Altynjan hatyn - 31

unnaplardan12, sary, ýaşyl, gyzyl haltalara salnan tyllalardan we kümüşlerden, içgilerden ybaratdy. Soltan
Horasan dikmesiniň iberen hedýelerini görende ony taryplady: «Meniň Abul-Fazl Sury ýaly ýene iki-üç
emirim bolsady, onda men älem-jahanyň hökümdary bolardym» diýip13. Soltan Suryny beýleki emirlere göz
etmäge çalyşdy. Aslynda welin, Abul-Fazl Sury zalym hem ýowuz adamdy. Bu hedýeler Surynyň Horasan
halkyndan zor bilen alan baýlyklarydy. Halk Surydan gan aglaýardy. Müňläp kişiniň ahy-pygany soltanyň
şatlygyna öwrüldi.
Soltan sowgat almagy, sowgat bermegi gowy görýärdi, ýöne hernäçe tarhandöker hem bolsa, sähel
baýlyk üçin alagykylyk edýärdi, bir piliniň ölendigi üçin Gaznanyň pilbanlarynyň boýnuna ýüz müň dirhem
jerime salypdy. Gaznada döwlet pillerini saklamak üçin üç müň sany meýdança bardy.
Soltanyň köşgüniň şahyrlarbaşysy Unsury kümüşden tagan hemem çörek mejimesi, arassa altyndan
gap-gaçlary ulanýardy14.
Masudyň çakyza tutgaýy15 bardy. Bu keseli onda çagalykda döräpdi, ýöne bu dert on ýyl bäri azar
bermändi. Seljuklylar soltanyň bu derdini ýygy-ýygydan gaýtalanyp duran derde öwürdiler oturyberdiler.
Belki, bu derdiniň gozgamasy seljuklylardan dälse däldir, ýöne Masudyň özem, onuň tebiplerem, wezirwekillerem bu derdiň gozgamasyny Togrul begden gördüler.
Masudyň çakyzasy tutan wagty giň dünýä iňňäniň gözi deýin daralýardy. Şol mahal oňa hiç kim
hemaýat edip bilmeýärdi. Bu derdiň garaguş kakyn keseline sapýandygy hakdaky myş-myşlar Masudy
hasam howsala salýardy. «Eý, Hudaý, men çakyza bilen garaguş kakyn derdiňi çekeýin, ýöne meni seljuk
derdinden daş edeweri» diýip dileg edýärdi. Juma namazynda okalýan hutbalarda hem soltanyň çakyza
tutgaýynyň dep bolmagy dileg edilýärdi, ýöne soňky günler ol dileg seljuklylaryň derbi-dagyn edilmegi
hakdaky dileg bilen ornuny çalşypdy. Soltan Masudyň şagalaň-meýlisleri öwsele edinmeginiň bir sebäbi
özüniň çakyza tutgaýynyň gozgamazlygy üçin kellesine «dynç bermegidi». Bu dert onda gahary gelende,
lapykeç bolanda tapylýardy. Şeýle bolansoň onuň ýanynda ajy habarlary aýtmakdan eýmenýärdiler.
Zerurlyk ýüze çykanda soltana şum habarlary aýdyp bilýän adamlar sanalgyjady.
Wezir-wekilleriň, köşk emeldarlarynyň baş maksady soltanyň göwnüni götermekdi, begendirmekdi.
Ýylda iki gezek – nowruz hem mehrjan baýramçylyklarynda ýurduň Horezm, Gürgen, Balh, Kerman,
Bulujystan, Sistan, Horasan ýaly welaýatlaryndan soltan Masuda her hili gymmatbaha harytlar, altyn
teňňeler hedýe-engam iberilýärdi. Masut bu hedýe-engamlara aýratyn ähmiýet berýärdi. Ol dabaralary,
toýlary geçirmegi, özüniň sahylygy bilen barjamly adamlary aňk etmegi gowy görýärdi.
Soltan Masut Gürgen welaýatynyň häkimi Bakalanjaryň gyzyna öýlenende bir bukjalyk daragt
getirtdi16. Tagtyň düşegi kümüşdi, miwesi ýakutdan, ýapraklary pöwrizeden hemem zümerretden bolan otuz
agaja eýedi. Bu agaçlaryň daş-töwereginde ýigrimi sany bezelen kümüş, dürli göwherler nerkesdany17
goýlup, her birinde tylladan, kümüşden edilen bir sany sipergam18 bardy.
Soltan dört müň gulam saklaýardy. Olaryň tylladan edilen gurgurma guşaklary, gulakhalkalary,
bileklerine, dyzlaryna daňynýan söweş garujyklary, dyzlyklary bardy. Gulamlaryň bir topary jöwher bilen
bezelen guşak hem gylyç dakynýardy. Ýene bir topary bolsa kümüş guşaklydy, kümüş gulakhalkalydy,
gürzülidi. Soltanyň saý atlarynyň hemmesiniň jöwhere hem altyna bezelen eýer-esbaplary bardy. Ol ýörişe
çykanda ýany bilen segsen sany ätiýaçlyk saý at äkidýärdi. Onuň otuz atynyň jöwherden, elli atynyň bolsa
tylladan eýer-esbaplary bardy.
