Altynjan hatyn - 09

Asyl, ol baş bazardaky iki sany halwa dükanyny gül ýaly dolandyryp otyr. Abdylmälik han Sadylladan täjir
çykar, halwa dükanyny dolandyrmagy oňarar öýtmändi. Hudaýa şükür, Sadylla aýsaýyn baýaýar.
Abdylmälik hanyň uly oglunyň dogumyna begenjiniň çägi ýok, onuň işiniň mundan beýlägem şow
almagyny dileg edip, iki gezek galada sadaka berdi. Şäherdäki howlusynda-da iki gezek sadaka berdi.
Sadaka diňe bir goňşy-golamlar däl, Sadyllanyň ähli işdeş müderrisleri-de üýşüp geldi.
Sadylla kyrk-elli müderrisi Abdylmälik hanyň ýanyna getirdi:
– Baba, ine, bu kişiler meniň işdeş ýoldaşlarym – diýdi. Epeý-epeý ulamalar, müderrisler Abdylmälik
han bilen gelip salamlaşdylar. Olaryň biri Sadylla hakda ýörite söz açdy:
– Tagsyr, siz gowy ogul ýetişdiripsiňiz. Sadylla hafyz çykdy. Biz Sadylla guwanýarys, onuň röwşen
geljegi bar. Nesip bolsa, Sadylla fykh ylmyndan hem nassdan2 düýpli işleri eder.
– Eýýäm birnäçe işi bitirdi – diýip, ikinji bir ulama başky gürlän girdenekje ulamanyň sözüniň üstüni
ýetirdi.
Ogluň hakda gowy sözler aýdylsa, ata üçin şondan datly başga näme bolup bilsin?! Ulamalaryň,
müderrisleriň hoş sözleri hana hakyt ganat bekletdi. Ol Zamahşara guş bolup uçup geldi.
Han aýalyny, ekizlerini, gyzy Altynjany daşyna egele edip, olara Jürjaniýada Sadyllanyň abraýynyň
uludygy, sadakasyna kyrk-elli sany ulamanyň, müderrisiň üýşüp gelendigi, oňa guwanýandyklary, fykh hem
nass ylymlaryndan uly işler edýändigi, bu zatlardan daşgary baş bazardaky iki halwa dükanynyň işinem
birkemsiz dolandyrýandygy, agtygy Keremiň janynyň sagdygy hakda guwanyp gürrüň berdi.
Nesip bolsa, han Kabyly-da, Habyly-da, Anuşirwany-da öýerer. Hudaý şol günlere ýetirsin!
Ýöne, haýp, ähli isläniň bolup duranok...
***
Abdylmälik han öz tabynlygyndaky sebitiň ýagdaýy hakda Altyndaşa hasabat bermäge Jürjaniýa şäherine
gitdi. Ol on günden soň ýadaw hem gaharly dolandy, «Sag-salamat geldiňizmi, tagsyrym?!» diýip, sadykan
garşylan, atyny tutan gapydan Mansuryň üstüne jabjyndy:
– Men-ä saňa halal ojagymy, galamy yşanýaryn, sen bolsa öýde dönük saklap, ýal berýärsiň. Kim ol
meniň duzumy iýip, soňundan meni köşge eltip satýan? Kim?
– Meniň adamlarym-a dönüklik etmez...
– Onda kim ol dönük? Belki, men ýalan sözleýändirin?!
– Ýok, ýok!
– Belki, Altyndaş ähli zady düýşünde oraşan görendir?! Ä?!
– Yşanar ýaly däl...
– Meniň sözüme yşanar ýaly dälmi?
– Size yşanýaryn, begim, yşanýaryn.
– Onda näme üçin «Yşanar ýaly däl» diýýärsiň?
– Men beýle diýjek bolmadym...
– Onda näme diýjek bolduň?! Men ýalan sözleýärin, şeýlemi? – Emiriň gahary ýetjek derejesine ýetdi.
Mansur öz emirine belet. Ol gahary gelende her sözüňe yrsaramaga ökde. Şonuň üçinem emiriň gahary
gelen pursady geplemeli däl. Şondan gowusy ýok. Şeýle pursat gürlemek, düşünişjek bolmak – onuň hasam
gaharyny getirmek. Başga hiç zat däl.
Mansur dymdy. Ähli zadyň günäkäri özi deýin, egnini ýygryp, başyny aşak saldy.
– Garşyma gidip, janymy ýakma, Mansur. Dönügi tap, dö­nügi! Özem derrew tap!
Hanyň sözleri howludakylary serasimalyga saldy: ähli kişä wehim aralaşdy. Her kim özüne atyljak
bolunýan töhmetden goranmaga häzirlenýän dek, ýuwdundy.
Mansur handan beýle habara garaşmadyk bolarly, huk bolup, sömeldi durdy. Han yzyna öwrülip
gelmedik bolsa, onuň howluda ýene näçe wagtlap durjagy belli däldi:
– Mansur! Arada Gazanpar Tak gelip gideninden soň, öýde hyzmat edip ýörenlerden kim nirä gitdi, kim kim
bilen gürleşdi? Ine, şuny maňa derrew anyklap ber. Onsoňam Babyr görnenok-la?
Mansur geňirgendi:
– Haýsy Babyry soraýarsyňyz?
Emir bu sowala hasam gaharlandy:
– Näme, indi Babyry-da tanamaýarsyňmy?
