňdan bir ýerli hökümdary oljalanyň müň esse peýdaly. Togrul begiň adamlary näme üçin
doýmaýar? Sebäbi olar garyplaryň öýlerini talaýarlar. Garyplaryň öýlerinde-de hiç zat ýok.
– Meniň eşidişime görä, Togrul beg ýurtdaky ähli ýetim çagalary öz köşgünde ýörite okadýarmyş,
terbiýeleýärmiş. Olardan özi üçin garadangaýtmaz haşymlary taýýarlaýarmyş diýýärler. Sen bu çagalary
Togrul begiň şol mekdebine tabşyrmaly ekeniň.
Kundury Arguna şübheli seretdi:
– Siz kim?
– Bizmi? – diýip, Argun mönsüredi. – Men Argun ibn an-Perhat, hatynymyň ady Gülýüzli. Meniň
aslym Gaznadan. Men öň Gaznada soltan Mahmydyň köşgünde işleýärdim. Soň soltan meni Deýlem
welaýatyna işe ugratdy. Men Deýlemde on bäş ýyl işledim. Deýlem şäheriniň haýsy metjidine, haýsy
hanakasyna, haýsy öýüne baryp, men hakda sorasaň, meni tanaýandyklaryna güwä geçerler.
– Ýok, ýok, siz meni aldap bilmersiňiz. Siz bu sözleri ýürekden aýtmaýarsyňyz, ýat tutan sözleriňizi
dilujy gaýtalaýarsyňyz. Onsoňam siziň gyzyklanýan zatlaryňyz sopynyň gyzyklanjak zatlary däl. Siziň
berýän sowallaryňyz hem sopynyň berjek sowallary däl. Siziň hatynyňyz sopynyň hatyny däl. Ol ýönemöne hatyn däl. Siz içaly bolaýmaň?
– Biziň ýaly garry adamyň üstünden gülmäge utanaňokmy, ogul?!
– «Yşan» diýseňiz yşanan bolaýyn, ýöne siz sopy däl – diýip, Kundury öwhüldedi.
– Islemeseň, sowalymyza jogap berme – diýip, Gülýüzli aýtdy. – Sen Togrul begden gorkup, bize
müňkür bolýarsyň.
– Men Togrul begden gorkamok. Men diňe Allatagalanyň öňünde günäli bolmakdan gorkýaryn.
– Sen «Agzymy gana bulasym gelenok» diýdiň-ä!
– Diýdim. Hakykatdan hem agzymy gana bulamak islemeýärin. Allatagalanyň beren ömrüni halal
geçirmek isleýärin. Ýöne Togrul begiň köşgünde oturan käbir emirler, begiň ynamyndan peýdalanyp, halky
talaýarlar. Käbir barjamly adamlaryň öýlerine çozup, olaryň ähli emlägini alyp, öýdäki çaga-çugalary,
adamlary, hyzmatkärleri uçdantutma gyryp baýlyk ýygnaýarlar. Bu işi bir ýa iki emir dilleşip edip bilmez,
munuň aňyrsynda birgiden emir bar bolmaly. Düýn hanakada sahybyň näme üçin titrändiginiň sebäbini
bilýärsiňizmi? Togrul begiň adamlary obamyza dökülip, üç sany yktadary tohum-tiji bilen öldürip, ähli
emlägini towsa göterdiler. Sahyba-da indi gezek seniňki diýip aýdyp gitdiler.
– Eý, Hudaý, gör, nähili elhençlikler! Bu zatlary seljuklylaryň patyşasy bilýän däldir. Bilse, ýol
bermezdi – diýip, Gülýüzli gynandy.
Juwan janykdy:
– Ýaňam aýtdym, ýene aýdaýyn. Ýurdunda bolýan zady bilmeýän patyşaga patyşa diýip bolmaz.
Onsoňam bu zatlardan Togrul patyşa habarly.
– Habarly?
– Hawa, habarly.
– «Habarly» diýip, gaty ynamly aýdýarsyň. Günä gazanma, goçgar.
– Men anyk bilýän zadym hakda aýdýaryn.
– Nireden bilýärsiň?
Sypaýy juwan är-aýala şübheli seredip sözledi:
– Men Togrul begiň dergähine üç sany adam ýolladym... Olar meniň habarymy patyşaga aýdypdyrlar,
ýöne üýtgän zat bolmady.
Gülýüzli bu habary eşidip, Arguna seretdi, Argun dü­şünýärin diýen terzde baş atdy. Argunyň baş
atmasyny gören Kundury tarsa ýerinden turdy:
– Ine, indi mende şübhe ýok, siziň sopy däldigiňize doly kepil geçip biljek. Ilki görenimden “Bu goja
näme üçin özüni gaty oňaýsyz, ýasama duýýarka?” diýip oýlandym, indi jogabyny tapdym. Hany, ýörüň,
raýisiň ýanyna baralyň. Galan zatlary onuň ýanynda düşünişeris.
– Päliňden gaýt, goçgar, eger bizi raýisiň ýanyna eltseň: «Näme üçin meniň kowan adamymy öýüňde
sakladyň?» diýip, saňa käýemek käýär.
