Altynjan hatyn - 45

– Gapyl! Şu pursatdan başlap men seniň soltanyň däldirin! Sen bir eden etmişiňi az görüp, ýalan sözläp,
ikinji etmişi-de etdiň...
– Men ýalan sözlemeýärin. Men hakykaty aýdýaryn.
– Anuşirwan!..
– Lepbeý, soltanym.
– Diwany berid saňa degişli. Bu pelide tohum-tiji bilen özüň jeza ber. Ählisiniň kellesini diwany
beridiň otagynda bir hepdeläp asyp goýuň. Goý, çaparlara, askudarlara, permanberlere göz bolsun.
Şadykyny ýigrimi gamçy uruň! Goý, sapak bolsun! Goltugynda ýylan saklamasyn! Onsoňam walydaňy
göwnühoşlukda saklagyn. Her gün meýlis gura, awa çykyň!
– Barybir, siz gelýänçäňiz walydamda rahatlyk bolmaz – diýip, Anyşirwan misgin ýylgyrdy.
Soltan kepderiniň boýnuny sogrup, eliniň tersi bilen zyňyp goýberdi-de, Hemedana sary ýola rowana
boldy.
2.
Kabyl Altynjanyň ýeke-täk arkadaýanjydy: hem hajybydy, hem serkerdesidi, hem jandarlarynyň
sahybydy, hem nedimidi. Häzir Kabylyň ýoklugy bildirýärdi. Sebäp Kabyl ýanyndaka Altynjan özüni gaty
arkaýyn duýýardy. Möhüm mesele ýüze çyksa, onuň bilen pikir alyşýardy. Kabyl uýasyna teselli-göwünlik
bermegi, onuň göwnüni götermegi başarýardy.
Altynjan soňky günler işdäden kesilipdi: uzynly gün hiç zat iýmeýärdi. Uzynly gije gözüne uky-da
gelmeýärdi. Onuň aňyndan Muhammet Togrul soltan aýrylanokdy.
Anuşirwan şol günler Altynjanyň ýanyndan aýrylmady, ol käbesiniň göwnüni awlamak üçin gaty yhlas
etdi. Her gün özüniň ykta ýerlerini, olaryň çäklerini howlukman gürrüň berdi, Merw kagyzynyň ýüzüne
çyzyp görkezdi.
Öwünmekde üýtgeşik bir lezzet bar. O lezzeti kim bilmese-de, Anuşirwan bilýärdi. Öwündigiçe
galkyjaklaberýärdi. Ol ýygnan baýlyklary hakda gürlemekden ýadamaýardy. Bu hakda gürledigiçe gürläsi
gelýärdi.
Onuň öwünmelerinden mydama süýji lezzet alan Altynjan soňky günler şol lezzeti alyp bilenokdy.
Onuň aňy Hemedana gidenlerdedi.
Gidenlerden şindem habar-hatyr ýokdy.
Altynjan uzynly gijäni ýere diň salyp geçirdi. Ol her menzilden on-on bäş aty ätiýaçdan goýmagy
tabşyrdy.
Dört günden soň Altynjan Kabylyň atynyň aýagynyň sesini eşitdi.
Dessine Anuşirwanyň, Kundurynyň, wezir-wekilleriň – soltanlygyň harby geňeşiniň agzalarynyň
yzyndan adam iberdi.
– Hemedandan möhüm habar geldi. Soltanyň kabulhanasynda harby geňeşiň gyssagly mejlisini
geçirmeli!
Harby geňeşiň agzalary ýygnanyşdy.
Ähli geňeş agzalary içerde soltanyň karargähindedi, diňe Altynjan daşardady, ol Kabylyň gelerine
garaşýardy.
Amydylmülk Altynjanyň ýanyna geldi:
– Altynjan melikäm, köşkde menden gizlin habar bolmaly däl. Nähili habar bolsa-da, ony, ilki bilen,
maňa aýt.
– Entek bilemok. Hemedandan näme habar getirilendigini meniňem bilesim gelýär, wezir. Şol isleg
bilenem, ynha, şu ýerde durun!
– Siz biziň yzymyzdan çapar gönderip, hemmämizi şu ýerik jemlediňiz. Indem: «Hiç zat bilemok»
diýýärsiňizmi?
Altynjan hatyn alysdan gelen üç atla bakan ümledi:
– Habary şol gelýän atlylar aýdar.
Üç atlynyň biri Kabyldy, hana, ol sag-salamat geldi. Iň esasy zat, jany sag. Galan zatlaryň bir hasaby
bolar. Ýöne olaryň bolup gelşi hoş habar bilen gelýäne-hä meňzänok. Juda wajyp habar bolmasa, atlary
beýdip çapdyrmak zerurlygy ýok ahyryn! Olar Altynjanyň ähli zatdan beter heder edýän habaryny getirýäne
meňzeýärler.
Kabyl atdan towsup düşdi-de, duranlar bilen ýekän-ýekän salamlaşdy. Habaryny aýtmak üçin Kundurynyň
ýanyna bardy, Kundury üm bilen Altynjany görkezdi. Şondan soň Kabyl Altynjana ýüzlendi:
– Düşünýärin, düşünýärin, gorkma, soltanyň jany sag. Aňyňdaky ýaramaz pikiriňi aýyr.
Bu habary eşiden Altynjan ýeňil dem aldy.
