Altynjan hatyn - 04

Buruntak obasynyň kethudasy Janahyr Geçdeki Abdylmälik emir bilen ýegana dost. Ol, gör, näçe gezek
emiriň ýanyna zamahşarly oglanlaryň eden-etdiliklerinden arz edip geldi, ýöne ýeke gezegem Altynjanyň
ady tutulmady. Näme üçin? Sebäbi Altynjan Sadyllanyň eşigindedi. Wah, erkek eşigini geýende-geýmände
buruntaklylar onuň kimdigini magat bilýärdiler, ýöne «Bizi gyz urdy» diýmek olar üçin masgaraçylyk
boljakdy. Şonuň üçin hem ol hakda hiç zat aýtmaýardylar. Gürrüň zamahşarly çiltenler hakda giderdi.
Dogrusy, Altynjan darkaşdan çäksiz lezzet alýardy, ýöne ulaldygysaýyn ýumruklaşmalar oňa
lezzetsiz duýuldy. On iki ýaşdan soň, ol ýumruklaşmagy däl-de, ýataganly37 darkaşy has gowy gördi, has
uly darkaslara gatnaşmak isledi, doganlary bilen her gün ýataganda güýç synanyşdy. Özem bir dogany
ýadasa, ikinjisi bilen, ikinjisi ýadasa, Anuşirwan bilen gylyçlaşmaga başlady. Doganlary, Anuşirwan dagy
gylyçlaşmak islemese, olara ýalbarmak ýalbarýardy, olary özi bilen darkaş gurmaga razy edýärdi.
Dogrusy, käteler haýbat atýardy. Olary zorluk bilen türgenleşik geçmäge mejbur edýärdi. Özem ol
gylyçlaşanda gaty rehimsizdi. Garşydaşynyň bir ýerinden gan çykarmasa, aňsat-aňsat rahatlanmaýardy.
Oýnagyň gylyçdyr ýatagan bolsa, betbagtlyk alysda däl. Şol gezek hem Habyl darkaşmak
islemeýändigini telim ýola aýtdy. Ýöne, barybir, ony Altynjan gününe goýmady. Habyl göwünli-göwünsiz
eline ýatagan aldy, goranan boldy.
Bar zat göz açyp-ýumasy salymyň içinde bolup geçdi. Altynjanyň ýataganynyň ujy sähel aşak egilen
Habylyň görejine gürsüldäp çümdi. Habyl «Waý» diýip çirkin gygyrdy. Altynjan ýataganynyň ujuny gözden
azarsyz almak üçin towlap özüne çekdi. Wa daryg-a, towlamaly däl eken: göreç iki bölek bolup patlap ýere
gaçdy. Habyl elindäki ýataganyny ýere taşlady, agyrysyna çydap bilmän gygyrdy.
– Gygyrma, ýerine goýup berjek häzir! – Altynjan Habylyň waweýla eýlemegine, elindäki ýataganyny
ýere taşlamasyna gahary geldi, ony düýt-müýt edäýerli göründi, ýöne gözden çogup akýan gany görüp,
inisiniň çirkin-çirkin gygyrmasynyň ýöne ýerden däldigine, telek iş edendigine, guma bulaşyp ýatan gözi
indi ýerine goýup bilmejekdigine biraz düşündi.
Altynjan dokuz ýaşyna çenli gorky diýen zadyň nämedigini bilmän ýaşady. Ýöne dokuz ýaşa gadam urup,
ýedi ýaşly jigisi Habyly bir gözünden mahrum edip, gorky duýgusyny başdan geçirdi. Altynjan bir hepdeläp ýeke
döwüm çöregem iýmedi, uzynly gününi hem uzynly gijesini Habylyň başujunda oturyp, gözýaş döküp geçirdi.
Her edip, hesip edip Habyla ýaranmaga çalyşdy. Ol doganyň ýürege nähili ýakyn bolýandygyny duýdy. Şu waka
hem Abdylmälik hana Omar atabegiň islegini kanagatlandyrmaga – «Altynjana ýeterlik gözegçilik etmändigi
üçin» Uzperini akgyzlykdan kowmaga bahana boldy. Görgüli daldaw istäp Omara ýüz tutupdy. Kowdurýanyň
Omar atabegdigini ol bilmese näme!
15.
Altynjan on iki ýaşynda berdaşly, uzyn boýly bolansoň, atyň üstüne bir bökende münüp bilýärdi. On üç-on dört
ýaşlarynda bolsa, ol çapyp barýan atyň üstüne böküp münmegi-de öwrendi. Ol at üstünde gylyçlaşmagy, Jeýhun
derýasynyň jülgesinde at çapdyrmagy biçak gowy görýärdi.
Derýa Zamahşaryň gapdaljygyndan geçýärdi.
Bu ýeriniň derýa howasy, derýanyň şogurdap akyp durmasy, onda her hili balyklaryň aşyrym atyp
görünmeleri, tokaýda bilbilleriň saýramalary Altynjanyň göwnüne hoş ýakýardy. Guşlaram, balyklaram,
suwam, tokaýam oňa ýaranmak üçin yhlas edýän ýalydylar. Göýä bu ýere Altynjanyň göwnüni awlamak
üçin Berbed Merweziniň38 şägirtleri ýetmiş iki saz guralyny çalýan ýalydylar. Bu sazy diňläp ganar ýaly
däldi, diňledigiňçe diňläsiň gelýärdi. Göýä bu mukamda Berbediň üç ýüz altmyş mukamy jemlenen ýalydy.