– Ýazgydymdyr.
– Sen bizi goýber, biz göni gideli.
– Ýok, goýberip bilmerin, düşüň öňe! Ýörüň!
Kundurynyň haýbaty bilen Argun gozganmady. Şeýle bolansoň Kundury ony süýräp daşary
çykarmakçy boldy. Argun garşylyk görkezdi, birdenem Kunduryny şakyrdadyp basdy, elini arkasyna
daňdy. Soňam onuň üstüne münüp oturyşyna:
– Sen bizi goýberjekmi ýa ýok?! – diýip sorady.
– Ölýänçäm-ä sizi saklajak bolaryn.
Kundurynyň bu sözüne garaşyp duran dek, iki sany hadym kürsäp içerik girdi:
– Obamyza birtopar atly geldi, olar şu iki garry är-aýaly gözleýärler.
Hadymlaryň yzy bilen seljuk ýigitleri güsürdeşip içerä doldular.
Peýkam biraz öňe saýlandy:
– Bir zat bolandyr öýdüp ýüreklerimiz ýaryldy.
– Peýkam, siz wagtynda geldiňiz, ýogsam bu goçgar biziň el-aýagymyzy güýljekdi.
– Kim bu? – diýip, wezir Abylkasym Buýany juwanyň alkymyna dykylyp bardy. Kundury öz öýünde
gopan wakany akylyna sygdyryp bilmän gözlerini petredip durdy.
– Bu goçgar Togrul begiň täze hajyp as-baby7...
Onunjy hekaýat
ADAM DIŇE BAÝLYGYNY DÄL,
ÖZ ASGYN TARAPLARYNY-DA
ILDEN GIZLIN SAKLAÝAR
1.
er çarşenbe güni agşam bir kişi Altynjanyň ýanyna hiç kime görünmän nahan gelýärdi.
Altynjan ony her gezek höwes bilen kabul edýärdi, olar bir otagyň içinde esli wagtlap pyşyrdaşyp
gürleşýärdiler. Esasan, nätanyş gürleýärdi.
Togrul beg hatynynyň ýanyna bir erkek kişiniň gelýändigini, ony gülerýüz bilen garşy alýandygyny, ikiçäk
söhbet edişýändiklerini bilýärdi, ýöne haýran galaýmaly, hatynyny nätanyşdan gabanmaýardy. Olaryň duşuşygy
gutarýança sabyrlylyk bilen garaşýardy, soňam gelip gideniň kimdigini soramaýardy, ol hakda kelam agyz söz
aýtmaýardy. Altynjan hem ýanyna her çarşenbe güni agşam görer gözden nahan gelip gidýän adam hakda hiç zat
aýtmaýardy, sebäbi beg gelýäniň fiskaldygyny1 bilýärdi, onuň öz ýanyna-da fiskallaryň otuzdan gowragy tas her
gün diýen ýaly gelýärdi.
Altynjan fiskal bilen duşuşykdan soň, begiň ýanyna bardy.
Beg hatynynyň ýüzüne seredip, möhüm bir habaryň bardygyny aňdy:
– Näme habar?!
– Şirpenjäni doganym, nedimim diýip ezizleýärsiňiz, ýöne ol siziň hormatyňyza ysnat ýetirýär.
– Dünýäde iň agyr, hupbatly zat yşanýan adamyňdan, dostuňdan tamaň çykmazlygy, ondan ýamanlyk
görmek.
– Barlanyp görülse, ähli zatlar Şirpenjeden başlanýan eken, ol inisini talaňçylyga özi ugradypdyr.
– Hany, ol: «Inimiň eden bu gabahat işlerinden habarym ýok» diýip, ant içip, awy ýalady-la?!
– Ol ýalan sözläp, ikinji jenaýata-da ýüz urupdyr.
– Eh, Şirpenje, Şirpenje!..
– Haşal oty köki bilen goparyp taşlamasaň, ondan dynyp bolmaýar. Şirpenje inisiniň zyndana
atylandygyny, annada jezalandyryljakdygyny eşidensoň, Togrul bege hapa-hapa sözler bilen sögüpdir, özem
üç-dört adamyň ýanynda. Ýanyndaky adamlar oňa göwünlik beripdirler.
– Göwünlik beren adamlaram dardan asmaly, goý, görene göz, eşidene sapak bolsun!
– Tabgaçlar jezalandyrylsa, göwünlik berenler akyllaryna aýlanarlar. Bu gezeklikçe, begim, olara jeza
bermäň!
H
***
Togrul beg Şirpenjäni dergähine çagyrdy.
Mydama ýylgyrjaklap, gypynçsyz içeri girýän Şirpenje bu gezek başyny aşak salyp, öwran-öwran
tagzym edip, içişikde saklandy.
– Şirpenje, sen nä o ýerde dursuň? Näme üçin ýanyma geleňok?
– Siziň ýanyňyza barmaga – hormatyňyza mynasyp däl, men. Doganym Ahmet aýylganç işler
edipdir. Gara nebsi üçin ýüzden gowrak adamy öldüripdir, otuz-kyrk sany kerwensaraýy, kerweni
talapdyr, men onuň eden bu işlerinden habarsyz galypdyryn. Merhemetli Togrul beg, siz ençe ýyllap
meni özüňize iň ýakyn nedim hasapladyňyz, maňa yşandyňyz, men siziň ynamyňyzy ödäp bilmedim.