– Näme boldy?! – diýip, Kundury odandy.
Kabyl bolan zatlary gysgaça gürrüň berdi.
Onuň habaryny diňlän Kundury depesinden agyr ýük urlan dek ýegşerildi, naýynjar nazaryny Altynjana
gönükdirdi:
– Hatyn, siziň çakyňyz dogry çykdy.
– Bize garaşyp durlar. Ýörüň, adamlaryň ýanyna baralyň – diýip, Altynjan lapykeç dillendi.
– Käbäm, biraz saklanyň! – diýip, wezir Anuşirwan alakjady. Altynjan hatynyň öňüne geçdi. – Biz
häzir adamlaryň ýanyna barmaga howlukmalyň. Men, Amydylmülk hem siz – üçimiz meseläni öz aramyzda
çözeliň, geňeşe anyk pikir bilen baralyň.
– Bize garaşyp otyrlar!..
– Kim?.. – Anuşirwan geň galyp sorady.
– Ähli wezir-wekiller, diwany wezaratyň adamlary.
– Garaşanlarynda näme, goý, garaşsynlar!
– Olary çagyryp, soňundan garaşdyrmak gelşiksiz bolar.
– Biz nirede garaş diýsek, olar şol ýerde-de garaşarlar. Islesek, biz olary zyndanda-da garaşdyryp
bileris. Oturybersinler, ilki üçimiz bir çukura tüýküreliň.
– Wezir Şerefeddin Anuşirwan (Halyf oňa ýakynda «Şerefeddin» diýen at beripdi) örän dürs aýdýar.
Biz geňeşe anyk pikir bilen baralyň. Ol ýerde herimiz bir zat diýsek, akyl satjak köp bolar. Bize akyl gerek
däl! – Amydylmülk öz egindeşiniň pikirini oňlady.
– Käbäm, siz Kabyl bilen biraz salym gürleşiň. Oňa çenli biz Kundury bilen bir ýerik baryp geleli.
Altynjan Anuşirwanyň bolşuny geňledi. Sebäbi onuň bolşy diýseň geňdi, syrlydy, aljyraňňydy. Onuň
bolşunda hiç hili gynanç alamaty ýokdy, gaýtam, ol toý aladalary bilen başagaý kişä meňzeýärdi. Ökjesi
ýeňil gopýardy.
Kundury bilen Anuşirwan Altynjandan anyk jogaba-da garaşman tirkeşip wezirler diwanyna bakan
gitdiler. Altynjan olaryň yzyndan garap galdy. Olar: «Derrew geljek» diýip giden-de bolsalar, esli wagtlap
gara bermediler.
Olar iki bolup giden-de bolsalar, gelende diňe Anuşirwan geldi. Ol biçak galagopludy, aljyraňňydy.
– Hany, Kundury?
– Ol häzir geler… – diýip, Anuşirwan sowuk, başdansowma jogap berdi.
– Ol näme üçin gelenok?
– Kundury meniň siziň bilen ýekme-ýek düşünişmegimi isleýär.
– Nämäni düşünişmeli?
– Men häzir hemmesini düşündirjek, käbäm enem. Siz meni diňläň
– Näme?!
– Men açyk aýtmak isleýärin.
– Ikimiz şu güne çenli diňe açyk gürrüň etdik dälmi näme?
– Dogry, ikimiz şu güne çenli diňe açyk sözleşdik. Ýöne bu günki aýdyşjak zadymyz hasam açyk
bolmaly. Kundury meni siziň dergähiňize ýörite gönderdi, ol ikimiziň bir pikire gelmegimizi isleýär.
– Togrul soltanyň häzirki zyndanda oturan pursadynda ony halas etmekden başga nähili möhüm
gürrüňiň bolup biljekdigine meniň-ä akylym çatanok.
– Häzir düşündirsem, ähli zat ýerbe-ýer bolar.
– Aýt!
– Aýtsam, mähriban käbäm, adam bu gerdun panyda myhman. Bu pelege baky gelýän adam ýok.
Soltan-da bolsaň, akyldar-da bolsaň, deňsiz-taýsyz peri-peýker-de bolsaň, bu gerdun pelekden gitmeli.
– Bu sözleriň meniň üçin täzelik däl, aýdyber, aýdyber.
– Aýtsam, mähriban käbäm, Muhammet Togrul soltan Haktagalanyň halan adamydy. Ol ýigrimi ýyldan
gowrak wagtlap patyşa boldy, soltan boldy. Bu ähli kişä miýesser edýän zat däl. Bu Haktagala ýalkanda
şeýle bolýar.
– Näme, näme? Aýdýan zatlaryň näme seniň? Sen näme üçin: «Togrul soltan Haktagalanyň halan
adamydy» diýýärsiň?
– Käbäm, baky adam ýok.
Altynjan daşarda ot ýakyp, daşyna egele bolup oturan serkerdeleriň ýanyna bakan ylgady. Baryp, oduň
başyndakylaryň arasyndan Kabyly bir çete çekdi.
– Uýam, näme boldy?
– Togrul bege näme boldy? Ol şehit boldumy?
– Ýok, ýok.
– Sen menden gizleýän bolaýma?! Hernäçe ajy-da bolsa, maňa hakykaty aýt.
– Men hakykaty aýtdym, isleseň, ýene gaýtalaýyn.