Derýanyň aňyrsy-da – sagy-da, soly-da giden tokaýlykdy. Derýadan aňyrda – gündogarda onuň babasy,
mamasy, Tümen daýysy ýaşaýardy. Altynjan olaryň ýaşaýan ýerlerindäki tokaýlykda bolup görüpdi. Ol
ýerde köp-köp keýikleriň bardygyny-da bilýärdi. Altynjan günbatar tarapdaky tokaýlykda welin entek
gezelenç edip görmändi. Şonuň üçin bolsa gerek, onuň şol ýeriniň tokaýlygynyň içinde ýöräsi gelýärdi.
Ýöne derýa jülgesi soňky döwürler hatarly-howply hasaplanýardy. Rehimsiz alamanlar barmyş. Olar sähelçe
zat üçinem adamlary öldürýärmişler. Entek şol diýilýän rehimsiz alamanlar Zamahşar galasynyň
golaýyndan-a gelenoklar, bar bela-beter gaýrada – derýadan aňyrda, Heýtelede, ýöne günleriň bir güni
geläýmekleri gaty mümkin olaryň, belki, şu gün geler?!
Abdylmälik han Altynjanyň heder edýän şol alamanlaryny jezalandyrmak üçin ýörite atly topar
döredipdi, topara alamanlary rehimsizlik bilen gyrmagy tabşyrypdy. Alamanlaryň dörändigi, kä kerwenleri,
käte obalary talaýandygy hakdaky habar Ürgenje – Altyndaşa-da ýetipdi, ol öz adamlaryna alamanlary ýok
etmegi özüniň umury emeniteti şähri39 boýunça sahybyna berk tabşyrypdy.
Abdylmälik han ekizlerini, gyzyny ýanyna çagyryp, olara galadan çykmazlygy berk tabşyrypdy, çünki
ol çagalarynyň şol alamanlara gabat gelmeginden heder edýärdi... Kakasynyň sözlerinden soň Altynjan
galadan çykmasyny ýygjamlatdy. Sebäbi ol parahat durmuşdan ýadapdy. Göwni darkaşlary, üýtgeşiküýtgeşik ahwalatlary küýseýärdi.
Ol Däli Domrul deýin, özüne garşy çykyp biljek garşydaşa sataşmak isleýärdi.
Ýa ähli kişi Altynjança ýokmuka, ondan ejizmikä?!
Belki, Däli Domrul-da, Rüstem Zal-da Altynjança ýokdur?!
16.
Anna güni Mansura goňşy Buruntak obasyndan ýowuz habar getirdiler. Bu habary naýyp dessine hana
ýetirdi:
– Emir, Buruntak obasyndaky dostuňyz Janahyr halwaçynyň ogluny öldüripdirler.
Abdylmälik han uludan demini aldy. Ol nädip uludan demini almasyn, alada galmasyn?! Ol sebitiň
hany ahyryn. Bu sebitiň asudalygy üçin, ilki bilen, jogap bermeli adam – Abdylmälik han. Bir bolmasyz iş
bolsa, ony Abdylmälik handan sorarlar. Han derejesini sebiti parahat, asuda sakla diýip berdiler oňa. Ondan:
«Näme üçin seniň tabynlygyňdaky sebitde parahatçylyk ýok?! Alamanlar nireden döredi? Näme üçin olary
tutup jezalandyrmaýarsyň? Ýa bu habaryň soltanata ýetmegini isleýärsiňmi?» diýip sorarlar.
– Kim öldüripdir?
– Entek kimiň öldürendigi anyk däl, ýöne Janahyr halwaçynyň ogluny öldüren kişini gören adamlar
bar...
– Derrew kimdigini anyklaň! Kim öldüren bolsa, Oguz hanyň wesýeti boýunça jezasyny beriň 40,
başyny kesiň, goý, görene göz, eşidene gulak bolsun.
– Wa-weýla, şaýatlaryň sözüne ynanar ýaly däl, hökümdarym. Sadylla duşenbede Ürgenje okuwa gitdi,
şondan bärem ol Zamahşara gelenok.
– Sadyllanyň näme dahyly bar?
– Şaýatlar: «Janahyr halwaçynyň ogluny Sadylla ýaý bilen atyp öldürdi» diýip, heňe gelmejek gürrüň
edýärler. Sadyllanyň atam duşenbeden bäri teblehanadan çykarlanok. Elbetde, ony Altynjan sähel salym
gezdirip geldi...
Mansur gapydan soňky sözüni aýtmadyk bolanda emir şaýatlary töhmet atandyklary üçin
jezalandyrjakdy. Ýöne işigagasynyň soňky sözünden soň ol dymmak dymdy.
Altynjan geçip barýan kişini gep-gürrüňsiz öldüräýermikä? Nä­me üçin?
– Ine, Janahyr halwaçynyň oglunyň arkasyndan sogrulyp alnan peýkam – diýip, Mansur gara gana
boýalan peýkamy hana uzatdy.
– Mundan tutaryk bolmaz. Biz bu peýkamlary ähli ýere satýarys.
– Dogry aýdýarsyňyz, onsoňam...
– «Onsoňamyň» näme?
– Buruntaklylaryň aýtmagyna görä, hökümdarym, Iman peýkamdan-a ölmändir.
– Onda nämeden ölüpdir?