Doganym Ahmedi-de, meni-de jezalandyrmagyňyzy towakga edýärin. Goý, özgelere sapak bolsun!
– Şirpenje, näme üçin beýle gabahat işleri etdiň? Näme üçin maňa ysnat getirdiň? Seniň kem zadyň
ýok ahyryn: alty şäherde dükan açdyň. Tus etrabyny men saňa ykta berdim. «Şirpenje, belki, saňa ýene
ykta gerekdir?» diýip sorasam, sen: «Bir etrap maňa ýeterlik» diýip jogap berdiň. Näme üçin beýtdiň,
doganym?
– Näme üçindigini, dogrusy, özüm hem bilemok.
– Men gynanýaryn, Şirpenje, gaty gynanýaryn. Şerigatyň, adalatyň öňünde meniň edip biljek işim ýok.
– Togrul beg tagtyndan turup, Şirpenjäniň ýanyna bardy, ony berk gujaklady: – Doganym, mähriban
doganym meniň…
***
Togrul beg öz eziz dostuny jezalandyrmaly boljakdygyna gynanyp örtenýärdi, bir ýerde durup
rahatlygy ýokdy, ilkagşam Altynjanyň ýanyna geldi. Naharlanyp rahatlygy bolmady.
Ol öňündäki tagamlary göterip, zyndana bardy.
Begiň gelenini gören Şirpenje zöwwe ýerinden galdy.
– Otur, otur! – Beg elindäki tagamlary Şirpenjä berdi.
– Bulary name üçin maňa berýärsiň?
– Sen aç oturansyň.
– Ýok, men aç däl.
– Sen sypaýysyrama. Hany, ýanymda otur, naharlan.
Beg şol gijäni Şirpenje bilen geçirdi, iki dost tä daňdana çenli geçeni ýatladylar, degişdiler, gülüşdiler.
***
Togrul begiň Şirpenjäniň ýanyndadygyny gören Anuşirwan ýarygije Altynjanyň ýanyna gaty arkaýyn
geldi, ony ukudan oýardy:
– Näme boldy? Hany, beg?! Oňa bir zat boldumy?
– Oňa hiç zat bolanok.
– Onda name üçin bimahal geldiň?
– Käbäm, saňa örän möhüm sözüm bar.
– Ertir aýtsaň bolanokmy?
– Ertir aýtsam giç bolýar.
– Eýgilikmi?
– Hany, ukudan açyl, özüňi ele al!
Altynjan egnine çenberini atyp, Anuşirwanyň gapdalynda oturdy:
– Aýdyber!
– Togrul begiň çagalykdan bäri içen suwy aýry gitmedik razdanlary bar. Dogrumy?
– Dogry.
– Şolar kimler?
– Şolaryň kimlerdigini soramak üçin sen meni ýarygije ukudan oýardyňmy?
– Käbäm, men bu sowaly ýöne ýere beremok. Onuň bir emmasy bar. Sen meniň sowalyma jogap ber,
ana, şonda meniň aýtmakçy bolýan pikirime ýol açylýar.
– Ýol açylýar?
– Hawa, ýol açylýar. Aýt, kimler?
– Onuň razdany kän.
– Dogry, ýöne razdanlaryň içinde iň saýlanýanlary bar. Ýaşlykdan bäri ýanyndan aýrylman ýörenler
kimler?
– Dürnazar, Mübärek.
– Soň?
– Ýusup.
– Soň?
– Ybraýym. Çagry.
– Soň.
– Resultegin.
– Men onuň doganlaryny, garyndaşlaryny soramok, razdanlaryny soraýaryn.
– Özüň aýdaýmasaň, men-ä seniň näme diýmekçi bolýandygyňa düşünmeýärin.
– Şirpenje Tabgaç bilen begiň arasy nähilidi?
– Ikisi ýegana razdandy, ýöne…
– Dur, dur, maňa «ýöne» diýip aýtmakçy bolýan düşündirişiň gerek däl, sebäbi men aýtmakçy bolýan
ähli sözüňi ýatdan bilýärin. Ahmet Tabgajyň ýowuz etmiş edendiginem bilýärin.
– Onda Şirpenjäniň hem eli bar.
– Dogrudyr, men seniň aýtmakçy bolýan delilleriň hiç birisinem inkär etmeýärin. Bir ýazyk bilen är
ölmeli däldir, dost dosta geçirimli bolmalydyr.
– Onuň günäsi geçerden has çökder.
– Käbäm, senden towakga edýärin. Şirpenjäniň günäsi geçilsin. Beg bilen Şirpenje razdan. Beg ony
öldürse, soňundan özi ýanyp-bişer. Beg diňe seni diňleýär, sen aýtsaň, ol saňa ýok diýmez, bir çykalga tapar.
Sen gaýrat et-de, begden haýyş et, goý, ol Şirpenjäni jezalandyrmasyn. Şirpenje zyndana girmezinden öň
menden bu hakda towakga etdi, men oňa söz berdim.