– Sen Anuşirwana başga zatlar aýdan bolaýma?
– Altynjan, men habarymy aýdanymda ýanymda üç adam bardy: Kundury, Anuşirwan hem sen! Meniň
Anuşirwan bilen aýratyn gürrüň etmändigime sen gözli şaýat ahyryn!
Altynjan ýanyna gelen Anuşirwana şübheli garady:
– Men saňa düşünemok, oglum.
– Men size ähli zady düşündirjek welin, siz meni diňläňzok.
– Hany, näme aýdasyň gelýän bolsa aýt.
– Ilki bilen, birki soragym bar, käbäm.
– Sora.
– Men bihal ýigitmi?
– Hudaýa şükür, sen bihal ýigit däl.
– Eger haýsy-da bolsa bir ýurda patyşalyk etmeli bolsam, oňararynmy?
– Elbetde, oňararsyň.
– Çagry begiň, onuň ogullary Kawurdyň, Alparslanyň maňa garaýşy nähili?
– Hudaýa şükür, seljuk begleri seni gowy görýärler.
– Olar maňa garşy gylyç götererlermi?
– Juda bir çökder etmiş etmeseň, olar saňa garşy çykmasalar gerek.
– Dogry aýdýarsyňyz, käbäm. Meni Çagry beg biçak gowy görýär. Meni Gutulmyş beg-de gowy
görýär. Alparslan bilen-ä men edil dogan ýaly.
– Soragyň gutardymy? Sen näme üçin Togrul begi azat etmek barada däl-de, başga-başga zatlar barada
soraýarsyň?
– Meniň ýene bir sowalym bar.
– Sora.
– Siz maňa çagakam hossar çykdyňyz. Maňa baba ýerinde baba, ene ýerinde ene bolduňyz. Meni hiç bir
zada myzahar etmediňiz. Gaýtam, meni bolçulygyň, bagtyýarlygyň içinde uçmahy ýaşatdyňyz. Maňa
ömrüňizi bagyş etdiňiz. Meniň her bir üstünligime ýürekden guwandyňyz. Yhlas edip, maňa üç dil
öwretdiňiz. Yhlas edip, maňa söweş tilsimlerini öwretdiňiz. Siz üstüme abanan bela-beterlerden, perişde
bolup, meni goradyňyz... Men bu zatlary gaty gowy bilýärin.
Altynjan geňirgenme bilen Anuşirwany boýdan-başa synlady:
– Göwnüme bolmasa, sen soltanyň tagtyna göz gyzdyrýarsyň.
– Tagtda kimdir biri oturmaly bolar ahyryn?!
– O näme üçin: «Kimdir biri» diýýärsiň? Tagt Togrul begiňki.
– Dawam ýok. Dogry aýdýarsyňyz, tagt Togrul begiňki, ýöne, hernäçe islesegem, hernäçe gynansagam,
baky adam, baky patyşa ýok. Bu pelek – gerdun pelek. Munda durup bolanok. Gelen gitmeli pelek bu. Men
size düşünýärin. Siz Togrul begiň garrandygyny, onuň indi bu pelekden gitmelidigini boýun almak
islemeýärsiňiz, ýöne gerdun pelek hiç kimden ýüz görenok.
– Men seniň matlabyňa düşündim: sen tagt isleýärsiň!
– Hawa, hawa, hawa, men tagt isleýärin. Men patyşa bolmak isleýärin. Men soltan bolmak isleýärin,
çünki tagtdan başga ähli zat mende bar. Mende diňe tagt ýok. Eýsem meni şu küýsege, şu derejä ýetiren
siziň özüňiz dälmi? Eýsem meniň başarnyk babatda Togrul soltandan ökde bolmagym üçin yhlas eden siziň
özüňiz dälmi? Eýsem meniň Togrul soltandan ähli babatda rüstem bolmagymy islän siziň özüňiz dälmi?
Näme, men bu zatlara düşünen däldir öýtdüňizmi?
– Gepleme!
– Ýok, indi meni saklamaň, käbäm! Rast, başlanyma görä, ähli zady aýdaýyn. Men özümiň kimdigime
gaty gowy düşünýärin. Men – Altynjan hatynyň ruhy. Men – Altynjan hatynyň Togrul soltana göz etmek üçin,
gözüne basmak üçin döreden başarnygy. Men – Altynjan hatynyň içki dünýäsi. Men – men däl, men Altynjan
hatynyň erkek kişi bolup, ikinji gaýtalanmasy...
– Buýurýaryn, gepleme! Sen meniň içki dünýäm, ikinji gaýtalanmam däl. Ýok, sen meniň ruhum däl.
Sen meniň ruhumdan, içki dünýämden daşda, özem gaty daşda.
– Ýok, men daşda däl. Siz öz içki dünýäňizi, öz gaýtalanmagyňyzy ykrar etmäge gaýrat tapyp bileňzok.
Mert boluň, walydam.
– Sen ýowuz!
– Ýowuzlyk – Altynjan hatyn!
– Anuşirwan, jigerim, beýdip örteme meni.
– Hakykaty boýun almaga sizde häzir gaýrat ýetenok. Meniň aýdýan sözlerimiň hakykatdygyny
ýüregiňiz ykrar edýär, aňyňyz welin, ykrar ederden ejiz gelýär!..