– Bizde üç sany Babyr bar. Biri seýis, ikinjisi mirşep...
– Men seýis bilen mirşepi başyma ýapaýynmy?! Men senden mirşikär Babyry – Keski Kelewiň
çykanyny soraýaryn.
– Hä, mirşikärmy, bar, bar.
– Nirede?
– Hekemgähde, elguşlara iým berýär.
Emir pyşyrdap sorady:
– Soňky bir aýyň dowamynda galadan çykdymy?
– Çykdy, çykdy. Bir gezegem däl, telim ýola çykdy.
– Nirä gitdi?
– Tazylaryna, elguşlaryna iýer ýaly zat tapmak üçin çykdy.
Emir öz otagyna bakan ýöräp ugrady:
– Ähli zadyň anygyna ýet! Babyr galadan çykyp nirä gidipdir? Kim bilen duşuşypdyr, näme üçin
duşuşypdyr. Anykla, ähli zady anykla! Eşidýärmiň, maňa meniň bagtymy ýatyrmak isleýän adamy tapyp
ber! Uzak garaşdyrma meni!
Her kim başarýan işine girişdi: adamsynyň «Meniň bagtymy ýatyrmak isleýän» diýen sözüni eşiden
Hajar hatyn haremhanasyna girip, gözýaş dökmäge başlady. Altynjan beýleki zenanlara goşulyp ejesiniň
ýanynda bolmalydygyny bilýärdi, ýöne häzir ejesiniň ýanynda oturyp, aglap biljek däldi. Onuň aglasy
gelenokdy, gahary gelýärdi. Ejesi aglap durka gapdalynda aglamazlyk hem gowy däldi. Aglamajak bolsaň,
iň gowusy, ejeň ýanynda görünmezlikdi.
Bagtyýatan hatynyň aglamakdan başga elinden näme gelýär?! Hiç zadam gelenok. Bagty ýatanda,
belki, erkek kişilerem aglasa aglaýandyr. Abdylmälik hanyň hem şu mahal gülüp oturmandygy hak. Ähli
ýük hana düşýär.
Bir hakykata galada ähli kişi düşünýär: Abdylmälik hanyň bagtynyň ýatdygy – Zamahşar galasynyň
bagtynyň ýatdygy.
Abdylmälik hanyň bagtynyň ýatdygy – onuň ähli neberesiniň, onuň ähli adamlarynyň bagtynyň
ýatdygy.
Bagtyň ýatmasy – kimdir biriniň öýünde gyrnak bolup hars urmak. Wah, bagtyň küle çökse, gyrnaklygada razy gelersiň, kim bilýär, ertir seniň damagyňy kyhladyp çalarlar. Damak çalmaga Mamunlar ökdedi.
Altyndaşlaram ökde, bokurdagyňdan ganyň pöwhüldäp akmasyndan lezzet alýarlar. Diňe olar däl, olaryň
ýanyndakylaram hezil ederler. Eý, Hudaýa hudawende, şolara tomaşa bolmakdan daş edeweri!
Altynjan şebistanyna girdi, ýöne oturyp karary bolmady, ýumşa taýyn bolup duran akgyzyna seretdi.
Gülýüzli dessine melikesiniň maksadyna düşündi:
– Häzir taýýar bolar – diýip, ol teblehana bakan ýumlukdy.
– Saklan! – Altynjan howatyrly gygyrdy: – Ilki ähli hyzmatkärleri bagyň sypasynyň ýanyna jemle.
Kimiň dönükdigini men gaty bahym bilerin.
Abdylmälik hanyň öýünde hyzmat edýän serkerdelerden, mirşepdir sakçylardan hemem haşymlardan
özge ýigrimi bir kişi: alty aýal maşgala, on dört sany erkek kişi – dört ferraş, üç akgyz, bir atabeg, bir
mirşikär, bir seýis, iki bagban, aw tazylaryny, guşlaryny idedýän üç hyzmatkär, iki sany atbakar, bir naýyp,
bir işigagasy, bir desterhançy bardy, olardan Mansurdyr Omardan özgesi nyzama düzüldi.
Altynjan erkek kişileriň hataryny gözden geçirip:
– Hany, Dowguş nirede? – diýip, ýigrimi birinji hyzmatçyny – atbakary sorady.
– Emir ony bir ýere ugratdy öýdýän, ol howludan gyssagly çykyb-a gitdi – diýip, Haldan jogap berdi.
– Tapyň!
Her kim bir tarapa agtarmaga gitdi, ýöne atbakary tapyp bilmediler.
– Galadan çykyp gidipdir ol – diýip, Haldan gorkuly seslendi. – Ýok ol. Gürüm-jürüm bolupdyr. Ol
indi tapdyrmaz.
– Uzaga giden däldir. Yzyndan kowsak ýeteris. Gideliň! – diýip, Altynjan Mansura ýüzlendi.
Şadranç bilen Mansur bu pikiri oňlady.
Altynjan ata atlanyp, howludan çykyp ugranda yzynda birtopar atly peýda boldy. Bu atlylar Altynjanyň
jandarlarydy. Olar Habyl bilen Kabyldy, Anuşirwandy. Ol Akgaýady, ol Çyrlakdy, ol Ýatmazdy.