– Näme üçin?
– Oňa seredip ýüregim gyýym-gyýym boldy.
– Sen Şirpenjäniň baýlygyna göz gyzdyryp, ony goramakçy bolýarsyňmy? Neneň ynsabyň çatýar seniň,
Anuşirwan?
– Käbäm, elli gepden belli gep. Biz Şirpenjäni ölümden alyp galmaly, özem ony siz alyp galmaly.
Sebäbi beg diňe size gulak asýar. Onuň özem Şirpenjäni jezalandyrmak islänok, ýöne şerigatyň, kazykelanlaryň, halkyň öňünde özüni adalatly görkezmegiň hatyrasyna diwany kazanyň – höküm çykaryş
diwanynyň çözgüdine ýok diýenok. Begiň ýeke agyz sözi gerek. Men senden towakga edýärin, käbäm,
Togrul beg özüniň jana-jan dostuny jezalandyrmasyn. Men senden her gün towakga edip ýöremok. Şu
towakgamy bitirmeseň, men senden ömürboýy närazy bolaryn. – Anuşirwan birden ýerinden turdy-da,
çykdy gitdi.
– Anuşirwan, saklan, Anuşirwan, seniň diýýän zatlaryň näme? «Saklan» diýýärin men saňa!
Anuşirwan saklanmady, ol sähel wagtyň içinde gürüm-jürüm boldy. Altynjan Ýatmaz bilen Çyrlagy
ýanyna çagyryp, olara nirede bolsa-da Anuşirwany tapyp getirmegi tabşyrdy.
Olar daňdana golaý: «Hiç ýerden tapmadyk» diýip geldiler.
Şol gije Togrul beg bilen Şirpenje deýin, Altynjan hem çirim etmedi, gözüne uky gelmedi asyl.
Ol sojap-sojap aglady. Onuň agysyny hiç kim eşitmedi, içki harasadyny-da hiç kimse bilmedi.
Şeýle agyr pursatlarda ol pelsepeçil Akgaýa bilen söhbetdeş bolardy, ol Altynjanyň içki harasadyna
dogry düşünerdi, göwünlik bererdi. Beýleki ýigitler welin, onuň dünýäsinden daşdadylar.
Onuň bu mahal näme üçin aglaýandygyna Akgaýa-da düşünmedi. Altynjan Anuşirwany beýik şahsyýet
edip terbiýeläp, ýetişdirip bilmändigine gynanyp aglaýardy. Wagt geçdigisaýyn Anuşirwanyň tapýan
hokgalary artyp gidip otyrdy.
Biri tarhan bolsa, Altynjan tarhandy, ýöne onuň tarhanlygy Anuşirwanyň tarhanlygynyň ýanynda hiç
zatdy.
Ol ähli kişä ýagşy görünmek, ýagşylyk etmek isleýärdi. Söz bermek onuň edehädidi. Soňundan hem ol
beren sözüniň yzynda tapyljak bolup, agyr güne galýardy.
Ol walydasynyň häsiýetine beletdi, özi üçin ömür başyna barmajak zatlaram etjegini bilýärdi. Ol
köplenç hem Altynjanyň şu hamraklygyndan peýdalanýardy.
Durmuşda her kim bir zatdan lezzet alýar. Anuşirwan adamlara ýagşylyk etmekden, olara ýagşylyk edip
bilýänliginden lezzet alýardy. Özüne minnetdarlyk bildirilende ol gözlerini süzüp, hezil edip diňlärdi.
Ol gije öýüne barmandy, sebäbi Altynjanyň özüni agtarjakdygyny, yzyndan adam ýollajakdygyny
bilýärdi. Ol käbesiniň çykgynsyz güne galmagyny, meseläni oňyn çözmegini isleýärdi.
Ol jalaýdy, aşa jalaýdy. Näçe baýlygy bolsa, ony birki günüň içinde tarhandökerlik edip gutarýardy.
Birki günden soň onda ýene ýeke danka-da ýokdur.
Onuň bir güni hem meýlissiz geçenokdy.
«Soltan Masut meýlisi gowy görýär, gününi meýlisde, şöhwetde geçirýär» diýýärler. Anuşirwan hem
onuň bilen bäsleşýän ýalydy.
Onuň aňyrsynda hiç zat ýokdy, köpler bolsa ony tütjar baýdyr öýdýär. Onuň bolşy hakykatdan hem
tütjar baýyňka meňzeýär. Ol köplenç Altynjandan pul soraýardy, eger puly bar bolsa, onda ol käbesini köp
ýatlabam ýörenokdy.
Altynjan Anuşirwanyň bu tarhandökerligini Togrul begden ýaşyrýardy. Beg käte geňirgenýär:
– Onça puly sen nämä sowýarsyň?
Bu sowaly Altynjan hem Anuşirwana berýär.
Anuşirwanda pul köp bolmasa-da, bahana kän (her kimde bir zat köp bolmaly ahyryn). Altynjan welin,
her gezek näme jogap berjegini bilmän örtener, gowy tarapy, Togrul beg sorasa-da, jogaba garaşjak, jogaby
eşitjek bolup durmaz.