Diňe bir garamaýak halk däl, hyzmatyndaky wezir-wekiller hem soltandan nägilediler. Sebäp soltan
olaryň pikirini diňlemeýärdi. 1032-nji ýylda Masut iki gezek wezirler mejlisiniň kararynyň tersine
Hindistana goşun çekdi. Seresiti, Hansi galalaryny basyp aldy. Wezirler Ahmet Hasan Meýmendi, Hoja
Abd-as-Samat, Bu-Nasr Mişkan dagy soltanyň eden-etdiliginden, jalaýlygyndan, äsgermezçiliginden has
nägilediler. Ýöne seljuklylaryň özünden rüstemligi, hiç kimden göwün çotunyň çykmazlygy soltany bellibir
derejede mugyra getiripdi. Öň wezirler mejlisiniň pikirini pitiwa almadyk Masut indi köplenç wezirler
diwanynyň pikirine bil baglaýardy. Sarahsda geçiren wezirler diwanynyň mejlisinde wezirleriniň pikirini
unap, şolaryň diýeni bilen boldy. Şolaryň pikiri bilen gyşy Hyratda, Nyşapurda geçirdi. Ýöne wezirleriň
pikirem ýurdy halas edip bilmedi. «Men size ygtyýar berýärin. Näme diýseňiz, garşy çykamok. Seljuklylary
ýok ediň-dä! Başaryp bilmeseňiz, onda maňa göni aýdyň, olary özüm ýok edeýin» diýip, Masut zol-zol
wezirlerine igendi.
Wezirler diwanynyň pikirine gulak asyp ýurduň ýagdaýyny has hem aşak gaçyran, seljuklylaryň edenetdiligine möwç beren Masut indi gaýdyp wezirler diwanynyň akylyna gulak gabartmajakdygyny, öz akyly
bilen ýöriş edip, ýurdy tertibe saljakdygyny, seljuklylary derbi-dagyn etjekdigini aýdyp, hyjyl tartýardy. Ol
bu ýörişiň ykbal çözüji ýöriş boljakdygyna berk ynanýardy.
Masut nämede aldansa-da, bu ynamynda aldanmandy...
Onuň Horasana gelmegi bu seljuk begleriniň maksadydy: «suwy bulandyryp, balygy suwuň ýüzüne
çykardylar, indi balygy tutmalydy!»
3. Seljuklylar yslamyň din gylyjy bolar
Togrul beg soltan Masudyň Sarahsa ýakyn gelendigini eşidip, geňeş çagyrdy.
– Daşrabatda19 soltan goşunyny garşy almaly. Şonuň üçin hem Daşrabadyň özündäki hemem
töweregindäki ähli guýulary gömmeli. Goý, soltan goşuny, ilki bilen, suwsuzlykdan kösensin!
– Galadaky hemem galanyň töweregindäki ähli galla, arpa, bede gorlaryny guma äkitmeli. Goý, soltanyň
goşuny, atlary açlykdan ölsün!
– Seljuk goşuny diňe soltanyň hasabyna iýip-içmeli: gijelerine soltan goşunynyň azyk üpjünçiligi
bölümine duýdansyz çozuş edip, azyklaryny talamaly.
– Olaryň suwly meşiklerini deşmeli.
– Üç ýüz dowulçy soltan goşunynda gulluga durmaly.
***
Sarahsyň ilaty soltany şähere goýbermek, haraç tölemek islemedi20. Bu habary eşiden soltan gazabyna
tutdy: ilaty gyrmak gyrdy. Şondan soň Sarahs – Merw ýoluna düşdi. Ýoluň ugrundaky Daňdanakan
galasynda iňlär siňek ýokdy21.
Galanyň dym-dyrslygy, adamsyzlygy soltany iňkise goýdy: eşidişine görä, seljuklylar Nusaýda-da şeýle
edipdiler: galany boşadyp, guma gaçypdylar. Şo gezek salar Begdogdy on ýedi müň atly gulamy bilen
seljuklylaryň üç müň atlysyndan ýeňlipdi. Eý, Hudaý, bu gezek nähili bolarka?!
Soltanyň howsalasyna täze howsala goşdular: oňa ähli guýularyň gömlendigini habar berdiler.
Baharyň soňky aýydy. Howa onçakly yssy bolmasa-da, suwsuz oňňut edip boljak däldi.
Goşun Daňdanakan galasynda düşledi. Nirelerde guýylaryň bardygyny anyklamak üçin çar tarapa
topar-topar atly ugradyldy, ýöne ugradylan atlylaryň galabasy yzyna dolanyp gelmedi, olar gürüm-jürüm
boldy. Käbir topardan diňe birki atly dolanyp gelip, seljuklylaryň köpdügi barada dowul turuzdy.
***
Togrul beg on alty müň atlysy bilen soltanyň elli müňlük goşunyny başa-baş söweşde ýeňip
bilmejekdigine, diňe hile-al bilen ýeňip boljakdygyna akyl ýetiripdi. Şonuň üçin ol esasy ünsi soltan
goşunynda dowul-gorky döretmäge, goşunyň huguny çykarmaga jemledi.