– Tebip peýkamy çykaryp, bir derman çalypdyr. Ana, şol dermandan soň peýkamyň çümen ýeri
gyzaryp eşen örüpdir, çişipdir. Soň onda gijelewük döräpdir, dört günüň içinde-de gaşanyp-gaşanyp ölüpdir
görgüli.
Abdylmälik han ýegre dostuna gynanç bildirmek üçin Buruntaga ugrady. Göz atuwyndan welin, näme
üçindir, eli ok-ýaýly Altynjanyň haýbatly keşbi aýrylmady.
***
Wah, Janahyr halwaçynyň ol görmegeý ogluny Altynjanyň öldürmek niýeti ýokdy. Onuň ölüm hakda
entek doly düşünjesem ýokdy. Entek ol ölinem görmändi.
Altynjan kenizi bilen süýji hyýallar ummanynda ýüzüp Jeýhunyň kenaryndan gala sary gelýärdi. Ýolda
Iman göründi. Megerem, jansyzy41 bolsa gerek, onuň yzynda bir atly ýigit bardy. Iman hem nämedir bir
zadyň pikirini edip gelýän bolarly, ol başyny galdyryp Altynjana seretmedem, Taňry salamynam bermedi.
Altynjan özüne seredilmegini, baş atylyp, tagzym edilmegini isleýär. Altynjan Imana: «Eý, oglan!»
diýip gygyrdy. Iman oňa jogap bermedi. Hawa, hawa, hakyt jogap bermedi! Onsoň Altynjan Imany özüne
bakdyrmak, hawa, bary-ýogy özüne bakdyrmak niýeti bilen ýaýyna ok saldy-da, atyp goýberdi. Wessalam!
Başga eden ýekeje zadam ýok onuň. Ol şeýlekin atyp goýberdi.
Altynjan mydama agasy Sadyllanyň eşigini geýip ýörensoň, oňa: «Sen hakyt Sadylla» diýýärler.
Diýmek, Altynjan hakyt Sadylla bolýan bolsa, näme üçin Abdylmälik hanyň tabynlygyndaky sebitde
ýaşaýan bir halwaçyjygyň oguljygy hanyň uly ogluna – Sadylla bege tagzym etmeli däl? Ä? Tagzym etsindä. Etmese, boljagy ölüm bolmaly bolar-da.
Altynjan gözlerine ynanmady: ok arkasyna çümensoň Iman arkan gaýtdy, aýagy üzeňňide bolansoň, aty
o görgülini süýräp zut äkitdi. Altynjan doňan ýaly bolup galdy. Gülýüzli birden hünübirýan aglamaga
başlady. Altynjan: «Bes et agyňy! Ýogsam öldürerin!» diýip oňa azm urdy. Akgyz görgüli özüne erk edip
bilmän, sandyrap ýöne bagyrdy durdy. Onuň agysyndan erbet bir iş edendiginiň wehimi Altynjany gaplap
aldy, ol hem gorkup ugrady.
Altynjan akgyzy nädip köşeşdirjegini bilmän odandy. Birdenem şeýle galagoply pursatda adamyň
erkini eline almak hakdaky «özünden beter bolmak» tilsimi ýadyna düşdi, şol tilsimi ulanmagy makul gördi,
onda başga çykalga bolmasa näme?
– Men ölýärin, razy bol, Gülýüzli – diýip, Altynjan atdan özüni aşak goýberdi. Gumaksy ýoluň üstünde
gözlerini ýumup esli salym ýatdy.
Waweýleta eýläp duran keniziň sesi tapba kesildi. Ol gözüniň ýaşyny sylyp, Altynjana ýiti-ýiti seretdi,
soňam onuň ýanyna geldi. Sandyraýan elleri bilen melikesiniň elinden çekdi:
– Melikäm, aý, melikäm! Size näme boldy? Meni taşlamaň, melikäm! Ýalbarýaryn. Niräňiz agyrýar,
melikäm?! Size bir zat bolsa, meni bigüman öldürerler.
Altynjan akgyzyň biraz elewremegine pursat bermek üçin, gozganman ýatdy. Biraz salymdan soň
akgyzyň hälki Imany unudyp, bar aladasynyň özüne gönügendigini duýubam, ýerinden turdy.
– Demiň çykmasyn! Eşidýärmiň, demiň çykmasyn!
– Düşündim, melikäm, düşündim. Demim çykmaz meniň, çykar ýaly, mende dem-de ýok – diýip,
Gülýüzli ýetişibildiginden mydyrdady.
Altynjan eden etmişinden gorkmak gorkdy. Ýaşadygyça onda gorky artyp gidip otyr. Ol ilkinji gezek
Habylyň gözüne ýataganyň ujuny sünjende gorkupdy. Wah, ol üç gyzy, iki oglany hem şikesli edipdi
ahyryn! Indem Janahyr halwaçynyň ogluny öldürdi, onuň çirkin sesi, atyň gapdalynda süýrelip barşy teý
ýadyndan çykanok. Bu etmişleri üçin Hudaýtagala ony jezalandyrman-a goýmaz. Hökman jeza berer.
Altynjan ýigrimi ýaşlaryndaky hyzmatkäri Dowguşy Buruntak obasyna ýollady: «Janahyr halwaçynyň
ogly Imanyň ölendigini ýa ölmändigini anyklap gel. Eger ölen bolsa, onda ony kimiň öldürendigini anykla».