Altynjan tä daňdana çenli iki oduň arasynda galdy: näme etmeli? Aýtmalymy ýa aýtmaly dälmi? Bu
kiçi-girim iş däl ahyryn!
Daňdan Togrul beg Şirpenjäniň ýanyndan geldi.
– Altynym, näme, senem uklamadyňmy?
– Uklamadym, begim.
– Näme boldy?
– Men Şirpenje ikiňiziň dostlugyňyz hakda oýlandym.
– Bu ýerde oýlanara näme bar? Ähli zat düşnükli.
– Bu ýerde oýlanara zat kän, begim.
– Hany, aýt!
– Aýdaýyn, siz meni diňläň! Ilki bilen, Anuşirwan hakda aýdaýyn.
Togrul beg aýbogdaşyny gurap, Altynjanyň gaşynda oturdy…
***
Anna güni. Nyşapuryň Foz mähellesindäki bazar bu gün adatdakylaryndan köp adamlydy.
Togrul beg sebitiň adamlaryna zulum eden, seljuk begliginiň adyna çirk ýetiren dokuz kişini
jezalandyrmak maksady bilen Foz bazaryna geldi.
Ine, hataran daragaçlary.
Olaryň her biriniň aşagynda jezalandyryljak kişiler başlaryny dik tutup durdylar.
Beg wezir-wekilleri, nedimleri, hatyny bilen öňünden ýörite taýýarlanylan ýere baryp oturdy,
jezalandyryljak kişileri ýeke-ýekeden nazaryndan geçirip çykdy.
Munady beýik bir sekiniň üstüne çykyp, Togrul begiň permanyny okady.
Şol dartgynly pursatda bazara pir al-Kuşaýrynyň ýetip gelýändigini bege habar berdiler.
Al-Kuşaýry mele ýorgasyny dikgirdedip bazara geldi. Yzynda medrese müderrisleri bilen dört ogly
bardy.
Ol Togrul begiň ýanyna gelmedi, ýa görmedi ýa-da görmedikden boldy, bazara giren ýerinde durup,
jeza beriljek kişilere sesini çykarman seretdi. Megerem, ol ýanyna Togrul begiň gelmegini isledi, ýöne beg
onuň ýanyna barmady, oňa tarap seretmedem.
Ulama Togrul begiň ýanyna dähedem-dessemläp geldi.
Togrul beg uly hormat bilen pire tagzym etdi, oturmaga ýanyndan ýer görkezdi.
Pir maksadyny mälim etdi:
– Ahmet ibn Tabgaja jeza berýändigiň hakda eşidip geldim, çünki Ahmet meniň şägirdim bolupdy. Ol gaty
zehinli müritdi. Eşidişime görä, sen onuň agasy Şirpenje bilen içen suwy aýry gitmeýän dost bolmaly.
– Dogry, men Şirpenjäni doganym saýdym, doganym deý eziz gördüm, ýöne ol garamaýak halka sütem
edipdir.
– Eý, beg, geçirimlilik hökümdaryň iň gowy sypaty bolmalydyr. Geçirimlilik şahylykdyr. Gurhanda:
«Eý, garynjalar! Hinleriňize giriň, Süleýmanyň goşuny birdenkä sizi basaýmasyn»2 diýlendir. Sen
geçirimlilik edip, Ahmet biçäräniň günäsini geç-de maňa ber. Goý, ol ömrüni meniň hyzmatymda geçirsin.
Men ony täzeden terbiýelärin.
– Eý, merhemetli pir, Gurhanda: «Dogrusy, hökümdarlar bir şähere giren mahallary ol ýeri derbi-dagyn
ederler, abraýly kişileri peselderler»3 diýilýär. Men siziň abraýyňyzy peseltmek pikirinden daşda.
Allatagalanyň öňünde biziň ählimiz deňdiris. Eger men öz gara nebsi üçin il-güne sütem eden kişä gözümi
ýumsam, onda o dünýäde men bu eden günäme näme jogap bereýin?! Ýa bu işiň günäsini öz boýnuňyza
alýarmysyňyz?!
– Sen öz günäňi meniň boýnuma atjak bolma, o dünýäde hasabat her kimiň özünden soralar.
Togrul beg şondan soň pir bilen gürrüňi dowam etdirjek bolup durmady, jellatlara başlaberiň diýen
terzde yşarat etdi.
– Eý, beg, sen meniň sözümi almakçy dälmi? – diýip, al-Kuşaýry öýkeli sorady.
– Men sizi diňledim, ýöne hökümdar-da bolsam, siziň islegiňizi kanagatlandyryp biljek däl, çünki men
halkyň guly. Ähli kişä deň göz bilen seretmek Beýik Biribaryň öňündäki parzym.
– Meniň gaharym – halkyň gaharydyr.
Togrul beg sesini çykarmady, pir gahar bilen gitdi.
***
Togrul beg Tabgaç dagyny jezalandyryp, köşke gelýärkä öňünden hajyp emir Uhjury çykdy. Ol biçak
aljyraňňydy, ýanynda sypaýy geýnen bir kişi bardy.
– Begim, hajybyň size aýtjak möhüm bir habary bar ýaly-la?! – diýip, Altynjan ýuwaşja aýtdy.