Gijelerine soltan goşunyna birjigem uky berilmeýärdi, garaşmadyk ýerinden hüjüm edip, alabasgy
döredýärdiler. Aýylganç-aýylganç gygyrýardylar. At aýaklarynyň dükürdisini edip bilýän, ýolbars ýaly arlap
gygyrýan ýörite adamlar gündizlerine dynç alyp, gijelerine soltan goşunynyň kä ol ýerinden, kä bu ýerinden
gykylyk-basgy döretmäge girişýärdiler.
Başga bir topar gijelerine soltan goşunynyň gulamlaryny öldürýärdi: olar gaznaly gulamlar deýin
geýinýärdiler, duşman düşlegine barýardylar. Garaňkyda kimiň-kimdigini saýgarmak kyn düşýärdi. Her kim
garşysyndaky garany duşman hasaplap hüjüm edýärdi. Şeýle ýagdaýda seljuklylara gaznalylaryň özlerem
biri-birini gyryp, kömek berýärdiler. Iň esasy zat dowul döretmekdi.
Bir aýyň içinde soltan goşunynyň hakyt hugy çykaryldy.
Togrul soltan Masudy ele salmak isleýärdi, ýöne soltan öz ýüpek hymasyndan daşlaşmaýardy.
Togrul beg iki gije soltanyň ýatýan hymasyna barjak bolup synanyşdy. Iki synanyşygy-da şowsuz
gutardy. Çünki soltanyň hymasynyň daşynda dokuz hatar gorag bardy. Birki hatar goragy ät galdyryp
geçäýeniňde-de galan hatar goraglary geçmek mümkin däldi. Gijelerine wezirlerem soltanyň ýanyna aňsataňsat baryp bilenokdylar.
Soltan goşuny titreýärdi, çünki olar ençeme gün bäri uklamandylar. Olaryň bar aladalary seljuklylardan
aman gutulmakdy.
***
Soltan goşunynyň ýagdaýynyň egbarlandygyna, gury sandyklaryna göz ýetiren Çagry beg bilen Togrul
beg on alty müňlük atly goşuny söweşe salmak kararyna geldiler.
Baharyň soňky aýynyň ýigrimi ikisinde başlanan söweş seljuk begleriniň soltan goşunynyň ýagdaýy
baradaky pikiriniň dogrudygyny äşgär etdi. Soltan öz bäş ýüzden gowrak gulamynyň on-on bäş sany
seljuklydan gaçmasyna teý akyl ýetirip bilenokdy 22.
Juma güni – maý aýynyň ýigrimi üçünde seljuklylar dört tarapdan hüjüme geçdiler. Olar «Gurt oýny»
diýip atlandyrýan öz milli söweş usulyny ulandylar, soňra gollara bölünip söweşdiler. Bir gol belli bir wagt
duşman bilen söweşýärdi, ýadarçalyk wagt geçenden soň goşun bir gyra çekilýärdi-de, öz ýerini täze gola
berýärdi. Bu söweş usulynyň adyna «kurdus» diýlip at berilýärdi.
Diňe bir kurdus däl, seljuklylaryň ulanýan söweş usullary dürli-dürlüdi, esasan, ýagdaýa görä söweş
usulyny ulanýardylar.
Gurt oýny, syrtlan oýny, urha-gaç urşy, sabahun – tenahun uruş usullary iň köp ulanylýan uruş
usullarydy.
Çagry beg sabahun uruş tilsiminde söweşmegi gowy görýärdi. Bu usulda söweşmekde, ol hakykatdan
hem taýsyz ussatdy.
Ybraýym ynal23 bilen Musa beg syrtlan oýny tilsimini gowy görýärler.
Arslan ýabgu söweşde gurt oýnunyň tarapdarydy. Bu usuldan aýratyn lezzet alardy. Resultegin beg
söweşde köplenç kakasynyň gowy gören söweş tilsimini ileri tutýardy.
Togrul beg hem gurt oýnuny gowy görýärdi, ýöne onuň has lezzet tapýan, alýan söweş usuly tenahun
usulydy.
Tenahun uruş usuly – duşmanyň goşuny bilen duşmany ýok etmekdi.
Söweş wagty gaznaly goşunyndan üç ýüz ýetmiş kişi seljuklylara goşuldy. Hindi, arap, kürt esgerleri
çar tarapa gaçyp başladylar.
Söweş meýdanynda oňly goşun galmanyndan soň, gaçmak gezegi soltana ýetdi: ol pilinden düşüp,
atyna münüp düw gaçdy. Üç günde on sekiz aty çalşyp, yzyna garaman gaçdy.
Garagum çöli duşman bolup gelenleriň metdi-masgara bolup ýeňilýän pellehanasy!
Syrak atly bir padyman öz halkyny gyrmak, boýun egdirmek üçin gelen lek-lek goşunly ahemeni şasy
Darini: «Men size öz halkymyň gizlenýän ýerini görkezeýin» diýip, Garagumuň jümmüşine aldap eltip,
ahemenileriň goşunynyň suwsuzlykdan gyrylmagyna sebäp boldy24.
Garagum çöli – Hydyr atanyň synag mekany!
«Türkmenleriň hossary – enesi-de, atasy-da çöl».25
Ol türkmen halkyny duşman bolup gelenlerden goraýar.
Bu gün soltan Masut amana gelip, Garagum çölüniň içi bilen gaçyp barýar.
Garagum çöli nire, «balyk» nire!
Çölde «balygyň» uzak durup bilmejekdigi köre hasa!