«Melikäm, ony öldüripdirlermi?» «Kimdir biri Imanyň arkasyndan peýkam atanmyş». «Waweýla, kimkä ol
peýkam atan nejis ganhor?!» Altynjan bu söze çydap bilmedi. Dowguşuň eňeginiň aşagyna şeýlebir batly
suňşurdy. Beýle batly urga garaşmadyk Dowguş görgüli honda uçup düşdi. «Nämä sögünýärsiň? Samahullap
durma-da, bar, ugra, bilip gel derrew! Maňa seniň akylyň gerek däl!» Dowguş hasanaklap ýerinden turdy-da,
zut gitdi. Köp wagt geçmänkä Imanyň ölmändigi hakdaky habary getirdi, muňa Altynjan begendi, ýöne onuň
begenmesi uzaga çekmedi. Dowguş birki günden soň Imanyň ýagdaýynyň agyrdygy hakda habary getirdi.
Tebip ýara em edipdir welin, şondan soň ýara beterläpdir, eşen örüpdir. Dowguş soňky bir gün Imanyň
ölendigi hakdaky habar bilen geldi. Şol gije Altynjan uklap bilmedi.
– Ene, men gorkýaryn, juda gorkýaryn – diýip, daňdan ejesiniň ýorganyna giren Altynjan pyşyrdady.
– Gork, gyzym, gork.
Altynjan ejesine geň galyp seretdi. Ejesi hiç mahal gyzyna gorkmagy ündemeýärdi! Näme üçin
gorkmaly?
– Gorkmak islemeýärin, ene!
– Gorkmasaň, ýaşamak kyn düşer, gyzym, ynan maňa. Gyz maşgala towşan ýaly gorkajyk
bolmalydyr. Gyz gorkaklygy – asyllylykdyr, näziklikdir.
– Gorkaklyk gowşaklygyň alamaty, ene.
– Gorkaklyk – asudalykdyr, gyzym. Zenan güýji ejizligindedir. Güýç bilen alyp bolmaýan kişini
näziklik, gözellik bilen alýandyrlar.
– Asudalyk meniň ýüregime düşýär, ýüregime! Men düşünemok, diňe erkekler batyr bolmalymy?
– Erkek kişilere – batyrlyk, zenanlara – gorkaklyk gelişýändir. Hudaýtagala ýaradanda-da erkekleri batyr,
zenanlary gorkak edip ýaradandyr. Iki batyr bir öýde ýaşap bilmez. Ýolbarsyň, şiriň tüýi gatydyr. Hemem
olaryň sürüsi ýokdur, olar mydama ýekedirler. Towşanyň, pişigiň tüýüni sypap gör, ýumşakdyr. Tüýi
ýumşaklyk gorkaklykdan hem ejizlikden alamatdyr. Gyza ejizlik, näziklik, owadanlyk ýaraşar.
Altynjan ejesiniň sözlerinden soň esli mahallap dymdy:
– Indi onda sen maňa: «Sen edil erkek kişi ýaly» diýip aýtmarsyňmy?
– Gör-ä, gyzym, bedeniň nähili näzik seniň. Mahmal ýaly ýumşak bedeniň bar. Hudaýtagala erkek
kişiniň göwnüni götermegiň üçin saňa şeýle eýjejik beden beripdir.
– Ene, men hiç kimi halamog-a?!
– Seniň halamagyň hökman däl, gyzym. Iň esasy zat, saňa hyrydar çyksalar, bolany şol. Erkek kişilere
ýaranmaga çalyş. Olaryň ýaramazyna-da diňe gowy gyz gerek.
– Men hiç wagt erkek kişä ýaranjak bolmaryn. Goý, maňa ýaransynlar!
– Ony durmuş görkezer, gyzym.
– Ýok, ene, ony saňa durmuş däl-de, men görkezerin!..
– Hudaýdan özüňe hyrydar çykjak äriň tapylmagyny dile.
– Eh, ene, seniň maňa gözüň öwrenişipdir. Babam hak aýdýar: «Balyň bal bolsa, siňek Bagdatdan geler»
diýip... Ynha, görersiň, meniň hyrydarym şeýlebir köp bolar, şeýlebir köp bolar. Meniň didarymy görmek üçin
kerwen-kerwen gyzyl harçlarlar.
– Magtanmak aýypdyr, gyzym.
– Hakykaty aýtmak magtanmakmydyr?
Ikinji hekaýat
SOWAN DEMIR EGRELMEZ
1.
iç bir är hatynynyň özünden güýçli, özünden başarjaň, özünden suhangöý, özünden batyr
bolmagyny islemez. Isleýän bolsa, ol erkek däldir. Erkek kişi üçin hatyny ejiz, gorkajyk bolmaly,
kysmatyna kaýyl gelmeli. Işeňňir, mähirli, gaýratly bolmaly. Iň esasy hem owadan bolmaly! Hatyn
ärinden biçak gorkmaly, oňa boýun sunmaly, mydama hyzmatynda durmaly, özem bir zat soralmasa, eger-eger
geplemeli däl. Elinde ýatagan oýnadyp ýören hatyndan erkek kişileri Hudaýyň özi saklasyn!
Emir gyzyna bermek islän bu öwütdir pentlerini atabegiň üsti bilen bireýýäm aýdypdy. Hatyny Hajaryň,
akgyz Gülýüzliniň üsti bilenem köp-köp zatlary aýdypdy, özi-de aýdypdy. Ýöne gyzynyň özüni alyp barşy aýdan
öwüt-ündewlerini eşidene meňzänokdy. Ol nähilidir bir bolgusyzlyk etse, emir jezany hatynyna bererdi.