– Gepleme, «gepleme» diýýärin men saňa!
Altynjanyň sesi uzaklara ýaýrady. Şondan soň Anuşirwan gürlemedi.
***
Kundurynyň emir Ärdeşir Magmarany bilen nämedir bir zadyň gürrüňini edip durandygyny gören
Altynjan hopukdy, soltany halas etmegiň özüne kyn düşjekdigini aňdy. Ol ikisiniň näme hakda gürrüň
edendigi Altynjana aýandy. Herhal, ol sesini çykarman geňeşiň başlanjak ýerine – Togrul soltanyň
salamlygyndaky geňeş geçirilýän otaga – karargähe bardy. Ol ýere ýygnanan wezir-wekiller, serkerdeler
irkilişip otyrdylar.Geňeş sust başlandy.Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Ybraýym ynal Togrul soltany, Süleýman mäligi hem Gutulmyş begi ýesir alypdyr, ýanyndaky
esgerlerini, haşarlaryny, haşymlaryny öldüripdir, goşundan diňe üç kişi – Altynjan hatynyň dogany Kabyl
hem iki sany jandar diri galypdyr. Indi biz näme etmeli? – Kundury oturanlara nazar aýlady. Oturanlar üçin
bu habar düýpden garaşylmadyk habardy.
– Ybraýym nädip het edip bildikä? Ol soltany toýa çagyrdy ahyryn?!
– Soltan oňa, gör, näçe ýagşylyklar etdi. Ýagşylyga – ýamanlyk! Öň garşysyna baş göterip, goşun
sürende Togrul soltan ony öldürmedi. Gaýtam, özüne wezir belledi. Wizantiýa kaýsary ýesir alanda
dünýäniň baýlygyny pidýe töläp, azat eýledi, ýogsam Wizantiýanyň yzgarly zyndanynda çüýräp galmalydy.
– Soltan ondan Jebel sebitini yzyna gaýdyp aldy welin, şoňa gahar eden bolýandyr ol.
– Jebel oňa bahana, onuň päli düzüw däl!
– Dogry, onuň yktasy köp-ä! Soltan oňa gaty köp ýerleri berdi. Hiç kimde onuňkyça köp mülk ýok.
– Soltana garşy çykmak – Hudaýa garşy çykmak!
– Baýlyk, hedýe-engam, mal-mülk berip adamy razy edip bolmajak eken. Ýogsam Togrul soltan
Ybraýyma eçilmek eçildi. Kanagatda çäk ýok eken...
– Häzir anyk gürrüň edeliň – diýip, Mübärek han Ärdeşir Magmaranynyň al-petinden aldy. – Anyk bir
netijä geleliň.
– Mübärek hak aýdýar, har-hamyr gürrüňleri häzirlikçe soňa goýalyň, boljak iş bolupdyr. Indi biziň
öňümizde durýan wezipe näme? Hany, aýdyň, biz näme iş edeliň, sahyplar?! – Kundury gygyrybrak gürledi.
– Ýagdaýa dogry baha bermegimiz gerek. Soňky bir-iki ýyl bäri Ybraýymyň hamdy hem sahawaty artyk.
– Ybraýymda elli müň atly goşun bar bolsa, biz ýüz elli müň atly goşunam ýygnap bileris – diýip,
Altynjan janykdy.
– Jemlänimizde näme?! Biz Ybraýymyň üstüne goşun çekip baryp bilmeris.
– Näme üçin?
– Altynjan hatyn, Ybraýym beg bilen Togrul soltan ikisi dogan. Biz olaryň dawalaryna goşulsak, yzy
erbet bolar. Biz bärden goşun sürüp barsak, gahar edip, Ybraýymyň Togrul soltany öldürmegi mümkin.
Netijede, soltanyň öldürilmeginiň sebäpkärleri biz bolarys. Onsoň bu etmişiň aşagyndan ömürboýy çykyp
bilmeris. Men-ä bu jogapkärçiligi üstüme alyp biljek däl.
Anuşirwan Kundurynyň pikiriniň üstüni ýetirdi:
– Onsoňam bize soltanymyzdan hiç hili görkezme ýok. Görkezme bolmasa, biz Hemedana baryp
bilmeris. Sebäbi bu barada soltan baş wezire açyk aýtdy. Onuň aýdan sözlerini ähliňiz eşitdiňiz.
– Soltanyň görkezme bermäge ýagdaýy ýok, sebäbi ol tussagda. «Soltandan görkezme ýok» diýmek –
soltany halas etmezlige, hawa, soltany halas etmezlige bahana. Soltanyň düşen güni bizi haýdan-haý
Hemedana ugramaga borçly edýär. Bahana agtarmalyň, adamlar! Kabylyň habary bize ýeterlik.
– Kabylyň gepine ynanyp, goşun sürüp barsak, soltanyň gahary geler, ählimiziň kellämizi ýatagandan
geçirer! – Anuşirwan sesine bat berdi.
– Onda näme etmeli? – diýip, emir Ýagysyýan töweregine garanjaklady.
– Ybraýym bilen darkaş gurjak bolmalyň. Ol juda rehimsiz adam. Onuň biziň ählimizi öldürmegem
mümkin. Gerek bolsa, Ybraýym ynalyň hormatyna metjitlerimizde hutba okadalyň – diýip, Kundury geňeşi
jemlemäge çalyşdy.