Soltan Masut hem öz betbagtlygynyň üstüne öz aýagy bilen geldi.
Adyndan başga Masut (Bagt) galmady onda!
Soltan Masudyň söweşe gözegçilik eden depesi – bargähi, hymalary ähli zady bilen birmeýdan eýesiz
galdy.
Ýeňiş depesi!
Ol depeden gaznalylaryň baýdagy aýrylyp, seljuklylaryň gara baýdagy dikildi.
Depä seljuk begleri geldi!
Söweşiň üçünji güni aýyň ýigrimi dördünde seljuklylar doly ýeňiş gazandy!
Ahyryl-ahyr söweş gutardy!
Ahyryl-ahyr maksada ýetildi!
Seljuk goşuny ýeňdi, indi olaryň garşysyna çykjak goşun-da, döwlet-de ýok. Garşysyna çykjak soltan,
hana, garadere batyp, zut gaçyp barýar!
Seljuk begleri begenip, dikine gygyrýarlar:
– Ýedi yklym biziňki!
– Dünýä biziňki!
– Biz dünýäniň hökümdary!
Seljuk begleri, esgerleri sesleriniň ýetdiginden zowlatdylar. On alty müňlük goşun üç seljuk
serkerdesiniň – Togrul begiň, Çagry begiň, Musa begiň atlaryny gaýtalap gygyrýardylar:
– Togrul beg!
– Çagry beg!
– Musa beg!
– Seljuklylar! Seljuklylar!
Soltan Masudyň ýüpek bargähinde tagt lowurdap durdy. Ol tagtda indi hiç wagt Masut oturmaz. Ol tagt
indi Togrul begiň, hawa, hawa, Togrul begiň tagty bolar.
– Ýedi yklyma öz şalygymyz barada fethnama (ýeňişnama) göndereliň!
– Ilki bilen, soltan Masuda fethnama göndereliň, Gutulmyşy zyndandan boşatmagyny talap edeliň!
Dünýä geçirijidir, ebedi däldir, Jemşidiň döwletinden beýik döwlet ýokdy.
Belent asman ony aýak astyna taşlady, jahana başga serdary getirdi.
A. Firdöwsi. «Şanama».
504 sah. 19-20 setirler.
– Bagdat halypasy Kaýym Bemryllaha fethnama göndereliň. Goý, ol bizi ykrar etsin hemem bize
ykrarlyk baýdagy bilen teşribini (halat) ibersin!
– Basyl kaýsaryna, Müsür mukawkysyna, Hebeş nejaşisine, arap raýislerine, Garahan ilhanyna
ýeňişnama göndereliň!
– Jürjaniýa fethnama göndereliň!
– Bu depäniň üstünde öz şalygymyzy berkarar edeliň – gurultaý26 geçireliň. Goý, ähli ýerlerden
türkmen wekilleri gelsinler. Ähli şäherlere häkimleri özümiz belläris.
Jahan seljuk begleriniňki boldy!
Gurultaýyň öňüsyrasy Togrul begi, Çagry begi, beýgu Kelany zeýtun ýagyna ýuwdular.
Ýedi günläp zeýtun ýapragyny tüsseletdiler, daşlaryndan zümerret daşlaryny aýladylar. Şeýdip, seljuk
beglerini göz degmeginden goradylar.
Şondan soň seljuk begleri gojalaryň, pirleriň pata bermegi birle eginlerindäki kepenlerini aýryp,
patyşalyk egin-eşigini geýdiler.
Gylyç ýa kepen däbi bilen maksada ýetilendigi mynasybetli toý tutuldy.
Ähli seljuk esgerleri kepenlerini otlap, eşik geýdiler.
Seljuk beglerine aýry-aýrylykda täze egin-eşikler geýdirilip, billerine altyn guşaklar dakyldy.
Gurultaýda il kethudalarynyň oňlamagy bilen patyşa, beg göterilen kişilere sadykatlyk bilen boýun
sunjakdyklaryna ähli seljuk kethudalary, begleri, esgerleri Gurhandan, desterhandan wepadarlyk kasamyny
içdiler.
***
Şol gün çöle seljuk begleriniň maşgalalarynyň yzyndan çapar ugradyldy.
Seljuk begleri öz maşgalalaryna gowuşdylar.
Talak berlen hatynlara täzeden nika gyýyldy, täzeden toý toýlandy.
On üçünji hekaýat
RAHATLYKDA RAHATLYK ÝOK
1. Keseden seretseň, ähli zat aňsat
Täze durmuş başlandy.
Dawut Çagry beg Merw şäherinde ornaşdy, Horasanyň galaba bölegini – Jeýhundan Nyşapura çenli
aralygy özüne degişli etdi.
Musa ýabgu Heramy özüne ýurt tutundy, sebitdäki şäherleri, ýene näçe ýeri teshyr edip bilse, özüne
almak barada seljuk begleri bilen ylalaşdy.
Çagry begiň uly ogly Gurt (Kawurt) Kerman sebitlerine patyşa boldy.
Ýurt bölünişigini gurnan Muhammet Togrul beg seljuk beglerini öz küýsän, saýlan sebitlerine gönderdi.
Enebir dogany Ybraýym bütin ömrüni Togrul begiň ýanynda geçirjekdigini, ondan aýrylyp hiç ýerik gitjek
däldigini tekrarlady, ýöne dört-bäş aýdan soň özüne ykta isleýändigini bege ýaňzytdy.