– Hajyp, näme habar? Hiç wagt ýanymdan aýrylaňokdyň welin, ertirden bäri sen ýok-la? Men bazara-da
sensiz gitmeli boldum.
– Günämi ötüň, begim.
– Näme habar? Ýanyňdaky kişi kim?
– Merhemetli begim, bu kişiniň ady Abu Zurga Hannaky.
– Aýdyber!
– Ol Bagdadyň baş medresesini tamamlapdyr. Bu kişi size hyzmat etmek isleýär.
– Näme käri bar?
– Hasap-hesip ugrundan medrese tamamlapdyr. Diwany mürstewfimizde işlemäge höwes bildirýär.
– Şirpenjäniň ýerinemi? Be, gaty howlugypsyňyz-la?
– Abu Zurga Hannaky düýn ýanyma geldi, şondan bärem ýanymdan aýrylanok.
– Hajyp, sen bu kişä güwä geçýän bolsaň, men saňa garşy çykmaýyn. Goý, ol diwanda başda hasapçy
bolup işlesin. Eger gowy işlese, biz ony diwana sahyp belläris. Şirpenje Tabgajyň ýerine seniň özüňi
bellemekçi. Häzirki wezipäňi bolsa sen Kundura tabşyr.
– Gulluk, hökümdarym!
Abu Zurga Hannaky hem bege zol-zol minnetdarlyk bildirdi:
– Taňryýalkasyn, merhemetli hökümdarym. Bütin düýrmegim bilen gullugyňyzda – hyzmatyňyzda
bolaryn.
Togrul beg karargähine baransoň, Abu Zurga Hannaky baradaky pikirini daşyna çykardy:
– Hajyp ony gowy tanamaýan bolmaly.
Altynjan begiň pikirini makullady:
– Özem o kişi gowy kişi bolmaly däl, ol hannaka4 däl-de, balyga meňzeýär...
***
Anuşirwan düýn üç gezek Altynjanyň ýanyna gelipdi, soňky gezek gelende onuň ýanynda Abu Zurga
Hannaky bardy. Ol, megerem, düýn Altynjana Abu Zurga Hannaky hakda aýtmakçy boldy, ýöne aýgyt edip
bilmän gitdi.
Anuşirwan Altynjana aýdyp bilmedik habaryny hajyp Uhjurydan haýyş eden bolmaly.
Uhjury aňsat-aňsat bege ýüz tutjak, ondan haýyş etjek adam däl. Ol gaty salykatly, utanjaň, az gepli
kişidi. Uhjury Anuşirwanyň haýyşyna ýok diýip bilen däl bolsun gerek.
Dogrusy, onuň Hannaky baradaky haýyşyny diňe beg däl, wezir-wekiller hem geňläpdiler.
Altynjan Uhjuryny dergähine çagyrdy:
– Hannaky barada saňa Anuşirwan aýtdymy?
Uhjury dym-gyzyl boldy, aljyrady, näme jogap berjegini bilmän dymdy.
– Maňa hakykaty aýt!
– Melikäm, Anuşirwan mertebeli begzada.
– Näme üçin onuň özi haýyş etmedi?
– «Men birki günlükde begden iki zady haýyş etdim. Oňa zol-zol haýyş bilen ýüz tutmagy gelşiksiz
görýärin» diýdi...
***
«Dawut ýurt talamak hakda Togrul begden geňeş sorady. Emma ol garşy çykdy hemem Remezan
aýydygy üçin Dawudyň özi hem bu niýetinden saklandy. Remezan aýy gutaran dessine, Dawut çapawulçylyk
etmegi ýüregine mäkäm düwdi. Emma Togrul beg halypanyň iberen ilçilerini we mektubyny (namasyny)
delil edip, onuň beýle hereketlerine garşy çykdy. Emma Dawut oňa ähmiýet bermän, talaňçylyga bolan
pikirini has berkitdi. Şonda Togrul bilindäki hanjaryny sogrup aldy-da: «Hudaý bar, indi çapawulçylyk
etseň, özümi öldürerin» diýdi. Şeýdip Togrul beg doganyny bu pikirinden dänderdi».
Ibn Esir.
Kämil taryh. 1-nji jilt.
Çagry beg dogany bilen ylalaşan-da bolsa, onda Togruldan kine galdy.
Kinäniň üýtgeşik bir häsiýeti bar: içde ýatmagy halamaýar, daş çykmak isleýär. Çagry begiň içindäki
kine-de uzak ýatmak islemedi, her gezek amatly pursat gelende daş çykjak bolup urundy. Ahyryl-ahyr bir
gün daş çykdy:
– Kimiň gepine gidip maňa garşy çykýandygyňy bilýärin men – diýip, Çagry beg inisine hykarat etdi.
– Näme?!
Çagry beg aýtmasyz sözi aýdandygyna dessine düşündi, ýöne indi giçdi, aýdan sözüni ýumarlamaga
çalyşdy:
– Goýaly şu gürrüňi!