– Merwden Çagry begi, Sistandan Togrul soltanyň ogullygy – Alparslany, Kermandan Gurdy, Anadoly
serhedinden Ýakudy geňeşe çagyralyň, Çagry begiň uly ogly Gurdy özümize soltan saýlalyň. Sebäbi Gurt
Çagry begiň uly ogly. Ata-baba resimi boýunça miras uly ogla düşýär.
– Onyň dogry, ýöne Gurdy tagta geçirmek gowy çykalga däl – diýip, Kundury Erdeme garşy çykdy.
– Näme üçin gowy çykalga däl?
– Gysgançdan ýabgu bolmaýar. Ol saçagyna hiç haçan guzy ýa çebiş getirilmegine rugsat bermeýär.
«Guzy we çebiş bir adamyň nahary, haçan-da bir ýaşasa, ondan ýigrimi adamyň nahary bolar, ony bakyp
ulaltmak üçin artykmaç zähmet gerek däl, sebäp ol oty düzden iýip ulalýar» 4 diýýär. Şonuň üçin
gassaplary naharen we jeharen (açyk we gizlin) gassaphana baryp bilmeýär. Allatagala gysganja rysk
bermeýär. Patyşa welin, ryskly adam bolmaly. Gurt patyşa bolsa ýurduň berekedi gaçar. Çünki Allatagala
ýurduň ryskyny patyşa görä berýär.
– Näme üçin Gurdy soltan saýlamaly? Soltanymyz Çagry begiň ogly Süleýmany mirasdüşer şazada
belledi, muny hemmämiz bilýäris. Togrul soltan Süleýman bege mydama uly umyt baglaýardy. Häzir
Süleýman begi soltan diýip yglan etsek, Ybraýym pälinden gaýdar. Sebäp ol Çagry begiň garşysyna çykyp
bilmez, onuň bilen döwi deň gelmez onuň – diýip, emir Ýagysyýan ýumrugyny galgatdy.
– Soltan Togrulyň başyna düşen kysmat şazada Süleýmanyň başyna-da düşdi. Ol hem häzir
Hemedanda, Togrul beg bilen bilelikde Ybraýym begiň tussagy. Onuň ýagdaýynyň häzir nähilidigini biz
takyk bilmeýäris. Şonuň üçin häzir şazada Süleýmanyň gürrüňini etmäliň. Rast Togrul soltanyň iň gowy
gören adamyny soltan göterjek bolsak, onda Kunduryny ýa Anuşirwan ibn Tümeni soltan götermeli – diýip,
emir Ärdeţir Magmarany Altynjan hatynyň ýüzüne bakdy.
– Men bolmaýyn, goý, Anuşirwan bolsun! Anuşirwana Alparslanam, Çagry begem uly hormat goýýar.
Gutulmyş beg hem Anuşirwany hormatlaýar – diýip, Kundury howlukmaç gürledi.
– Kundury örän dogry aýtdy: Anuşirwan beýik wezir. Ol diýseň başarjaň! Biziň aman galmagymyz,
ilkinji nobatda, Ybraýym bilen ylalaşygymyza bagly. Bizi aman alyp galyp biljek – Ybraýym bilen
düşünişip, onuň dilini tapyp biljek ýeke-täk adam bar. Ol adam – Anuşirwan ibn Tümen. Anuşirwan
Ybraýym bilenem ylalaşyk gazanar. Ybraýym Anuşirwana mydama uly hormat goýýardy. Kundury bilen
oňuşmadyk gezekleri bolýardy. Her gezek Ybraýymyň gahary gelende ony Anuşirwan köşeşdirýärdi. Şonuň
üçin häzir wagtlaýynça Anuşirwany özümize soltan saýlalyň. Anuşirwan Ybraýym ynalyň ýanyna gitsin.
Onuň bilen düşünişsin. Ybraýym bilen ylalaşanymyzdan soň bu meselä gaýdyp geleris – diýip, Ärdeşir
Magmarany peträp duran gözlerini oturanlara aýlap çykdy.
Geňeşiň agzalary üç topara bölündi. Birinji topar täzelik isleýärdi. Bu topar Togrul soltandan başga bir
kişiniň tagtda oturmagyny isleýärdi. Sebäbi bu topara girýänleriň Togrul soltandan göwünleriniň galan
ýerleri bardy.
Ikinji topar ikirjiňlenýän topardy. Bu topara girýänler ýalňyşmazlyga çalyşýardylar, şonuň üçinem
seslerini çykarman otyrdylar.
Üçünji topar Dogurga Merweziniň, Mübärek hanyň, Altynjanyň toparydy. Bu toparyň adamlary tagtda
ýene Togrul begiň oturmagyny isleýärdiler.
Harby geňeş agzalarynyň aglabasy – birinji hemem ikinji topar birleşdi, olar sähel salymda: «Wezir
Anuşirwany wagtlaýynça soltan götermeli» diýen pikiri oňlady:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun – diýip, Hapban Endikäni gygyrdy. Beýlekiler hem onuň sözüni
gaýtaladylar:
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
– Anuşirwan wezir soltan bolsun!