Togrul beg Ybraýyma Ebher hemem Zengan sebitlerini berdi. Ybraýym ol sebitlerini kabul edip alsa-da,
tizden Togrulyň ýanyna dolandy:
– Dogan, meni öz ýanyňdan aýyrma. Bir aý senden aýry boldum welin, tas ýüregim agzymdan
çykypdy. Allatagala her kimi bir maksat üçin dogurýar, meni Çagry ikiňize göz-gulak bolmak, hyzmatyňyzy
etdirmek üçin ýaradan bolsun gerek. Onsoňam men diňe söweşde rahatlyk, lezzet tapýaryn, adaty durmuşda
içim gysýar meniň.
Köşkde Ybraýymyň gelmegini unamadyk kişiler köp boldy:
– Allatagala al-ha-al-da almadyga ahyrýetde-de hiç zat berýän däldir. Beýle mümkinçilik adam
ömründe örän seýrek bolýar. Köp kişi bir döwüm tötege mätäç. Saňa bolsa, Allatagala giden ýurdy
hökümdarlyk etmegiň, ýaýnap ýaşamagyň üçin berip dur. Sen bolsa, Allatagalanyň, Togrul patyşanyň beren
şol nygmatlaryndan ýüz öwürýärsiň. Allatagala seniň bu ýüz öwürmäňi halamaz. Murtar jezalandyrmagy-da
mümkin...
Ybraýym telim ýola nygtalan bu sözlerden soň, ýene Zengana gidermen boldy, şu pikir bilen
Togrul begiň ýanyna bardy.
Ybraýymy ynandyrmak aňsatdy. Şeýle bolansoň, ol bir pikire ygrarly däldi, üýtgäp durýardy. Togrul
beg onuň şu häsiýetinden mydama howatyr edýärdi.
Togrul beg onuň pikirini oňlady:
– Ybraýym, byradarym, men saňa Abu Alyny wezir belläýin. Goý, ol saňa diwan işleriňi ýöretmäge
ýardam bersin.
– Abu Alynymy? – Ybraýym birsalym dymdy.
– Näme, göwnemejek bolýarsyňmy? Men-ä ony saňa sowatlydygy hem işeňňirdigi üçin bermekçi
bolýaryn. Ol seniň ähli işiňi eder.
– Dogry...
– Sen menden hiç zat gizleme. Isleseň, başga birini saýla.
– Göwnüm emir Dodurga Merwezini küýsedi.
– Goý, emir Dodurga Merwezi bolsun!
Ybraýym derrew başky pikirini üýtgetdi:
– Ýok, ýok, Togrul, sen Abu Aly diýdiň. Goý, seniň diýeniň bolsun. Sen bu babatda gowy oýlanansyň.
Onsoňam sen olaryň ikisini-de menden gowy tanaýarsyň.
– Sen Abu Alyny näme üçin göwnemediň? Byradar, maňa ýüregiňdäkini açyk aýt.
– Togrul, meniň senden ýaşyryn zadym ýok. Men näme pikir etsem, ony hökman saňa aýdýaryn. Abu
Aly barada-da aýdaýyn. Ol aşa sowatly. Men onuň akyl öwretmeginden gorkýaryn. Maňa akyl gerek däl.
Onsoňam onda adamlara göwnüýetmezçilik bar. Ýanynda kimiň gürrüňi edilse: «Aý, olmy?» diýip
içýakgynç ýylgyrýar. Men şuny halamaýaryn. Dodurga Merwezi sowatly bolsa-da, dymma. Bir zat
soraýmasaň, aňsat-aňsat gürlemeýär. Akyl öwretjek bolup dyzamaýar. Hiç kimiň gürrüňini etjek bolmaýar.
Men Abu Aly bilen düşünişip işlärin. Ol Horasana belet...
***
«Minarany ogurlamazdan burun, ony nirede gizlejekdigiň hakda oýlan» diýen pähim bar.
Togrul beg döwletini yglan etmezinden owal döwleti edara etmek barada köp oýlanypdy, ol
samanlylaryň, gaznalylaryň döwleti edara edişlerini gaýtalaman, öz täze döwleti edara ediş ulgamyny
döretmek isleýärdi. Geçen şalaryň ýoluny gaýtalamak, Togrulyň göwnüne, birki ýyldan olaryň gününe
düşmek howpuny döredýärdi. Seljuklylar güýçli hasaplanylan gaznaly şalygyny ýeňdiler. Rast, elli müň atly
goşunly şalyk on alty müň atly goşundan ýeňilýän bolsa, oňa näme üçin güýçli döwlet diýjek?!
Täze döwlet gurmak üçin edilmeli işler kändi, juda kändi.
Her kimiň etmeli işi anyklaşdyrylmaly.
Şalygy, elbetde, patyşa dolandyrmaly bolar. Oňa wezirler gerek.
Döwlete girdeji nireden gelmeli?! Ine, esasy zat.
Ýer-mülkden – haraçdan geler.
Ýerleri ykta1 bermeli.
Yktany yktadara2 muktada ýaşaýan daýhanlar bilen bilelikde bermeli. Yktadar öz daýhanlaryndan ýylda
iki gezek haraç ýygnasyn. Döwlete salgyt tölesin, döwleti esger bilen, azyk bilen üpjün etsin.