Galanlaram zamahşarly ýigitlerdi. Altynjan olaryň serkerdesidi. Olar – çiltendi, özlerini «çiltenler» diýip
atlandyrýardylar.
Oglanlaryň galabasy başda oňa janpena bolmak islemediler. Şonda Altynjan berk durdy: özüniň
hemaýaty bolmasa, olara ýaşaýşyň juda kyn düşjekdigini subut etdi. Dogrusy, häzirki janpenalaryň içinde
boýun sunmajak bolup Altynjandan almytyny almadyk az-azdyr. Kabyl-da, Habyl-da, Anuşirwan-da gepsizgürrüňsiz boýun sunmaýandygy, buýrugy dessine ýerine ýetirmeýändigi üçin serkerdelerinden ýumruk
iýipdiler. Ýatmaz bilen Çyrlak-da ýumruk iýe-iýe boýun sunupdylar. Olaryň içinde ýumrugy iň az iýen
Akgaýady. Ol Ýatmaz bilen Çyrlakdan iki ýaş kiçidi, et diýlen işi etmese, sadykanlyk bilen boýun
sunulmasa, soňunyň nähili bolýandygyny telim ýola görüpdi. Şeýle bolansoň, ol özgeleriň ýalňyşyny
gaýtalajak bolanokdy. Onsoňam ol beýleki ýigitlere görä polady ýumşakdy, hoşgylawdy. «Hoşamaý söz
süňk döwer» diýen pikiriň dogrudygyna ol gaty berk ynanýardy, hoşamaýlygy özüne ýaran edinipdi.
Altynjanyň çiltene baş bolup ýörşi hakda eşidende Abdylmälik han juda gaharlandy. Ol çiltenler hakda
Altynjan ar aljak diýip Gauhor etrabyna giden gezegi eşidipdi. Han gyzynyň yzyna janpena tirkemegini
gadagan etdi. Şondan soň Altynjan yzyndaky oglanlary kowdy. «Meniň yzyma düşmäň, öz günüňizi özüňiz
görüň» diýdi. Zamahşarly jahyllar Altynjanyň yzyndan, barybir, aýrylmadylar, nirä gitse, yzy bilen gitdiler.
Häzirki döwürde janpenalar bir iş etmekçi bolanlarynda onuň bilen maslahatlaşýardylar. Çiltenleriň oňa
sygynmaklary hem ýöne ýerden däldi: başlaryna iş düşende Altynjanyň şol işi düzetmek üçin soňuny gaýgy
etmän, özüni oda urýandygyny hemem urjakdygyny bilýärdiler. Özem olar Altynjanyň islän işini
bitirjekdiginem bilýärdiler. Onsoň şeýle serkerdäniň saýasynda bolmak olar üçin ygtybarlydy, bähbitlidi.
Onsoňam Altynjan olary hiç bir zada mätäç edenokdy, mahal-mahal dirhemdir dinar-da paýlaýardy.
Häzirki maksat – nirä gaçan hem bolsa Dowguşy tapyp getirmekdi. Çiltenler topar-topar bolup, galanyň
dört tarapyny-da agtarmaga ugradylar. Galanyň derwezesiniň derbanlary Dowguşuň demir gyr atly galadan
çykyp, gündogar tarapa gidendigini habar berdiler. Altynjan derbanlaryň salgy beren tarapyna at saldy.
Hernäçe uzaga gitseler-de, Dowguşdan gördüm-bildim bolmady. Ol, megerem, tokaýlykda gizlenýän
bolarly.
Altynjan garagörnüm alyslykda iki ýüz çemesi atlynyň üýşüp durandygyny görüp, Akgarynyň jylawyny
çekdi:
– Olar kimkän? – diýip, howsalaly seslendi. – Togrul Seljukly bolaýmasyn?
– Altyndaşyň olara hossar çykmasy maňa gaty düşnüksiz – diýip, Şadranç alysdaky atlylara ýiti-ýiti
seretdi.
Mansur müňkür gürrüňe goşuldy:
– Aldap ele saljak bolýandyr olary.
Habyl ynamly sözledi:
– Ýok, Altyndaşyň maksady olary ele salmak däl, jellat hökmünde peýdalanmak.
– Kynyklar gelen bolsa, indi bize rahatlyk bolmaz. Olar düýn bizden halwa satyn alan bezirgenleriň
kerwenini derýanyň boýunda talapdyrlar. Beýle talaňçylyk öň bolmaýardy ahyryn! – diýip, Mansur uludan
demini aldy. – Altyndaşyň olara beren Rabat Maşe, Şaruhan, Gauhor etraplarynyň Zamahşardan biraz
uzakdalygy-da bir gowy.
– Uzakda diýib-ä arkaýyn bolma. Ganhoruň aty – tüweleý. Olarda serhet ýok. Tüweleý durar, olar
durmaz. Şol görünýän atlylaram seljukly kynyklar bolmaly. Ganhorlar! – diýip, Altynjan hyrçyny dişledi.
– Siz bir oýnam ganhoruň gürrüňini edip dursuňyz. Olar üns bereniňize degenog-a. Aýaklaryny sähel
gyşyk basdyklary hut özüm olaryň tepbedini okaryn. On müň atly nire – bir oýnam garakçy nire! – Kabyl
badyhowa dillendi: – Olar dyp edip bilmez.
– Olar Tümen daýymy öldürdiler.