Altynjan gazap bilen ýerinden turdy:
– Kimiň-kimdigi başa iş düşende belli bolýar eken. Siziň ähliňiz Muhammet Togrul soltanyň ýanynda özüňiziň
wepadardygyňyz, oňa şirin janyňyzy rowa görmäge taýýardygyňyz barada ant içdiňiz, şeýdibem soltanyň
ynamyny awladyňyz. Niçik soltan apata uçrady welin, siz ony halas etmek barada hiç hili pikir etmezden öz
janyňyzy Ybraýymdan aman alyp galmagyň kül-külüne düşdüňiz. Men siziň ähliňiziň sözüňizi mukyt diňledim.
Siz soltany azat etmegiň ýoluny gözlejek bolmadyňyz! Haýp! Size soltanyň ynamy haýp! Size soltanyň beren
duzy haýp! Size soltanyň beren baýlygy haýp! Size soltanyň ynanan beýik-beýik derejeleri haýp!
Dogurda Merwezi ýerinden turdy, oturanlara nazar aýlady:
– Men Anuşirwanyň gaýynatasy. Men onuň başarjaňlygyny, ökdedigini bilýärin. Onuň patyşa
bolmagyny-da isleýärin. Ýöne Togrul soltanyň öňündäki borjum, ähtim meniň bu islegime garşy çykýar.
Şonuň üçin hem men Anuşirwanyň tagta geçmegini goldap biljek däl. Biz howlukmalyň. Togrul begi halas
etjek bolalyň! Altynjan naýybyň janykmasy örän dogry…
Dogurga Merwezini hormatlaýardylar, ýöne bu mahal onuň sözüne köpler pisint etmedi.
Hapban Endikäni, Ärdeşir Magmaryny Anuşirwanyň tagta geçmegini isleýärdi.
Bu islege Kundury garşy däldi.
Kundurynyň pikiri – esasy pikirdi.
Çünki ol baş wezirdi.
Hapban Endikäni:
– Anuşirwan — biziň patyşamyz! – diýdi.
Ärdeşir Magmarany:
– Anuşirwan, tagta geç! – diýdi.
Kundury:
– Men garşy däl! – diýdi.
– Düşümli bolsun!
– Anuşirwan, öz ýeriňe – patyşalyk tagtyňa geç!
– Anuşirwan, öz mynasyp ýeriňde otur.
Patyşa bolmak hiç wagtam aňsat bolan däldir. Mundan beýlägem aňsat bolmasyn gerek, ýöne häzirki
pursatda welin, Anuşirwan hiç bir päsgelçiliksiz, hiç bir kynçylyksyz, aňsatlyk bilen, öz-özünden patyşa
göterildi oturyberdi. Boljak bolsa, şeýle aňsatlyk bilenem patyşa göterilip bolýan eken!
Eger Altynjan garşy çykmasa, onda Anuşirwan ibn Tümen ýedi yklymyň soltany bolmaly!
Geňeşdäki wezir-wekiller, serkerdeler Anuşirwany patyşa saýlanmagy bilen mübärekleýär.
Onuň patyşalyk tagta geçmegini isleýärler!
Onuň başyna soltanlyk täjini geýdirmek isleýärler!
Anuşirwan eda bilen ýerinden turup, keremara ýöräp ugrady. Onuň tagta tarap gönügendigini gören
Altynjan gazap bilen ýerinden turdy:
– Saklan! Otur ýeriňde!
Lalasynyň gazaply nazaryna nazary düşen Anuşirwan saklandy, öňe ýöremäge aýgyt edip bilmedi:
yzyna öwrüldi-de, ýerine geçip oturdy.
Kundury Altynjana ýüzlendi:
– Merhemetli Altynjan hatyn, siz näme üçin öz ogluňyza garşy çykýarsyňyz? Kyblaýy älemimiz bolan
Togrul soltanyň gaýdyp gelmejekdigi, tagtynda oturmajakdygy ähli kişä aýan hakykat ahyryn!
– Muhammet Togrul soltan geler, hökman geler, tagtynda-da oturar.
– Togrul soltandan döwran geçdi. Biz oňa erbet soltandy diýmeýäris, ýöne hakykata ajy bolsa-da, göz
ýetirip bilýän adamlar biz. Togrul soltan gowy soltandy, özem beýik soltandy.
Oturanlar emir Kundurynyň sözüni unadylar:
– Togrul soltan beýik soltandy.
Kundury oturanlara ýüzlendi:
– Merhemetli wezirler diwanynyň mertebeli agzalary, geliň, ýeke-ýekeden her kim öz pikirini aýtsyn,
pikiri diňlenilmedik adam galmasyn. Aýdyň, haýsyňyz haýsy pikirde? Emir Magmarany, ilkinji söz seniňki.
Ärdeşir Magmarany töweregindäkilere birlaý nazar aýlady:
– Belent mertebeli başlyklarbaşy Amydylmülk! Men seljuk soltanatynyň, has anygy, Togrul soltanyň
sadyk guly. Soltan näme emir etse, men öz şahsy pikirime seretmesizden, tabşyrygy gepsiz-gürrüňsiz ýerine
ýetirerin. Togrul soltan Hemedana ugramakçy bolanda biziň ygtyýarymyzy baş wezir, başlyklarbaşy Kundura
– size ynanyp gitdi. Şeýle bolansoň, Kundury maňa näme buýursa, men onuň buýrugyny gepsiz-gürrüňsiz
ýerine ýetirerin.