H
Altynjan özüni bilmän ýatan ejesiniň başujuny alyp, gözýaş döker oturardy. Ejesiniň düşen gününe
özüniň günäkärdigini bilýärdi.
«Atasy ursa, gyz betbagt bolar» diýen düşünje bardy, emir gyzynyň betbagt bolmagyndan howatyrlanýardy.
Onsoňam Altynjan hanyň bu dünýädäki arzuwydy, umydydy. Ol ýöne-möne gyz däldi, ol – hanyň içki
dünýäsidi, han köňul telwasynyň amalyny gyzynda görýardi . Emir gahary gelende gyzyna:
– Gyzym, ertirki günüň hakda hem oýlan! – diýmek bilen çäklenerdi.
Emir ýagdaýy, çykalgasy bolsa, şu sözem aýtjak däldi, asyl onuň bilen gürleşjegem däldi. Çagalaryna
begzada terbiýesiniň berilmegi üçin ol, gör, näçe adama hak-heşdek töledi, häzir hem töleýär, goý, atabeg
aladalansyn, goý, akgyzy, hatyny aladalansyn. Onuň etmeli işi galada, öýde abadançylygy üpjün etmek,
bolçulygy döretmek, Hudaýa şükür, diňe öýde ýa galada däl, sebitde hem bir kesemen tötek tapman
açlygyndan ölýän ýok. Zamahşar galasynyň halwasyny, nogul-nabadyny, peýkamlaryny Altyndaşam,
afrasýaplylaram1, Şamäligem2 ýörite kerwenläp satyn alyp gidýärler. Indi Mahmyt Gaznalynyň
bezirgenlerem gelip ugrady. Özem göni Zamahşara gelip satyn alyp gidýärler.
Abdylmälik tarhan ýaşaýşyndan müň keren razydy. Şu ýaşaýşynyň üýtgewsiz uzak-uzak dowam
etmegini isleýärdi, ýöne şeýle süýji durmuşynda ýeke gyzyna isleýşiçe dyýgy berip bilmänligine örtenmek
örtenýärdi. Özem onuň örtenmesi ýylsaýyn däl, aýsaýyn artýardy. Ol gözüne del begzada kaklyşsa, derrew
Altynjan hakydasynda peýda bolýardy. Ikisini göz atuwynda janlandyranda her gezek ýigit gyzyndan ejiz
görünýärdi. Altynjana mynasyp taý teý tapylmajak ýalydy. Wah, gyzyňa är gözläp ýörmek gaty gelşiksiz
zat, musulmançylykda ýekinde ýigrenilýän zat. Ýöne han özüni bu babatda çäresiz hasaplaýardy. Gyzyny
abraýly bir maşgala bermegi, onuň durmuşa gözügip gitmegini gurnamagy özüniň atalyk borjy
hasaplaýardy. Abdylmälik hanyň aňynda Altynjana eýe çykjak Rüstem Zaldan3 ejiz bolmaly däldi. Hanyň
hajyraw-hajyraw serkerdeleri kändi. Soňky döwürdäki pikiri gyzyny serkerdeleriniň birine bagyşlamakdy.
Altynjan deň-duş gyzlaryndan, şol sanda deň-duş oglanlaryndan aşa dogumlylygy bilen saýlanýardy. Adatça,
gyzlar edep-ekramy, ejaplylygy, görk-görmegi bilen iliň diline düşse, Altynjan dogumy, merdanalygy bilen göze
ilýärdi. Onuň bütin bolşy oguzyň gyz maşgala baradaky düşünjelerine çapraz gelýärdi. Bu bolsa onuň geljekki
ykbalynyň üýtgeşik boljakdygyny göz edýärdi. Çünki geljek çaprazlyklardan uç alýar. Çaprazlygyň däl-de,
sazlaşygyň hökmürowan bolmagy durmuşyň birsydyrgyn akymynda hiç hili üýtgeşikligiň, döwülmäniň
bolmajakdygyna yşarat edýär. Geçmiş bile heminzamanyň arasyna düşýän çaprazlyk täsin hem täze, owal bolmadyk
geçmişiň kemala gelmegine sebäp bolýar. Geçmiş bile heminzamanyň arasyna düşýän çaprazlygyň ýok ýerinde
geljek mümkin däl. Heminzamana adatdan daşary garşylygyň, garşy çykmagyň ýok ýerinde durmuş akymy öz
ugruny üýtgetmeýär. Geçmiş, heminzaman hem-de geljek bitewi, baky hem yrylmaz Wagtyň diňe mukdar –
ýyllaryň sany bilen tapawutlanýan bölekleri däl, ol – Wagtyň hili boýunça parhlanýan bölekleri. Şol hil parhlylyk
çaprazlykdan gözbaş alyp örňeýär. Adaty düşünjelere, adaty endiklere, adaty ýaşaýşa bolan garşylykdan täzelik
döräp, şol täzeligem heminzamanda ýok, täze, başga wagty – geljegi kemala getirýär.