– Altynjan, daýymy seljuklylar öldürendir öýdemok men-ä! Eger olar öldüren bolsa, tokaýlygyň
içinden: «Men Togrul Seljukly!» diýip gygyrmaz, özüniň kimdigini aýtmaz. Bu ýerde bir pyrryldak bar.
Alysdan görünýän atlylara seredip duran Mansur müňkür özbaşyna hüňürdedi:
– Eý, Hudaý, olar kimler? Abdylmälik hanyň günortanky aýdan betbagtlygynyň alamaty bolaýmasyn?!
– Şanyň nökerleri-hä däl.
– Abdylmälik hanyň nökerleri-de däl.
– Dogry, olar gaznalylardan, horezminlilerden däl. Görüň-ä, olaryň geýimleriniň, atlarynyň reňki
agam däl, gara-da.
– Onda haýsy reňkde olar?
– Uzak bolansoň, açyk saýgaryp bilemok. Öz-ä dor ýa al reňkli olar.
– Dor, al reňk kimiňki bolmaly? – diýip, Anuşirwan gyzyklandy.
– Al reňk3 – iň soňky reňkleriň biri öz-ä.
– Oguzyň ýigrimi dördünji agtygy kynyklar dälmi? – diýip, Anuşirwan Sadyllanyň ýüzüne soragly
bakdy.
– Takyk ýadyma düşenok.
– Bä, damulla, seniňem bilmeýän zadyň bar eken. Men sen ähli zady bilýänsiň öýdýärdim.
– Ähli zady bilýärin men. Biraz oýlanaýyn, häzir ýadyma düşer.
– Diňe bir gorkana däl, ýigrenene-de goşa görner eken. Altynjan, sen ähli zatdan halamaýan zadyňy
görýärsiň. O görünýän atlylar-a gara reňkli. Diýmek, olar gaýalaryňky – diýip, Habyl atlylara bakan ýiti-ýiti
seretdi.
– Bä, seniň ýeke gözüň biziň iki gözümizden gowy görýär-ow – diýip, Altynjan gaşlaryny gerjeşdirdi,
ol Habyla paýyş söz aýdarly göründi, jaýdar paýyş söz ýadyna düşmän örtendi.
– Pal atyşyp durman, ýörüň, üstlerine baralyň! – diýip, Kabyl çynyrgartdy, atyna gamçy çaldy.
Alysdaky atlylar özlerine tarap birtopar atlynyň gelýändigini görüp, alagykylyk, alatozan turzup,
gündogar tarapa at saldylar, sähel salymdanam gözden ýitdiler.
***
Mansur gören atlylary, olaryň gündogara bakan gaçyp gidendikleri hakda hana habar berdi. Ol sözüni
soňlap-soňlamanka Haldan ferraş at çapdyryp geldi.
– Düýn bizden halwa satyn alan bezirgenleri talan kynyklar häzir atgaýtarym gündogarda – suwuň
boýunda meýlis gurap otyrlar. Olary güpbasdy edip boljak. Sebäp, häzir olar serhoş.
Haldanyň bu habaryndan soň Abdylmälik han buýruk berdi:
– Begler ýygnansyn!
Çapar ugradyldy.
Sähel salymda hanyň alty ýüzden gowrak atlysy howlynyň öňünde ýygnandy.
Abdylmälik han ogullary bilen gyzynyň ýörişe taýýar bolup durandygyny görüp, kesgin gygyrdy:
– Habyl, Altynjan, siz öýde galyň!
Howly boşap galdy. Hana, atabegiň otagynyň gapysam açyk dur, ol hem gidipdir.
Mansur pola öz otagyna girip-çykyp, nämedir bir zat bilen gümra, ol gaty arkaýyn görünýär.
Şeýle galagoply pursatda Mansuryň hojalygyň ownuk-döwnük işleri bilen gümra bolup ýörmesi, hiç
hili howsalasynyň ýoklugy Altynjanyň hoşuna gelmedi. Ähli kişi (ol «ähli kişi» diýip, esasan, özüni göz
öňünde tutýardy) ber-başagaýka näme üçin ol hyrda zatlara güýmenen bolup ýör?
Emir ähli erkek kişileri yzyna tirkäp seljuklylardan hasabat soramaga gitdi. Mansur, näme, erkek dälmi?
Altynjan gazap bilen Mansuryň otagyna girdi. Dogrudanam, naýyp giň otagynyň içinde otyr . Özem öňi
durşuna hazyna: dirhemdir dinar.
– Babam dagy gitdi!
Mansur Altynjanyň bu sözüniň manysyna düşündi. Ol: «Kakam dagy gitdi, sen näme üçin olar bilen
gitmediň?» diýmekçi boldy. Naýyp bu söze jogap bermedi, sebäbi näme jogap berjegini bilmedi.
– Mansur daýy, siziň arkaýynlygyňyza meniň gözüm gidýär. Men hiç ýerde rahatlyk tapyp bilemok.
– Seni näme biynjalyk edýär, gyzym?!
– Anyk bilýän zadym ýok. Diňe bir zady bilýärin. Ol hem özümdäki düşnüksiz bir wehim. Göwnüme
bolmasa, ýakyn wagtda aýylganç bir betbagtlyk depämden gopaýjak ýaly duýulýar.
– Näme bolup biler?
– Wah-weýla, bilemok-da, Mansur daýy!