Dogry, olar gürrüňi dowam etdirmediler. Olaryň gürrüňine gulak asyp duranlar bar ahyryn. Iki dogan
serkerdelere, esgerlere nemuna bolmaly, olar biri-birini hormatlamasa, hatyralamasa, onda serkerdeler,
esgerler, gulamlar olary nädip sylasyn?! Sylasaň, sylaýarlar, sylamasaň, seni-de sylamaýarlar. Adamlar
seniň özüňi alyp barşyňy öz mizanlarynda ölçäp, baha berip oturandyrlar. Iki dogan biri-birine hormat
goýýarmy ýa biri-birine göwnüýetmezçilik edýärmi? Iki doganyň agzala bolmagyny isleýänlerem az däldir.
Birek-birege hormat goýmak, sylaşyk babatda Çagry beg bilen Togrul beg köp pikir alşypdy, anyk bir
ylalaşyga gelipdiler: adamlaryň arasyndakaň her näçe gaharyň gelse-de, nägileligiňi bildirmeli däl, diňe
birek-biregi sylamaly. Nägile bolsaň, çet, adamsyz ýere çykyp, şol ýerde düşünişmeli. Gygyryşmaly, isleseň,
ýumruklaşmaly, urmaly, urulmaly, ýöne iki doganyň gykylygyny üçünji biri eşitmeli däl. Eger iki dogan
biri-biri bilen arkalaşsa, goja dagdan bir gysym gum hem galmajakdygyna5 gowy düşünýär olar.
Togrul beg bilen Çagry begiň çet ýerde biri-biri bilen sögüşen, ýakalaşan gezekleri az bolmandy.
«Gylyç öz gynyny kesmez» diýip hak aýdypdyrlar. Dogan dogan bolýar, biri-birine dözmeýär: gahar
tüweleýi ýatyşansoň, öýke-kineler gar deýin eräp gidýär. Togrul bilen Çagry-da biri-birinden aňsat-aňsat
kine saklamaýardylar, biri-birine ýarym sözde, ýarym garaýyşda düşünýärdiler.
Çagry beg dawaly mesele ýüze çyksa, köplenç Togrul beg bilen ikiçäk düşünişýärdi, ýöne talamak
babatda köne edähedini saklamady. Togrul begi bilindäki hanjaryny sogrup almaga: «Hudaý bar, indi
çapawulçylyk etseň, özümi öldürerin» diýip iň soňky sözi aýtmaga mejbur etdi. Togrul beg çapawulçylyk
etmezlik, gazanjy başga ýerden gözlemek barada öň Çagry beg bilen düşünişipdi, ylalaşypdy, şol
ylalaşykdan soň Çagry begiň ýene çapawulçylyga dyzamasy Togrul beg üçin düşnüksizdi. Çapawulçylyk
zerarly ol özüniň ýegre dosty Şirpenje Tabgajy jezalandyrypdy, onuň ölümine bagyr awusy Togruldan entek
aýrylanok.
Ol Çagry begiň bu pikiriniň ýeke öz pikiri däldigini, onuň pikirdeşleriniň başga-da bardygyny aňdy.
Aňmaz ýaly-da bolmady. Çagry begiň ýanynda duran Ybraýym ynal Togrul begiň kesgitli garşy çykmasyny
görüp başyny ýaýkady, oňa garşy çykjak, nämedir bir zat aýtjak bolup öňe dyzady. Wezir Abylkasym
Buýany onuň egninden çekip, birki gezek saklady.
– Ybraýym, näme aýtmakçy bolýarsyň?
Wezir Abylkasym Buýany bilen Ybraýym ogurlykda tutulan dek gyzardy.
– Akyn etmegi, teshyr etmegi biz tapmadyk. Öňden gelýän kada görä olja bölüşmegiň berk düzgüninide biz girizmedik, humsy-da biz girizmedik.
– Sen maňa bu sözi näme üçin aýdýarsyň? Näme, Togrul bu zatlary bilýän däldir öýdýärsiňmi? – diýip,
Togrul beg Ybraýymyň ýüzüne geňirgenme bilen seretdi.
– Togrul, bize akyl öwredýän köp bolar. Sähel gowşak tutsak, bize hatynlarymyzam akyl öwredip
ugrar. Biz hiç wagt hatynlarymyzyň akylyna mätäç bolmandyk. Iň gowusy, öz akylymyz bilen ýaşamakdyr.
Togrul beg Ybraýymdan: «Şu aýdan pikiriň öz pikiriňmi?» diýip kinaýatly soramak isledi, ýöne
hyrçyny dişledi. Ol gürrüňiň näme hakda barýandygyna düşündi: akynçylygy bes etmek barada Altynjan
köp özelenipdi. Ol bu babatda Çagry bege-de, Ybraýym bege-de aýdypdy. Tabgaçlar neberesiniň
jezalandyrylmagy-da akyn sebäpli boldy ahyryn! Bu sapak bolmaly dälmi eýsem?!
Altynjanyň pikirini unapdylar, ýöne olara kimdir biri meçew berýän bolmaly.
Kim ol?!
Kim-de bolsa, ol öz sözüni ynandyrmagy başarýar. Bu babatda Altynjanyň öz pikiri bardy. Ybraýymdyr
Çagry daga meçew berýän Peýkam bolmaly.