– Adamlar, Altynjan hanyň aýdyşy ýaly, biz näme üçin Togrul soltany azat etmek barada pikir
etmeýäris? – diýip, Mübärek han oturanlara nägilelik bildirdi. – Biz Togrul soltany azat etmek barada
oýlanalyň. Çykalga gözläliň. Dürnazar, sen näme üçin dymýarsyň?
Emir Dodurga, siz aýdyň?
– Men pikirimi aýtdym, pikirimi hiç wagt üýtgetmerin.
– Uhjury han, siz aýdyň!
– Men Altynjan naýybyň pikirinde.
– Ysmaýyl han, siz aýdyň.
– Baş wezir näme buýursa, men onuň buýrugyny ýerine ýetirerin.
– Emir Bu-l Kasym! Siz hem aýdyň!
– Köplük näme diýse, men şol tarapda.
Dürnazar göwünli-göwünsiz ýerinden turdy:
– Byradarlar, men ýaşan ýaşymy halal ýaşadym. Nesip bolsa, Hudaýyň mundan buýanky berjek
ömrüni-de halal ýaşaryn. Men Anuşirwany hatyralaýaryn, ýöne onuň olaryň tagt hakdaky howlukmaçlygyny
oňlamaýaryn. Men Togrul soltany doganymdan hem ýeg hasaplaýaryn. Altynjan, sen Togrul soltany azat
etmek barada aýtdyň. Şu maksadyň amaly üçin men näme iş etmeli bolsa, şirin janymy bermeli-de bolsa
taýýardyryn.
– Emir Ýagysyýan, sen nähili pikirde?
– Merhemetli başlyklarbaşy, siz näme diýseňiz, men şony ýerine ýetirerin.
– Erdem han, sen aýt!
– Ýagysyýan hanyň aýdyşy ýaly, siz näme diýseňiz, men şony-da ederin. Meniň on müň ylgary
esgerlerim söweşe taýýar.
Altynjan wezirleriň, sahyplaryň özüne duşmançylyklarynyň ýokdugyny, ýöne olaryň çykalga
tapmaýandyklaryny – ýalňyşmajak bolup ýalňyşýandyklaryny aňdy. Olar soltanyň doganynyň üstüne çozuş
etmekden hemem öz üstüne köp mukdardaky atly goşunyň gelýändigini görüp, gorkusyna soltany
öldürmeginden galawut edýärdiler, doganlaryň dawalarynyň arasyna goşulman, biraz garaşmak isleýärdiler.
Muhammet Togrul soltan: «Siz näme üçin meniň permanym ýokka Hemedana çozuş etdiňiz?» diýse, oňa
wezirler näme jogap bersin? Soltanyň gaharyny getirmekden Hudaý saklasyn. Soltanyň gahary gelende onuň
nämeleri edýändigini kim bilmese-de, wezirler hem hanlar bilýär.
Togrul soltan dogany Ybraýymyň ýanyna gidende wezirleriniň, serkerdeleriniň köpüsini goýup gitdi
ahyryn. Ýogsam onuň bilen Anuşirwanam, Erdemem, Ýagysyýan hem, Kundury hem gitjekdi. Ol
Dürnazary-da goýup gitdi. «Men gelýänçäm siz köşkde boluň!» diýip, ýörite tabşyryp gitdi. Ol köplenç
emirlerini ýany bilen äkidýärdi. Ýöne bu sapar äkitmedi. Onsoň onuň izini ýokka Hemedana gidip bolmaz.
Kabyly ugradan Togrul soltan däl. Soltan islese kömek sorap, nyşanyny – gyzyl peýkamyny bir adamdan
Bagdada göndererdi. Ýeke adam hem Togrul soltanyň habaryny – nyşanyny Bagdada getirmedi. Diýmek,
kömek gerek däldir. Doganlar öz aralarynda ylalaşjakdyrlar.
Altynjan ähli jogapkärçiligi öz boýnuna alsa, Kundury ähli zada razydy. Ýöne Altynjan hem ähli
jogapkärçiligi boýun almaýardy. Ol ähli işi Kundurynyň üsti bilen etmek isleýärdi.
– Biz Togrul soltandan degişli perman gelýänçä garaşmakçy. Ine, biziň gelen netijämiz — diýip,
Kundury geňeşi jemledi:
– Mertebeli geňeş agzalary, şu ýerde men size özümiň bir syrymy açmaga mejbur boldum – diýip,
Anuşirwan sözüne dyngy berdi. – Men soltan ýörişe ugramazyndan burun Dürnazaryň istihbarat
umurysynda hasapda durýan jandary – aýyplaşmaň, olaryň sanyny men size aýtjak däl, onuň size zerurlygyda ýok – diwanyma çagyryp açyk gürrüň etdim. Dürnazaryň ýanynda men olara şeýle tabşyryk berdim:
«Eger bir erbetlik ýüze çyksa, göni Bagdada gaýdyň. «Gullukdan gaçyp gitdi» diýip size azar berilmez, sizi
özüm goraryn» diýip, men olaryň ählisine soltanatyň ygtyýarnama tagmasyny berdim. Şol ygtyýarnama
tagmasyny görkezseler, olary ýoldaky sakçy toparlary saklamaz. Meniň tabşyrygym boýunça ystyhbarat
umurysynyň jandarlarynyň ikisi ertir daňdan gelmeli. «Agşamyň haýryndan, ertiriň şeri» diýip, oguz pähimi
bar. Şu pähime eýerip, geliň, ertire çenli garaşalyň. Ertir jandarlaryň habaryny diňläris. Ana, şondan soň, biz
gelen habara görä-de bolalyň. Şu pikiri niçik görýärsiňiz?