– Eger sen gorksaň, onda biz-ä üstümizi bürenip ýatybermeli bolarys – diýip, Mansur şelaýyn ýylgyrdy.
– Babam hem mydama hiç zatdan gorkmazlygy ündeýär. – Altynjan nämedir bir zat hakda oýlanýan
ýaly, ýokaryk seretdi: – Babam mydama gorkmazlygy ündeýär welin, ol bir gorkuly wakanyň boljagyny
öňünden duýýan ýaly...
– Giň bol, gyzym. Sen, iň gowusy, şahynyň barada alada et! Ol şu gün ertir iýmini iýmedi, bir hylt
tapaýan ýaly ol.
Yzyna öwrülmekçi bolan Altynjanyň nazary Mansur polanyň sag gapdalynda ýatan iki sany haltajyga
düşdi, ini dyglap gitdi.
O haltajyklar Altynjanyňky ahyryn! Olary Altynjan Şadranç müňbaşa elin beripdi.
Altynjan bir bökende haltajyklary garbap aldy.
– Mansur daýy, bular size nireden düşdi?
– O saňa nämä gerek?
– Gerek, juda gerek! Şadranç müňbaşy berdimi?
– Ýok, muny maňa babaň berdi.
– Bu haltajyklar babama nireden düşüpdir?
– Saňa näme boldy, gyzym? Birden üýtgäýdiň-le?
– Muny men bilmeli, hökman bilmeli.
– Bu iki haltany babaňa Şadranç beräýdi öýdýän. Meniň şeýle pikir etmegimiň bir sebäbi bar. Ol babaň
ýanyna girip, nämedir bir zat hakda uzak gürrüň etdi. Şadranç gidensoň, babaň meni dergähine çagyryp, şu
iki haltajygy berdi, hazyna goşmagymy tabşyrdy.
– Men hakda hiç zat aýtmadymy şonda?
– Ýok, aýtmady.
– Gör, nähili nejislik! Dönük! Nejis, dönük!
– Kim?!
– Kim bolar öýdýärsiňiz? Şadranç!
– Beýle mojuk söz aýtma, gyzym! Kimden çyksa-da, Şadrançdan dönüklik çykmaz.
– Meni babama satypdyr ol!
– Babaň Şadranjyň hany ahyryn! Ol babaňa aýtman, hiç zat edip bilmez. Ähli zady aýtmak, hasabat bermek –
serkerdäniň borjy.
– Diýmek, siz meniň häzirki sözlerimi-de babama aýdarsyňyzmy?
– Eýsem näme? Hasabat bermek – meniň borjum.
– Satyň! Satyň meni! – diýip, Altynjan gazaplandy.
– Seni satarys. Özem gaty gymmat satarys. Seniň mahýaň sebitde iň ýokary mahýa bolar.
Altynjan atylyp daşaryk çykdy.
Onuň nazary diňiň üstünde egnindäki ak biýz köýnegini iki ýana pasyrdadýan Haldanda hemem al-asmandan
özüne seredip duran gara bürgütde saklandy. Bürgüt öň görünmeýärdi. Ol Altynjany özüne aw hasaplaýan ýalydy,
ganatlaryny gerip durşy ýene sähel salymdan aşak şaglap inäýjek ýalydy. Altynjan Tümen daýysy entek gundagdaky
çagajykka bürgüdiň alyp gidendigini, babasydyr mamasynyň gutuny aljak bolandygyny eşidipdi. Asmanda bürgüt
görünse, bagt dilemelidigi barada Altynjana köp gezek aýdypdylar. Bürgüdiň Allatagaladan bagt – gut
getirýändiginem, ýanyňda kim bar bolsa jemlenişip: «Eý, guş, ber gut, ber gut!» diýip gygyrmalydygyny-da
aýdypdylar. Bu guşy görenlerinde: «Ber gut, ber gut!» diýenlerinden soň, onuň ady ber gut – bürgüt bolupdyr,
hakyky ady unudylypdyr diýýärler. Bürgüt – bagt-gut berýän guş!
Altynjan guşa elini uzadyp gygyrdy:
– Ber gut! Ber gut! Eý, guş, maňa Alladan gut getir!
Bürgüt gozganmady, şindem gerlen ganatlaryny gozgaman asmanda doňan ýaly bolup durdy. Altynjan
ýene gygyrdy:
– Eý, e-eý, guş! Ber gut! Ber gut! Maňa Alladan gut getir. Men Altynjan! Men Abdylmälik hanyň
gyzy! Allaga: «Altynjana gut gerek» diý. Gut ber! Eý, guş! Ber gut! Daýymyň hununy almaga daldaw ber!
Togrul Seljuklyny öldürmäge daldaw ber! Pelit Togruly elime ber, men onuň gözünde ot ýakaýyn! Ber
gut! Ber gut!
Bürgüt ganatlaryny çala gymyldatdy.
Altynjany geň galdyran diňe bürgüt däldi, Haldan ony has geň galdyrypdy, çünki ol elini bulaýlap
kimidir birini yhlas bilen çagyrýardy.
Kimi?
Altynjan öýde dönügiň bardygy hakdaky kakasynyň janykmasyny ýatlady. Şol dönük Dowguş däl-de,
Haldan bolaýmasyn?! Belki, Haldan kimdir birini çagyrýandyr?