Yktadar, goý, ýerlerini ülüşçilere – barzigarlara paýlasyn.
Ykta şahadatnamasyny diňe patyşa gowşursyn!
Diwany wezaraty3, onuň gulluklaryny döretmek, işlerini ýola goýmak Togrul beg üçin hupbatly boldy.
Birnäçe wezir wezipeleri döredildi. Wezirleriň etmeli işleri aýdyňlaşdyryldy.
Dogrusy, seljuk diwany, Horasany edara ediş diwany Daňdanakan söweşinden iki ýyl öň – Sarahs
söweşinden soň döräpdi.
Şondan bäri dolandyryş edaralary işleýärdi.
Wezir ýurduň maliýe dolanyşygyny alyp barýardy, ýolbaşçy adamlary wezipä bellemäge-de, wezipeden
aýyrmaga-da hukuklydy. Salar – goşunyň baş serkerdesi. Tugraýy – döwletiň möhürine eýelik edýär,
patyşanyň, weziriň ygtyýar bermegi bilen resminamalara, permanlara möhür basýar. Amil – ýerli emeldar.
Ol, esasan, ilatdan haraç ýygnaýar. Amiller ýygnan harajynyň bellibir bölegini etraplaryň edaralaryny
saklamaga harç edip bilýärler. Welaýatlara şihneler ýolbaşçylyk etmeli, olara kazynyň hukugy berilýär.
Şihneler, esasan, maldarçylyk bilen meşgullanýan welaýatlara bellenilmeli. Üstaduddar – hazynanyň
girdejisinden, salgytlaryndan belli bir mukdaryny aşhanalara, köşkdäki işlere sarp edýän, aşhanany, köşk
hojalygyny dolandyrýan adam. Mutassarif – etraplarda, welaýatlarda çykdajylaryň-girdejileriň hasabyny
ýöredýän emeldar. Ýerlerdäki maliýe dolanyşygyny mutassarifler ýa-da mustaufi-hazynadar alyp barmaly.
Ariz – goşunyň maliýe üpjünçiligini alyp barmaly. Kazy – şerigatyň kanunlary esasynda adalaty goramaly,
günäkärleri, jenaýatçylary jezalandyrmaly. Muhtasyp – şäherlerde düzgün-tertibe gözegçilik etmeli,
bazarlaryň tertip-düzgüni, ahlaklylygy muhtasybyň jogapkärçiliginde bolmaly. Raýis – ýerli kethuda:
şäherleriň hem obalaryň ýolbaşçylary. Emir-i-haras – türmeleriň, jellatlaryň ýolbaşçysy. Jandar, mufrat,
çawuş – patyşanyň janpenasy. Ahursalar – athananyň hojaýyny. Köwüşberdar – patyşanyň köwüşini
göterýän, saklaýan kişi. Dabir – mürze, kätip. Atabegler – köşkde patyşanyň çagalaryna edep hem
sowat öwretmeli mugallymlar, terbiýeçiler. Gulam – hakyna tutulan esger. Oglan – atly esger.
Her kimiň etmeli işi belli, şeýle-de bolsa işler şow tapyp gidibermeýärdi. Elbetde, ähli zadyň başlangyjy
kyn. Togrul beg ýuwaş-ýuwaşdan ähli zadyň ýola düşjekdigine ynanýardy, her bir meseläni ünsden
düşürmezlige çalyşýardy. Her bir ugruň kadaly işlemegi üçin diňe bir ýa iki hünärmen bilen maslahatlaşyp
oňman, telim hünärmen bilen maslahatlaşýardy. Ýönekeý görnen zat hem käteler begiň üç-dört gün wagtyny
alýardy. Onuň ukusyny karam edýän gijeleri az bolmaýardy. Şol günler, şol gijeler beg hatyny Altynjanyň
çydamlylygyna, ýatkeşligine, işine çulumlygyna haýranlar galypdy. Asyl Altynjan ýormak diýen zadyň
nämedigini bilmeýän ýalydy. Biri çydamly bolsa, Togrul beg çydamlydy, ýöne Altynjanyň çydamlylygy
begiňkiden rüstem geldi. Togrul beg uzynly gün işläp lüti çykyp golawrasa-da, Altynjan ýa-ha muny begden
ýaşyrýardy ýa-da hakykatdan hem ýormaýardy, öjemeldi.
Ol haçan görseň, dynjyny alyp, ýaňy aýak üstüne galan ýalydy. Özem onuň gama batyp oturan
pursadyna Togrul beg eger-eger gabat gelmeýärdi. Ol mydama göçgünlidi. Özem mydama gowy zatlaryň
gürrüňini edýärdi, lapyňy keç etjek gürrüňlerden gaça durýardy. Asyl, onuň durmuşynda lapyny keç edýän
zat ýok ýalydy.
Köşkdäki diwan işleri pars dilinde alnyp barlansoň, Togrul beg her bir diwanyň, her bir gullugyň
işini, baglaşylýan şertnamalary, çykarylýan permanlary gözden geçirmegi Altynjana ynanýardy. Onuň
oňlan permanlaryna Togrul beg tugrasyny basardy. Köşkde diwan işlerini pars dilinde ýöretmegi
Tahyrylar hökümdarlygy başlapdy4, şondan bärem dowam edip gelýärdi. Ýogsam köşk diwanyny türkmen
dilinde ýöretjek bolup soltan Mahmyt Gaznaly-da köp yhlas edipdi, ýöne onuň bu islegi amal tapmandy.