Geljegiň özi gelmeýär, ony heminzamanda bolup geçýän çaprazlyklaryň çaknyşygy, könelik bilen
täzeligiň, adatylyk bile täsinligiň başa-baş darkaşy getirýär. Heminzaman geçmişe howp salmasa, geljegiň
geljegine umyt ýokdur. Aslynda wagtyň jismi, pikir edişimiz ýaly, üç sany bölekden – heminzamandan,
geljekden, geçen wagtdan durýan däldir. Aslynda Wagtyň ýekeje görnüşi bardyr: ol heminzamandyr.
Biziň geçmiş diýýänimiz – wagt taýdan yza süýşürilen heminzamandyr. Biziň geljek diýýänimiz – öňe
süýşürilen heminzamandyr.
Şularyň özara gatnaşygynda geljegiň hiliniň başga bolmagy adatylyk bilen täsinligiň mynasybetine
baglydyr. Biz heminzamandaky adatylygy ileri tutsak, onda geljegiň üýtgeşikligi peýda bolmaz. Geljegiň
üýtgeşikligini diňe heminzamanyň täsinligini ileri tutmak kemal edip bilýär.
Heminzaman geçmişe sygman başlanda geljege ýol açylýar. Heminzaman öz-özüne sygman başlanda geljek
kemala gelip ugraýar.
Geçmiş, heminzaman, geljek – bular bütewi Wagtyň aýry-aýry döwürleridir. Döwür bolsa täze
aýlawdyr, täze öwrümdir. Wagtyň täze aýlawy adatylyk bilen täsinligiň çaprazlygyndan başlanýar.
Täsinligiň möwç urmagy Wagtyň öz-özüne, özüniň öňki hanasyna sygman başlandygyndan habar berýär.
Beýik derýanyň, kakabaş hem däli derýanyň öňki hanasyna sygman, gözbaşyndan gelýän hyjuwy bile özüne
täze hana edinişi deýin, geljek hem adatylyk hanasyna sygman, täsinlik, adatdan daşarylyk, möwrite garşy
çykmak diýen täze hana ýasanyp, täze depgin bilen akyp başlaýar.
Altynjan geljegiň alamatydy, şonuň üçinem ony gurşap alýan heminzamany durmuş – ýakynlar, deňduşlar, ýatlar – bary ony gyýa göz bile garşy alýardylar. Çünki soňkular geljege geç­män, heminzamanda
galmaly endikleri, pikirleri, syzgylary, aňlaýyşlary özünde saklaýanlardy. Heminzamanda galýan her bir
närse bolsa, diňe geçmişe gidýändir. Adamlar Altynjany halaman biljek däldiler, çünki geçmişe barýan
adam hiç mahal geljege atlanan adamy halaman bilmez.
Geljek hemişe heminzamana meňzeş dällikleriň jeminden kemala gelýär. Şol sebäpdenem ýüzi geçmişe sary
bolan adaty köpçülik özüne, öz pikirlerine, endiklerine meňzeş dälleri halamaýar. Heminzaman özüne, öz içine
sygmaýan närseleri halamaýar.
Heminzaman üýtgeşikligi, üýtgeşikleri halamaýar.
Heminzaman täsinligi, täsinlikleri halamaýar. Çünki ol meňzeş dälligiň, üýtgeşikligiň hem
täsinligiň öz süňňüne dawa edýändigini, olaryň amal bolmagy bile öz ömrüniň paýawlaýandygyny
aňlaýar, syzýar. Ähli ýaşaýyş hyjuwy ýatan, könelişen garry kimin ol adatylygyň rahat öýünde
üýtgeýşiň, täzeligiň, başgalanyşyň agyrysyny duýman ýaşamak isleýär.
***
Altynjan süňňi iri bolansoň, çagalykdan ir saýlandy. Megerem, türgenleşigi ýeterlikligi üçin bolsa gerek,
ol ýylanyň agzyndan çykan deýin syrdamdy. Mydama gylyçlaşyk türgenleşigini geçip, bekäp ýörensoň bedeni
daş deýin gatydy. Näzik görünýän akja elleriniň tokmak deýin agyrlygyny, berkdigini ähli kişiden beter
akgyzy Gülýüzli magat bilýärdi. Ähli zady başyndan geçiren adam başyndan geçirmedikden has gowy bilýär.
Habylyň gözi sebäpli işden kowlan akgyz Uzperiden soň işde ýeke galan Gülýüzli Altynjanyň
ýumrugyny bir ýa iki däl, üç ýa dört däl, juda kän gezekler «dadyp» gördi. Degen ýerini möçükdirip, göm-gök
çandyra öwräýýär onuň ýumrugy. Rüstem Zal bir ýumruk uranda şol uran adamy soň ýerinden galmaýarmyş
diýip akgyz eşidipdi. Akgyz bolup işläp, ol birmahalky eşiden zadyny durmuşda-da görmeli boldy. Bir
uranda galmaz ýaly etmegi Rüstem Zal deýin gahrymanlar başarýandyr öýdüp ýören Gülýüzli Altynjanyňda hiç bir gahrymandan, hiç bir pähliwandan kem däldigini, gaýtam, hakyt artykdygyny bildi hem gördi.
Haktagala zenanlara çäksiz çydamlylyk, çäksiz sabyrlylyk beripdir. Olar işe duran ýerlerinde her hili
süteme, ezýete döz gelip işlemäge çalyşýarlar. «Baran ýerinde oňuşmandyr» diýilse, hiç kim Altynjany
günäkärlemez, Gülýüzlini günäkärlär. Gülýüzli muňa juda gowy düşünýär. Şonuň üçin ol melikesiniň ähli
sütemine merdi-merdanalyk bilen döz gelýär, özüniň çekýän sütemini ýeke erkek kişiniň hem çekip
bilmejegini-de bilýär. Ol melikesiniň jebirlerini çekmekden başga çykalga-da görenok. Gidere ýeri-de ýok.