Altynjan ýuwaşlyk bilen bilindäki hanjaryna el ýetirdi. Onuň sapyndan berk gysyp, birden garpyşmaly
bolsa ät galmazlyk üçin ykjamlandy.
Ýedinji hekaýat
DEŇ ETSE – DUŞ EDER
aldanyň gözi birden bürgüde: «Ber gut!», «Ber gut!» diýip gygyryp duran Altynjana düşdi-de,
doňdy galdy, soňam aşak oturdy. Melikäniň özüne seredýändigini-seretmeýändigini anyklamak
üçin ýuwaşjadan boýnuny uzadyp seretdi. Altynjan ony görmedikden boldy.
Haldan janyny barlamak isläp, Altynjanyň ýanyna haş-haşlap geldi:
– Melikäm, melikäm, ýaňy meni gördüňmi?
– Gördüm – diýip, Altynjan sowuk jogap berdi.
– Näme soraýar? – diýip, Haldanyň ýanyna Habyl geldi. Habyly gören Haldan hasam aljyrady.
– Hiç zadam däl, hiç zadam däl, men şo ýokardaky bürgüdi kowjak boldum. Näçe kowsamam gidenok.
Ol häliden bäri howlynyň depesinde doňan ýaly bolup, Altynjan melikäme seredip dur. Ol bir zat
ogurlamakçy bolýar.
Altynjan bilen Habyl bürgüde seretdi. Dogrudanam, bürgüt şindem howlynyň depesinde ganatlaryny
käte bir çala gymyldadyp durdy. Ol hiç ýerik gitjek bolanokdy.
Altynjan Habyla ýüzlendi:
– Eý, doganjygym, gel, bürgütden gut diläli.
– Gut?!
– Hawa, gut.
Iki dogan bürgüde bakyp, gut dilemäge başladylar:
– E-eý, guş, gut ber! Ber gut! Ber gut! Biz Abdylmälik ibn Bugrajyk ibn Abdalyň çagalary! Biz
Altynjan bilen Habyl! Bize ber gut! Bize ber gut!
Habyl bürgüde aýratyn dileg saldy:
– Men – Habyl! Men Abdylmälik hanyň körpe ogly – Habyl men! Men senden gut dileýärin. Bir
günlük ömür berseňem, mertebeli ömür ber. Näme berseň, Altynjana ber. Goý, uýamyz maksadyna ýetsin.
– Wiý, Habyl, näme üçin beýle diýýärsiň? – diýip, Altynjan geňirgendi.
– Altynjan, men munuň ýaly zatlara ynanmaýaryn.
Altynjan Habylyň mynajatyna üns bermän, özi guşa ýene dileg etdi:
– Eý, guş, ber gut. Ber gut! Mertebe ber! Şöhrat ber! Tümen daýymyň aryny almaga daldaw ber!
Hökmürowanlyk ber! Saglyk ber!
Altynjan Haldanyň mölterilip seredip durşuny halamady, azmly buýurdy:
– Bar, derwezäni ýap!
Haldan bu söze garaşmadyk bolarly, tisginip gitdi, ellerini hereketlendirip, nämedir bir zatlar aýtmakçy
boldy, sakawlady:
– Näme üçin? Neme-eý?! Häzir Abdylmälik han gelýär. Ol: «Derweze açyk dursun» diýdi.
– O näme üçin ýalan sözleýärsiň? Ýogsa-da sen näme üçin topardan galdyň?
– Han maňa galmagy buýurdy. Men ferraş.
– Bar, derwezäni ýap!
– Ýok, ýok, mäligim, siz maňa: «Derwezäni ýap!» diýmäň. Soň maňa han hezretleri käýär.
– «Derwezäni ýap» diýýärin men saňa!
– Ýok, ýok! ... – Haldan derwezä ýakynlaşmaň diýýän terzde elini hereketlendirdi.
Habyl bilen Altynjan derwezä bakan ýöräp ugrady.
Uzaklardan at toýnaklarynyň dükürdileri eşidildi.
– Gördüňizmi, Abdylmälik han eýýäm gelýär. Derwezäni ýapan bolsam, ol size däl-de, maňa käýärdi.
Atlaryň dükürdisi ýakynlaşdygysaýyn, näme üçindir, Altynjanyň ýüreginiň gürsüldisi artdy. Göýä
ýüregi agzyndan çykaýjak ýaly, batly dükürdedi. Endamynda galpyldy peýda boldy, gulagynda kakasynyň
günortanky sözleri gaýtalandy: «Öýde dönük bar. Kim ol meniň duzumy iýip, meni köşge eltip satýan?
Kim?» Altynjan yzyna gaňrylyp seretse, şol dönügiň kimdigini göräýjek ýalydy, ýöne yzyna seretmekden
heder etdi. Heder etmez ýaly däldi: eşidilýän at toýnaklarynyň dükürdileri gaty nätanyşdy, ol dükürdilerde
hyrsyzlyk, ganhorluk duýulýardy. Atlaryň öz maýdalyna däl-de, sütem görüp çapýandygy dükürdilerden
gaty açyk duýulýardy.
Altynjan howlynyň derwezesini ýapmaga girişdi.
Birtopar atly gelip, derwezäniň öňünde saklandy. Gelenleriň içinden kimdir biri haýbatly gygyrdy:
H
– Biz talaňçylyk üçin gelmedik. Biz Abdylmälik han bilen düşünişmäge geldik. Näme üçin derwezäni
ýapýarsyň?