Togrul beg hem köşgüň diwan işleriniň türkmen dilinde alnyp barylmagyny isledi, talap etdi, ýöne bu iş
başa barmady.
Döwlet işinde, köşkde kimler işlemeli?!
Oguz kowumyny ir ertirden giç agşama çenli bir jaýda – köşkde oturdyp bilmersiň. Bir otagda ertirden
agşama çenli oturmak onuň üçin zyndandyr. Ol oturmaly bolsa atyň üstünde oturar, ýöne bir otagyň içinde
uzak wagtlap dümtünip oturyp bilmez. Ýüregi agzyndan çykaýjak ýalydyr. Sebäp onuň asly nurdan – otdan,
ot durmaýar, ot mydama hereketde. Oňa hereket gerek. Hereket gerek! Derlemek gerek! Oňa ýanmak, nur
saçmak gerek. Onuň üçin rahatlykda rahatlyk ýok. Oguz kowumy diňe hereketde rahatlyk tapýar. Oguz
kowumy diňe aldym-berdimli darkaşlarda rahatlyk tapýar.
Seljuk begleri oturmak islemeýän bolsa, onda köşkde kim oturmaly? Döwlet diwanyny kim ýöretmeli? Biriki adamyň aljak galasy ýok. Uly döwleti dolandyrmak üçin ýüzläp-ýüzläp hat-sowat bilýän adamlar gerek?
Özüňde adam bolmasa, ýagdaýa görä çäre görmeli. Özem bu aýbyňy hiç kime bildirmeli däl. Başarsaň,
kemçiligiňi ile geçirimliligiň, artykmaçlygyň, ynsanperwerligiň hökmünde görkezjek bolmaly. Iň gowusy,
kemçiligiňi ýaşyrmak, ol hakda hiç zat gürlemezlik. Täze döwlet döretjek bolsaň, meseleler kemçilik, nogsanlyk
hökmünde ýaz kömelegi deýin köpelip, ähli ýerden ýüze çykar durar eken. Şeýle-de bolsa, Togrul beg ruhdan
düşmedi, goşuny, häkimligi öz eline aldy.
Ol her bir patyşa ýaly, öz döwletiniň diňe bir ýolbaşçysy, öňbaşçysy däl, eýse bu döwletiň bir
şahsyýetde aňladylmasydy, ýagny onuň nyşanydy. Bu döwlet iş ýüzünde harby wezipeleri çözmek arkaly
kemala gelen döwletdi. Indi hem bu harby-syýasy şalygy sap syýasy, aňyýet, ruhyýet hem medeniýet
mazmuny bilen doldurmak gerekdi. Bu wezipeleri amala aşyrmak üçin döwlet gurmagyň köpçülikleýin
tebigy işi däl, eýse Togrul begiň aň-düşünjesi, maksat-niýetleri bilen baglanyşykly şahsy başlangyjy hem
zerurdy. Togrul begiň syýasy akyldarlaryň döwlet barada pähim-parasatlaryny ürç edip öwrenmegi-de şunuň
bilen baglanyşyklydy. Seljuk döwleti harby-syýasy jähetde bişişen, taýýar edilen, kemala gelen barlyk
bolsa-da, döwlet gurluşynyň beýleki ugurlarynda ol tarp ýeri ýada salýardy. Tarpy özleşdirmek üçin sap
harby gymmatlyklar bolan türkmen taryhy tejribesinden başga-da köp zatlar gerek boldy. Şonda seljuklar
özge halklaryň syýasy tejribesine ýüzlendiler. Şeýdip, seljuk döwleti özüniň döwlet diwany, syýasy-edara ediş
usullary boýunça pars syýasy medeniýetiniň gazananlaryny özüne siňdirdi. Ruhyýet, medeniýet, aňyýet
ugurlarda bolsa ol arap-musulman, hatda grek syýasy pelsepesiniň düşünjelerini öz kemalyýetinde ulandy.
Türkmen özeniniň daşyna özge halklaryň gazanan gymmatlyklary gatlaklanyp, bütin musulman dünýäsiniň
gazananlary ulanylyp, dünýä derejesindäki täze bir döwlet kemala geldi. Ähli halklaryň bu beýik taryhy
gurluşyga öz pikiri, tejribesi bilen gatnaşmaga mümkinçilik almagy agzybir, dostlukly bir döwleti kemala
getirdi. Onda hemmeler özüni doly bahaly adamlar, döwletiň eýesi bolan adamlar hökmünde duýýardy. Seljuk
türkmen döwletiniň adyllygy-da, rahatlygydyr amatlylygy-da, hiç kimiň munda özüni keseki duýmaýanlygyda şonuň üçindir.