– Ýok, ol däl – diýip, dumly-duşdan Altynjana garşy çykdylar.
Onda kim?!
2.
Gazaply darkaşlaryň birinde seljuklylar ýüzden gowrak gaznalyny ýesir aldylar. Olara bir hepde ýowuz
sütem edildi, soňundanam azatlyga goýberdiler. Ýesir düşen ýüzden gowrak gaznaly seljuklylaryň adyny
eşidenlerinde titräp durar ýaly edilipdi. Olara beýle sütem edilmegi harby maksat üçindi: olar gaznaly
goşunyň arasyna baryp dowul turuzmalydy. Olaryň gorkusyna seredip, beýleki gaznalylarda hem gorky
döremelidi. Seljuklylar ugradan ýüzden gowrak gaznalylaryny «ýüzden gowrak dowul» diýip atlandyrdylar.
Ýesirleriň arasyndan diňe ýüz sany gaznalyny alyp galdylar. Ýesir düşen ýüz gaznalynyň serkerdesi
ýesir düşenini namys bildi, özüne kast etmekçi boldy. Haýdan-haý ony sakladylar, elinden hanjaryny gaňryp
aldylar.
Togrul beg gaznaly serkerdäni içgin synlady. Ol başyny galdyrman dur.
– Elleriniň daňysyny çözüň! – diýip, Togrul beg ýanyndaky haşymlaryna buýurdy.
Togrul beg oňa terjimanyň üsti bilen puşdun dilinde ýüzlendi:
– Kim sen? Aslyň nireden?
Gaznaly serkerde sesini çykarmady. Şeýle bolansoň, terjimanlar oňa arap, türkmen dillerinde sowaly
gaýtaladylar:
Gaznaly serkerde ýa seljuk begini geň galdyrmak isledi ýa-da şeýle etmegi parz bildi, özüne berlen
sowallara arap, pars hem-de türkmen dillerinde jogap gaýtardy:
– Men soltan Masut Gaznalynyň ýüzbaşysy. Aslym türkmen. Doglan ýerim Balh.
– Türkmençe gürläber – diýip, Togrul beg ýüzbaşa aýtdy. – Näme üçin özüňi öldürmekçi bolduň?
– Mende başga çykalga ýok.
– Ýaragyňy tabşyran bolsaň, öýüňe git. Gaýdyp biziň garşymyza çykma. Saňa bu hakda aýtmadylarmy?
– Aýtdylar, ýöne men öýe gidip biljek däl, meni öldüriň. Meniň ömrüm şu gün gutarmaly. Hökman!
Men şu gün ölmeli. Siz meni öldüriň. Siziň eliňizden ölmek meniň üçin uly mertebe boljak!
– Sen näme üçin azatlyk islemeýärsiň?
– Men öz türkmen adyma ysnat ýetirmek islemeýärin.
– Ol nämäniň ysnady? – diýip, Togrul beg sorady.
– Söweşde ýa ýeňmeli ýa-da ölmeli, üçünji ýol ýok. Men ýeňildim. Diýmek, men hökman ölmeli, men
ýeňlip, onda-da ýesirlikde bolup, obama baryp bilmerin. Oba baraýanymda-da meni öýe, oba goýbermezler.
Maňa: «Näme üçin ýeňildiň? Näme üçin ýesir düşdüň?» diýerler. «Türkmen ýesir düşmeli däldir. Ol ölýänçä
söweşmelidir» diýerler. Oba barsam, obadaşlarym özlerini masgara edilen hasaplarlar. Meni obadan çykaryp
kowarlar. Ol masgaraçylygy görenimden, iň gowusy, ölenim ýeg. Şonuň üçinem meni masgaraçylykdan
halas ediň! Towakga edýärin, meni öldüriň, eger siz kömek etmeseňiz, barybir, men ýolda özümi öldürerin.
– Adyň näme?
– Meniň adym Ylýas Abu Aly ibn Şerip. Ýörgünli adym Abu Aly.
– Haýsy dilleri bilýärsiň?
– Puşdun, pars, arap dillerini doly bilýärin.
– Bu dilleri nirede öwrendiň?
– Eý, gözsüz batyr Togrul! Meniň atam Mahmyt Gaznalynyň köşgünde sahyp bolup işleýärdi. Atam
Aly ibn Şerip sowatly adamdy, birnäçe dil bilýärdi. Soltan Mahmyt Gaznaly atama Termez welaýatyny ykta
berdi. Atam bizi ýaşlykdan atabege tabşyrdy. Dil, sowat öwrendik. Biz bäş dogandyk. Dürli sebäplere görä
häzir iki dogan bolup galdyk. Atam soltan Mahmyt entek dirikä, agyr kesele sataşyp, ýurduny täzeledi.
– Näçe wagt bäri söweşe gatnaşýarsyň?
– Bir ýyl bäri.
– Öň niredediň?
– Köşkdedim. Atamyň işini ýöredýärdim, ýöne Ahmet Meýmendi bilen sözüm azaşdy...
– Ahmet Meýmendi bilen haýsy meselede sözüň azaşdy? – diýip, Ybraýym beg sorady.
Abu Aly dymdy.