– Abdylmälik han häzir ýok. Siz oňa galanyň daşynda garaşyň.
– Derwezäni aç! – diýip, bir deşlek kişi elindäki ýatagany bilen Altynjana hemle atdy.
– Içerik goýberjek däl!
– Goýberersiň!
– Goýbermerin!
– Biz gowy niýet bilen geldik.
– Kim siz?!
– Biz kynyklar.
– Togrul Seljuklymy?
– Hawa, hawa, Togrul Seljukly.
– Senmi şol?!
– Kim bolanymda saňa näme? Aç derwezäni!
– Sen Togrulmy?
– Togruly näme etjek? Derwezäni aç!
– Ýok, ýok!
– «Derwezäni aç!» diýýärin men saňa!
– Howla goýberjek däl!
– Goýberersiň! Ýatagany böwrüňden geçirerin – diýip, deşlek kişi gaty arkaýyn süründi. Elindäki
ýataganyny Altynjanyň döşüne diredi.
Altynjanyň aňynda amatly pursadyň dörändigi barada pikir peýda boldy. «Aryňy al, Altynjan! Bürgüt
saňa doldaw berýär, aryňy al! Häzirki pursady elden berseň, soň bürgüt saňa beýle pursat döredip bermez!
Belki, bu Togrul däldir?!
Ikirjeňlenme, Altynjan! Gör, bu deşlek kişiniň ýaramazdygyny, ol gyz maşgalanyň döşüne ýatagan
direýär! Beýle nejisligi diňe Togrul edip biler».
Altynjan gaýrata galdy: elindäki hanjaryny bat bilen bulady.
Hanjar deşlek kişiniň bokurdagyny kesdi. Bokurdagyndan al gan tüwdürilip akýan, üznüksiz hakyrdap
gorkunç ses edýän deşlek kişi – Togrul beg yza serpildi.
Yzdaky haşym bokurdagyndan gan çogup akýan ýoldaşynyň ýykylmazlygyna hemaýat etmekçi boldy,
ýöne ýetişmedi: böwründen yzly-yzyna urlan hanjaryň yzasyna çydaman, aýylganç bir waňkyrdy. Onuň
waňkyrmasyna Altynjanyň depe saçy üýşüp gitdi. Böwründen yzly-yzyna hanjar urlan haşym gözlerini
petredip Altynjana seretdi durdy, soňam sessiz ýykyldy.
Üçünji haşym bolan ahwalaty görüp, walalaýlap gaçmak bilen boldy.
Atlylaryň serkerdesi atdan düşüp, derwezäniň ýanyna geldi:
– Eý, bu tula şunuň ýaly gabahatlyk etdimi?
Serkerde eli hanjarly, üst-başy gara gan Altynjany görüp sakga saklandy.
Altynjan ýüzüne pürkülen gany ýeňine çalyp, garpyşyga häzirlendi.
Ilkinji gezek aw patasyny berenlerinde eliňi, ýüzüňi gana bulaýarlar. Altynjanyň üst-başynyň gana
bulaşmagy, meger, mundan buýanky ärdemli gadamlarynyň patasy bolsun gerek! Ol garşysynda duran
serkerdäni elindäki hanjaryny öňden batly atyp öldürip biljekdi, çünki ol on-on bäş ädim aralakdan hanjar
urmaga gaty türgendi. Ýöne, şeýtse, soňundan ýaragsyz galjakdy. Şu-da ony töwekgellikden saklady.
Ol töwereginden hanjardyr ýatagan gözledi, tapmady, iki alaman öz ýataganlarynyň üstünde
hykyrdaşyp ýatyrdylar.
– Taşla eliňdäkini! Taşla diýýärin men saňa, ganjyk!
– Näme bogazyňa bat berýärsiň? Gorkýarsyňmy? Hanjarymy taşlaýynmy? Erkek bolsaň, göni gel-dä!
– E-eý, byradarlar, eşidýärsiňizmi bu tulanyň diýýän sözlerini! Durşy bilen dogum-a bu. Birinji gezek
görýärin men beýle dogumly urkaçyny. Biziň Tahyrymyz bilen Batmanymyzy öldürdi bu! Bu tula meniň
kellämi almak islän gyz bolmaly! Şol gyzdyr! – diýip, serkerde öndedi.
– Bularyň içinde Togrul ýokmy? – diýip, Altynjan serkerdä iki maslygy görkezdi.
– Hä, Altyn gyz, saňa Muhammet Togrulyň kellesi gerekmi?
Altynjan pert jogap berdi:
– Gerek!
– Ynha, seniň ideglän kelläňi men elin getirdim. Al, şu gara kelle seniňki! – Togrul beg çyngartdy: –
Aýt, sen meniň kellämi alyp näme etmekçi? Ýassyk edinjekmi?
– Tepük1 etjek!
– Näme, näme?.. Tepük?
– Seniň küýze kelläň tepüge-de, güýe-de2 ýarar öýdemok men.
– Hasan, Nasyr, eşidýärsiňizmi, meniň kelläm tepüge-de, güýe-de ýarajak dälmiş – diýip, Togrul beg
şyg-şyg edip güldi.
– Iliň halal gazanjyny talap ýaşandan ölen ýagşydyr. Entek siz päliňizden taparsyňyz. Ili agladyp, gan
gusduryp, elindäki iň soňky tötegini zorluk bilen alyp pälinden tapmadyk ýokdur. Alamanyň soňy sakar
dowzahdyr.