Bu pikiri geňeşiň agzalarynyň galabasy oňlady…
On ýedinji hekaýat
NAMYS GABYRDAN GALDYRAR
üň dostdan bir duşman köp, ylaýta-da ol duşman güýçli, täsirli bolsa! Onuň güýjünden
eýmenýän, onuň täsirinden çykyp bilmeýän dost-u-dost däl adamlaryň galabasy seniň garşyňa
geçip, duşmanyňa öwrülýärler. Şeýle pursatlarda seni ýekeje wepadaryň halas edip bilýär, eger
ony saňa Allatagala beren bolsa!
Adatça-ha adamda, hatda ol beýik Hökümdar bolsa-da, dost hem, duşman hem az, haýran galmaly
möçberde az, çakyňdan az bolýar. Köplenç hem duşman az bolýar. Mähelläniň galaba köplügi bolsa ne
gaýkylyk, ne-de küýkülik – aralyk toplum. Bu toplum sen ejiz gelseň, duşmanyňa, güýçli çyksaň, dostuňa
öwrülýär. Kyn günüňde adama dost kömege ýetişýär. Hökümdaryň hakyky dosty onuň iň esasy
artykmaçlygyna – häkimligine göz gyzdyrmaýan adam bolmaly! Bu bolsa durmuşda juda seýrek zat.
Häkimlik etmek islegi adamyň iň güýçli küýsegi, yşgy. Ol söýgi yşgyndanam, baýlygyň, malyň
yşgyndanam, şöhratyň-adyň yşgyndanam güýçli. Sebäbi onda bularyň üçüsi-de bar, birine ýetibilseň, galan
üçüsi-de öz-özünden eliňe gelýär.
Emma häkimlik yşgynyň arzylylygy hem güýji ol üçüsiniň hatyrasyna-da däl. Ýok, onuň jadysy özözlüginde. Özüni bileli bäri adamzadyň baş matlaby Biribaryň sypatlaryna ýakynlaşmak. Allatagalanyň
häkimlik sypaty adamzadyň telwasynda esasy orny eýeleýär. Diňe bir ýaşaýyş ugrundaky göreş – diri galmak,
öz-özüňi goramak islegi däl, eýse häkimlik etmek islegi hem adamyň aňynda ýaşaýar, diňe adamda däl, barça
janly-jandarda hem häkimlik etmek islegi bar.
Häkimlik etmek mümkinçiligi adamda aýratyn üýtgeşik duýgyny – onuň ähli kişiden artykmaçdygy
duýgusyny döredýär. Özgeleriň erkiniň seniň erkiňe baglydygyny, özgeleriň ýaşaýşynyň seniň ýaşaýşyňa
baglydygyny aňlamak yşgyň üýtgeşik bir görnüşi. Adam bu gerdun pelekde hem çarkandakly durmuşda ähli
zatlary edinenden soň, häkim bolmak islegi örboýuna galýar. Bu islegiň amala aşmagy üçin ol elde baryny
edýär. Bu isleginiň amaly üçin köp-köp kötel töwekgelliklere ýüz urýar, köp-köp şatylara, pidalara döz gelýär. Häkim bolmak islegi, megerem, adamyň gorky duýgusy bilen baglanyşykly bolarly. Ynsan şol bir
wagtda hem özgelerden gorkýar, hem özgeler üçin, özgeleriň aladasyny edip gorkýar. Şu gorkynyň ikisinide aradan aýyrmagyň alajy hökmünde ol häkimlige dalaş edýär, häkimligi gorkulary ýok etmegiň ýoly
hökmünde duýýar. Arman, bu juda seýrek adamlara başardýar.
Anuşirwana welin başartmady. Hökümdar bolmak küýseginiň amaly üçin mähriban walydasynyň
garşysyna durdy.
Daňdan Anuşirwanyň ýanyna ýörite çapar gelenmiş. Onuň habaryna görä, Ybraýym Seljukly Togrul begi
öldürenmiş, onuň ýerine soltanyň weziri, ogullygy Anuşirwan ibn Tümen patyşa göteriljekmiş. Bu Togrul soltanyň
iň soňky wesýetimiş. Şu mynasybetli şu gün dabara boljakdygy hakdaky myş-myş Bagdada doldy.
Şäheriň ilaty köçelere çykdy.
Myş-myşlar çyn bolup çykdy.
Köçeleriň gyralarynda haşamlar hatar bolup durdylar. Ýörite gullukçylar köçeleriň gyralarynyň
owadan görünmegi üçin gyzyl-ýaşyl atlaz matalary bilen bezediler.
Köşgüň öňünde adam juda kändi.
Gün guşluk boluberende patyşanyň tagta geçiş dabarasy başlandy.
Iki ýüz sazanda saz çalýardy.
Gün hanyň neberesiniň reňkindäki – gara reňkli bedew atlary lagly-jowahyrlar bilen bezäp köşgüň
öňüne getirdiler.
Bu ata täze patyşa – Anuşirwan ibn Tümen münmeli.