Ol Altynjanyň göwnünden turmak, ýaranmak üçin gije-gündiz gaty yhlas edýär. Ýöne, hernäçe yhlas etsede, käteler Altynjanyň gazabyna duçar bolýar. Dogrusy, Altynjana ýaranmak hupbat. Eger-eger onuň
göwnüne ýaranyp bolanok. Diňe akgyz däl, Altynjan köplenç öz-özüne-de ýaranyp bilenok. Şonuň üçin diňe
akgyzdan däl, özündenem närazy ol. Käteler özünem düýt-müýt edäýesi gelýär onuň. Hakyt özüni gamçylap
uran gezeklerem boldy onuň!
Göwre babatda akgyz Gülýüzli Altynjandan artyk bolmasa, kem-ä däl, ýöne gep göwrede däl eken.
Billeşmeli bolsa, Altynjan iki sany Gülýüzlinem bagyrdadyp bagrynyň aşagyna aljak. Durşuna gujur bilen
güýç ol. Kabyl bilen Habylyň-a gürrüňem ýok, sebäp olar ekizler, Altynjandanam iki ýaş kiçi, ýöne özünden
dört ýaş uly Sadyllanam ýere pylçap urýar ol. Ýöne Sadyllanyň tebigatynda göreş tutmak, güýç
synanyşmak, gylyçlaşmak, at üstünde oýun görkezmek diýen ýaly zatlar ýok. Ol «ylym uran»
diýilýänlerden. Ol pelsepe otarmaga, kitap okamaga ýykgyn edýär. Ürgençden gelende Kabyl bilen Habyly
hemem Altynjany ýanynda oturdyp, olaryň gyzyklanýandygyna-gyzyklanmaýandygyna bakman (käteler
zoraýakdan), olara medresede öwrenen geň-enaýy zatlary hakda joşup-joşup gürrüň berýär. Şeýle bolansoň
galada galan üç dogan medresede öwredilýän zatlary Sadylladan eşidip özleşdirýärler. Omar atabeg
Sadyllanyň köp zatlary doganlaryna gürrüň bermesine juda begenýär, oňa zol-zol minnetdarlyk bildirýär.
Sadylla gala dynç almaga gelýär, ýöne doganlary soňky aýlar bilgeşleýinden oňa dynç berenoklar: ol
gelýänçä agyrdan agyr sowallary taýýarlap goýýarlar. Maksat Sadyllanyň: «Şu soragyň jogabyny bilemok»
diýmegi, ony mugyra getirmek. «Sadylla, sen Ürgenje gidip okasaňam, gör, biziň sowallarymyza jogap
berip bileňok. Seniň bilýän zadyň ýok. Utanaňokmy?» diýip, Altynjan dagy Sadyllany utandyrmak
isleýärler. Şeýle degişmeleri ähli kişiden beter Kabyl gowy görýärdi. Hokgabazdy ol. Okuw okasy
gelmeýärdi. Okamazlyk üçin ähli zada kaýyldy. Kimdir biriniň üstünden gülmek onuň iň gowy görýän
zadydy.
2.
On iki ýaş – oglanyň, dokuz ýaş – gyzyň ýetişenlik ýaşy hasaplanýar. Tüweleme, Altynjan on dört ýaşa
ýetdi. Bu ýaş gyzyň kükräp başlaýan ýaşy. Bu ýaş – ýigitleriň gyzlar bilen gyzyklanyp ugraýan ýaşy. Bu
ýaşda Hudaýtagala gyzy bägüle öwrüp, erkek kişileri ymsyndyrýar.
Altynjandan-a gözüňi aýyrar ýaly däl. Nazary düşen erkek kişini galpylda saljak janperwer gözelligi bar
onuň. Haktagala bolsun edipdir oňa. Ol kakasynyň sowgat beren gyzyl atlaz matasyndan özüne tikdiren eşigini
geýipdir welin, bu eşik oňa hasam gelşik berýär. Hakyt bir açylan bägülüň bar-da! Hana, beýigi beýik, pesi pes
ýerinde, sünnäsi ýetirilen hakyt bir dilnowaz periň bar-da!
Hudaýtagala zenanlara eçilmeli bolanda-da, olardan almaly bolanda-da iki paý, Altynjana-ha
Hudaýtagala on-on bäş paý gözelligi tarhanlyk edipdir. Uzyn boýly, inçe billi, seýkin ýöreýişli, ala gözli,
galam gaşly, hüýrsypat Altynjan atlaz eşigini geýip, toýa-tomga görünse, men-men diýen goç ýigitler
süňňüni saklap bilmän elewräberýärler. Ýöne Altynjan men-men diýen ýigitleriň hiç birine-de gabak
galdyrmaýar. Ol toýa-tomga barmagy-da halamaýar. Megerem, halamaýanlygy üçin bolsa gerek, ol toýa
barsa, köplenç dawanyň tapylmagyna sebäp bolýar, sähel zat üçinem gykylyklaşmakdan gaýtmaýar.
Gyz diýeniň edaly bolar, ol-bu zada baş galdyryp ýörmez. Erkek kişileriň duran tarapyna seretmez.