– Gapyl, ganjyk! – diýip, atlylaryň birisi ik ýaly pyrlanyp geldi.
Togrul beg oňa garşy çykdy:
– Peýkam, goý, gürlesin. Bu, görýän welin, ýönekeý gyz däl, owadan bu, dogumly bu, özem bu perizat
hakykaty aýdýar. – Ol Altynjana bakan ýöräp ugrady.
Altynjan özüne bakan gorky-ürküsiz ýöräp ugran egni gyrmyzy donly, başy oraýany peşli, pälwansypat
nazarkerde serkerdä garşy nähili tilsim ulanjakdygynyň pikirini eýýäm edip ýetişipdi. Wah, elinde ýatagany
bolanlygynda onda ol ýanyna ýeke kişinem getirmezdi. Ýöne bu gyýan-gyssagda ýatagany nireden tapjak?!
Altynjan hanjaryny gorkusyz-ürküsiz gelýän serkerdäniň jugdanyndan urmak üçin bar güýjüni jemläp
towusdy, ýöne, haýp, isleýşi ýaly bolmady: hanjaryny garşydaşynyň döşünden urmaga ýetişip bilmedi.
Serkerde zor geldi, bir tilsim-ä ulandy ol, şeýle bir çalasynlyk bilen Altynjany egnine alyp, üç-dört gezek
daşyndan pyrlandyryp-pyrlandyryp aýlady-da, honda zyňyp goýberdi.
Altynjanyň tas jany çykypdy, hyk etdi, hyr berip başy aýlandy, özüni hem demini dürsemek üçin
ýekedyz bolup esli salym durdy. Başyny aşak salyp duran-da bolsa, serkerdäniň ýakynynda özüne seredip
durandygyny – aýaklaryny gördi. Üstüni al don örten al ädikden gözüni aýyrman, butnaman durdy. Ol wagt
ýitirmeli däldigine, çalasyn hereket etmelidigine düşündi: ikilenç bat alyp, serkerdäniň üstüne towusdy,
bokurdagydyr diýen çen bilen hanjaryny bulady.
Serkerde beýle çalasyn herekete asyl garaşman eken, yza çekildi, ýöne eýýäm giçdi.
Altynjan hanjarynyň iş bitirendigini aňdy, begendi. Ol garşydaşyna göni seretmekden saklandy, onuň
ýykylaryna garaşdy, ýöne garşydaşy ýykylmady.
Ondan gan akýardy. Hana, ýer gana boýalyp ugrady, ýöne ol gan bokurdakdan akýan gan-a däl. Sebäp
garşyda duran hokurdanok.
Altynjan bilesigelijilik bilen serkerdä seretdi. Görse, Altynjanyň bulan hanjary bokurdagy däl-de,
serkerdäniň döşüni kesip geçipdir. Togrulyň döşünden gyrmyzy gan akýardy.
Togrul beg ýaş ýigid-ä däl eken: ýaşy durugşan, daýaw göwreli, inçe ýüzli, dogumly, haýbatly,
nazarkerde kişi eken.
***
Togrul beg garşysynda duran bu şirigana gyzda özüne ýakynlyk duýdy. Göwnüne bolmasa, indi, gör,
näçe ýylyň içidir, agtaryp tapyp bilmän ýören iň ýakyn razdaryny, ýürekdeşini tapan ýalydy. Altynjanyň
«Muhammet Togrul Seljuklynyň kellesini getirene durmuşa çykjak» diýen şertinden soň Togrul beg öz
ýanyna baran Gökhunuň: «Sen bir gezek Altynjanyň didaryny gör. Ana, şondan soň näme etseň ediber»
diýip, ynamly aýtmasynyň hikmetine edil şu pursat düşündi. Altynjany görende Togrul begde ruhy
sarsgynyň bolup geçjekdigine Gökhun doly göz ýetiren bolsa gerek. Gökhun ýalňyşman eken! Togrul
Seljuklyda güýçli ruhy sarsgyn gopdy.
Serkerde döşünden akýan gana ünsem bermän, şindem Altynjana seredip durdy. Üç-dört kynyk
ýataganlaryny öňe tutup, Altynjana bakan ugrady.
– Bu gyza degmäň!
Serkerde ganyny akdyryp, ýere gaçan gamçysyny garbap alyp, Altynjanyň üstüne süründi. Altynjan üç-dört
ädim yza çekildi:
– Indi gelseň, öldürerin! Saklan! Saklan!
Serkerde saklanmady. Ol elindäki gamçysyny birki ýola oýnatdy, soňam Altynjana gönükdirip, bat
bilen aýlap goýberdi. Gamçynyň ujy şuwlap gelip, Altynjanyň hanjarly eline dolaşdy.
Altynjan nädip beýle bolanyna oňly düşünmän galdy: serkerde gamçysyny bir çekende Altynjan hakyt
onuň gujagyna doldy.
Serkerde ony gujagyna berk gysdy, butnatmady, elindäki hanjaryny gaňryp aldy. Soňam ony itip
goýberdi-de, depesinden gamçy inderdi.
Bu mahal Altynjan agyry duýanokdy. Duýaýanda-da mertlik bilen döz gelmäge çalyşjakdygy hakdy. Ol