***
Halyfa ýeňişnama göndermek aňsat düşmedi. Göräýmäge, bu ýerde hiç hili müşgillik ýok ýaly:
Samarkant, Merw kagyzy gerekmi, Çyn kagyzy gerekmi, baş üstüne, ähli görnüşinden bar. Arap dilinde
ýazjak debir hem taýýar. Altyn syýa-da taýýar. Altynjanyň ýogy ýok, ol näçe gezek ýazmaly bolsa-da
ýüksünmän ýazyp otyr. Özem ol sünnäläp, biçak owadan ýazýar, ýöne bir adam bilen döwlet diwanyny
ýöredip bolmaýar.
Bu ýerde göze görünmeýän kynçylyk bar. Çünki halypa ýazyljak fethnama täze döwletiň baş syýasaty
bolmaly. Şol nama täze döwletiň syýasy ýüzüni kesgitlemeli.
Nama üç-dört gezek, ondan hem köp gezek ýazyldy.
Ahyryl-ahyr bir nusgada duruldy:
«HALYPA, MÖMINLERIŇ EMIRI
KAÝYM BEMRYLLAHA
iz, Seljukogullary – siziň gullaryňyzdyrys, mukaddes pygamberlik huzuryňyzyň we
döwletiňiziň mydamalyk tarapdarydyrys we boýun egen türkmenlerdiris. Mydama gazawat
söweşini alyp baryp, Käbä zyýarat ederdik. Biziň aramyzda halkyň hormatlap sarpa goýan
Ysraýyl ibn Seljuk atly kethuda doganymyz bardy. Ýemineddöwle Mahmyt ibn Söbüktegin hiç hili
günäsi bolmasa-da, ony tussag edip, Hindistandaky Kelejar galasyna iberdi. Ol ony bu ýerde ýedi ýyl
bendilikde saklamaga höküm berdi. Netijede, ol bendilikde wagty aradan çykdy. Ýeminedöwle
Mahmyt ibn Söbüktegin biziň garyndaşlarymyzdan we tarapdarlarymyzdan ýüz otuz adamy, bigünä
bolsalar-da, galalarynda sakladylar. Masudyň goşuny üstümize çozdy. Aramyzda hüjümdir yza
çekilmeler, ýeňiş we ýeňlişler boldy. Ahyrsoňy, bagt bize gülüp bakdy. Soňky gezek Masut leşger
çekip, biziň üstümize çozanda, Taňrynyň ýardamy we pygamberimiziň arassa we mukaddes
huzurynyň ykbaly bilen biz üstün çykdyk. Masut ýeňlip, köp zyýan çekip, döwletini bize tabşyrdy.
Şeýle dana söz bar: «Taňra boýun egmedik hökümdar arzuwynyň gyltymyna kowalaşyp heläk bolar».
Taňrynyň berenine we ýardamyna şükür edip, adalatly we ynsaply hereket etdik. Zulum we
adalatsyzlyk ýolundan ýöremedik. Indi biz adalat hem ynsaplylyk esasynda külli musulmanlara
howandar hem arkadag boljak döwletimiziň işiniň din ýoly bilen – halypanyň buýruklarynyň we
görkezmeleriniň esasynda ýöredilmegini isleýäris. Ýene bir dana söz bar: «Hökümdarlygyny dinine
hyzmat etdirene her bir soltan boýun eger, dinini hökümdarlygyna hyzmat etdireniň
hökümdarlygyna ähli kişi göz diker»5.
B
Fethnamanyň soňunda Togrul ibn Mikaýylyň, Çagry ibn Mikaýylyň, Musa baýgu Kelan ibn Seljugyň
atlary bardy.
Fethnama ynamdar adamdan – Abu Yshak el Fukkadan Bagdada ugradyldy.
***
Halypa Kaýym Bemryllah seljuk beglerini gutlap, ýörite sowgat iberdi6.
Halypa sowgadynyň sanawy:
1. Togrul beg, Çagry beg, Musa beg üçin üç sany ýörite teşrip (halat). Bu halatlaryň gyralary
ownujak göwher daşlary bilen jä­heklenendi.
2. Her biri üç jübütden ybarat bolan iki sany sowgat. Birinji sowgat: ak ýüpek matadan tikilen köýnekbalak; peş, omuz gaýyşy, gymmatbahaly daşlar bilen bezelen hindi gaýyşy, ädik. Ikinji sowgat: geýim,
telpek, agarçäkmen, gymmatbahaly daşlar bilen bezelen kemer, gymmatbaha daşlar bilen bezelen, ýüzünde
aždarhanyň şekili çekilen «garaçury» diýlen altyn gylyç.
3. Sahaby altyn bilen haşamlanan üç sany Gurhany kerim.
4. Asly bambuk agajyndan ýasalyp, altyn bilen haşamlanan üç sany şalyk hasasy.
5. Bir altyn jyga.
6. Bir altyn jyza.
7. Ýüzi gymmatbaha daşlar bilen bezelen galkan, ýüzünde kyrk sany ýakut we ortasynda uly
gymmatbahaly daş bar.
8. Üç saý at. Bu saý arap atlarynyň esbaplary sap altyndan. Atlaryň toýnaklaryna ýüz dinar bahaly
halkalar nallanylyp berildi.
9. Iki totuguş.
10. Otuz arap aty. Bu atlaryň üstünde gorag örtgüleri we rum keçeleri bardy. Her bir atyň boýnuna
dakylan ýüpek jylawda altmyş sany halypalyk dinary bardy. Bu atlar bilen birlikde otuz sany seýis hem berilýärdi.