Altynjan welin oglanlaryň üýşüp duran toparyny öz topary hasaplaýar. Ýigitleriň haýsy-da bolsa biri
göwnüne ýaramaýan bir söz aýtdygy bes, onsoň ol ýigidiň dat gününe: Altynjan sen-men ýok, ýigidiň
gulaktozuna ýelmäp goýberýär. Ýigit sähel gaýtargy berjek boldugy – onda ýigidiň ikinji ýola bagtynyň
ýatdygy – hälki ýigidiň birki ýumrukda ýerde bulaşyp ýatandyr. Altynjan bolsa ýigidiň turaryna garaşar,
niýeti ýene urmak. Guma bulaşyp ýatanam samsyk däl, tursa uruljagyny bilipjik dur ol, şonuň üçin
süýşenekläp-süýşenekläp garşydaşyndan ara açar. «Wah, sen bir meniň elimde bolan bolsadyň!» diýip, ýigit
hüňürdär-de, zut gaçmak bilen bolar. Ýigidiň sözi düşnükli: ýigidiň elinde bolmak – ýigidiň hatyny bolmak.
Hatyn ärine el göterip bilmez. El göterip görsün!
Altynjanyň gözünde ot ýakmak isleýän, jany ýanyp ýören japy ýigitlerem az däldi. Diňe bir
Zamahşardan däl, töwerekde, gör, näçe oba, gör, näçe kent bar? Şol obadyr kentleriň 4 emirleriniň,
amidleriniň ogullarynyň käbiri Abdylmälik hanyň gyzynyň näjüre gyzdygyny görmek üçin, ýörite
gelipdiler hemem gyzy ogryn-dogryn ýagdaýda synlap gidipdiler. Abdylmälik han bu zatlary bilýärdi.
Bilensoň ol gyzyna: «Gyzym, ertirki günüň barada hem oýlan!» diýipdi.
Abdylmälik hanyň aýtmadyk sözlerini, ertirki günüň nämesi hakda oýlanmalydygyny Altynjana akgyzy
Gülýüzli takyk «terjime» edip berdi:
– Melikäm, Hudaýtagalanyň kyrk ýylda sünnäläp ýaradan öz adamyna söýgüsi, yhlasy uludyr. Ol öz
perişdelerine-de adamyň hyzmatynda boluň diýip tabşyrandyr. Adamyň hyzmatynda bolmak islemedik bir Iblis
atly sowathon hem akyldar perişdesini öz ýanyndan näletläp kowandyr hem onuň nebereleri bilen ýaşap ýören
ýerini – Ýeri adama ýaşamak üçin alyp berendir. Hudaýtagala adama: «Şu ýer şu günden beýläk Iblis neberesiniň
däl-de, seniň ýeriňdir» diýendir. Onsoň Hudaýtagala erkege hyzmatkär hem höwür bolsun diýip, çep
gapyrgasyndan hatynlary ýasandyr hem olara: «Mydama erkege garaşly boluň, mydama erkekleri sypap-sermäp,
olaryň göwünlerini awlaň, hyzmat ediň» diýip buýrandyr. Erkek kişileriň Hudaýy ýokardadyr. Zenanlaryň
Hudaýy ýanyndadyr, olar – erkek kişilerdir. Enem pahyr aýdardy: «Erkek diýmek – hargulak diýmek» diýip.
«Erkek görgüliniň göwnüni tapmak – tüwüden çertik saýlandanam aňsatdyr» diýip. Erkek görgüliniň –
hargulagyň iňňäň gözi ýaljak göwni bardyr. Ol göwni tapmak zenanlaryň ýanynda eşik çykarmak ýaly gaty
aňsatdyr. Äriň göwnüni tapmak üçin näme etmeli? Ýüzüne gülüp, bakyp, gorkan kişi bolmaly. Wagtly-wagtynda
iýdirip-içirmeli! Aýallar, ine, şuny etmeýänligi üçin köplenç taýak iýýärler. Äriňiz gelende öňünden çyksaňyz, ol
oturýança siz oturmasaňyz, görgüliniň keýpi çag-çag bolar. Soň erkegiň aýaly bilen işi ýok, garnyny doýuransoň-a
oňa ýassyk berseň, asyl aýal gerek däl. Asyl hiç kim gerek däl. Oňa aýaly azar bermese, ol şonça hoş. Är
haýranyňyza garnyny doýransoň ýekeje oýnam hoş söz oklasaňyz, onsoň-a bolany, o görgüli seni hoş etjek,
saňa ýaranjak bolup, Çyn-Maçyna gitmelem bolsa gider. Allatagala erkegi güýçli, pähimli, zenany bolsa
duýgudar, üşükli ýaradypdyr. Erkek hatynlaryň ýanynda açyk kitapdyr, ýöne okap oturmalydyr. Hiç ýerde
açylmaýan erkek aýalynyň ýanynda açylýandyr. Hakyky hatyn ärini külbikesinde pyrlandyryp bilýän hatyndyr.
Sen, melikäm, özüňi kişi maşgalasynda ýaşamaga taýýarlaber. Äre barmak – taýýar aşyň eýesi bolmakdyr. Äre
baraňsoň öýüň eýesi sensiň. Äriň öýe myhmandyr. Äriň seniň hyzmatkäriňdir. Ol ertirden agşama çenli her ediphesip edip, baýlyk gazanar, gazananyny-da öýe – saňa getirer. Sen onuň ähli getiren zadynyň eýesisiň. Sen onuň