Altynjan hatyn - 11

bölünip, sazandalaryň öňünde aýratyn bir hataran bolup durdular.
Birden dym-dyrslyk boldy. Şeýle dym-dyrslyklarda owadan gyzlar dünýä inýär diýýärler. Howludaky
ähli zenanlar dünýä inende, megerem, edil häzirki ýaly dym-dyrslyk bolan bolsa gerek.
Abdylmälik han indi owalandaky ýaly daryganokdy, sabyrlylyk hem gyzyklanma bilen mundan beýläk
nämeleriň bolaryna garaşýardy.
Nogul-nabatlaryň üstünde wazzyldaşýan siňekleriň sesi bolaýmasa başga ses ýokdy.
Howlynyň içi adamdan doly welin, şonda-da hiç kimden ses çykanok.
Horazlar gygyrmakçy bolanlarynda Asmana seredip gygyrýarlar. Şagallar asmana bakyp uwlaýarlar.
Mahlasy, dürrendeler hem perrendeler gygyrmakçy bolanlarynda Asmana bakýarlar. Megerem, sesiň,
çakylygyň Taňrysy Asmanda bolarly. Hana, seljuk begleri bilen gelen şilliň uzyn jarçy hem Asmana bakyp
ýene dikine gygyrýar:
– Musa beg gelýär!
Musa begiň ýigitleri şindem butnaman durlar. Olar birden gygyrdylar:
– Musa beg gelýär!
Howla iki sany al saý atly girdi. Olaryň biri ýaňy gelip, janly däliziň içinden ýörän, başy altyn jygaly
Peýkam beg diýlen hor, uzyn kişi. Onuň ýanyndaky peşeneli ýigidiň boýy hem gysga däldi, hereketleri
agrasdy, ýanyndaky ýigit ýaly çalasyn hereket edenokdy. Peşeneli kişi başy altyn jygaly Peýkamyň öňüne
düşüp, janly däliziň içi bilen ýöräp ugrady.
Abdylmälik han Musa baýgunyň gelendigine ynanyp bilenokdy. Dogrusy, ynanmakdan çekinýärdi.
Sebäbi indi ýalňyşmak islänokdy. Ol-a gelen beg bilen salamlaşsa, salamlaşany hem Musa beg däl bolsa,
ana, şonda nätjek?! Öz-ä, bu sapar Musa beg gelen bolarly, ol göni ýöräp gelýär!
– Ahyr gelipdir-ow! – diýip, Abdylmälik han ýeňil dem aldy, özüne bakan göni gelýän begi içgin
synlady. Onuň gadam urşy, dogrudanam, begiň gadam urşy, özüne göwnüniň ýetýändigi görnüp dur.
Abdylmälik han ardynjyrady. Elleşip, gadyrly salamlaşdylar.
– Sag-aman geldiňizmi? – diýip, Abdylmälik han ýylgyrasy gelmese-de, özüne zor salyp, çala
ýylgyrjaklady.
– Aýyplaşmaweriň, sizi garaşdyrdyk...
– Aýby ýok, aýby ýok.
– Biraz öňräk geljekdik, ýöne engam-hedýe isleglerimizi doly ýerbe-ýer edýänçäk wagt geçdi.
– Dabarany uludan tutupsyňyz, munça dabara, munça endişe etmeseňizem bolardy.
– Ähli zady Togrulyň islegine görä etdik.
Han ýene sypaýyçylykly sözledi:
– Geljegiňizi öňünden aýdan bolsaňyz, taýýarlyk görerdik...
– Sizi biynjalyk etmezlik üçin, biz ähli zadyň taýýarlygyny görüp geldik.
– Ähli zadyň taýýarlygyny? – Abdylmälik han myhmantama bakan elini öndedi: – Hany, geliň, geçiň,
içeri giriberiň!
– Musa beg gelýänçä garaşaýaly.
Bu söz Abdylmälik hany aňka-taňka etdi:
– Sen Musa beg dälmi?
– Ýok, men Musa beg däl. Meniň adym Bekdaş Rudbary. Men Togrulyň daýysy, enesiniň dogany.
– Ýaňy başga bir ýigide Togrulyň daýysy diýdiler.
– Ol Peýkamdyr. Peýkam – meniň süýtdeş inim.
– Musa beg şindem ýok diýsene.
– Musa beg häzir howlyňyza girer – diýip, Bekdaş Rudbary yza çekildi. Soňam olaryň her biri dalanyň
gapdalyna – janly däliziň bir tarapyna geçip durdy. Peşeneli kişiniň Musa beg däldigine Abdylmälik han
gynandy. Sebäp ol peşeneli kişiniň Musa begdigine biçak ynanypdy. Ynamyňda aldanmak agyr degýär.
Aldanmagyň gowusy barmy näme!
Janly dälizi döredip duran gerçekler, şol sanda peşeneli beg bilen uzyn saçly uzyn beg hem batly
gygyrdy:
– Musa beg!
Abdylmälik hanyň ýakynynda duranlar kanagatlanma bilen dillendiler:
– Musa beg geldi!
– Geldi!
Howla birmeňzeş dor atly bäş sany kişi geldi. Bäşiň birini han şobada tanady: ol Hasan beg.
Hasan beg mundan üç aý öň hanyň ýeg razdarlary Gazanpar Tak hem Janahyr Geçdeki dagy bilen
osmakçy bolup gelipdi. Şonda olar ýazylyp-ýaýrap oturypdylar.
Hasany hanyň sulhy alypdy, çünki ol alçak, şadyýan kişi eken. Şüweleňli, gülküli gürrüňleri bilen
oturanlaryň göwünlerini awlapdy. Ol saz çalyp, aýdym hem aýdypdy.
Hasan Musa Ýabgunyň uly ogly bolmaly.
Abdylmälik han peşeneli Bekdaş Rudbara ýüzlendi:
– Musa beg gelenleriň haýsysy?
Bekdaş Rudbary biraz garaşdyryp jogap berdi:
– Iň soňky atdan düşen Musa beg! Oňa Baýgu Kelan diýseňiz hem bolar.
Bäş kişi häliden bäri topar bolup duran adamlar bilen duşuşdylar. Birpaýyz nämedir bir zadyň gürrüňini
edenlerinden soň, Musa beg janly däliziň içi bilen Abdylmälik hana bakan keremara ýöräp ugrady.
Abdylmälik han Musa begi synlamaga durdy.
Musa beg ýaşy durugşan, sakgalyna gyraw sepilen ýaly, deşli adamdy. Ýöreýşi dikdi, ynamlydy. Çep
çekgesinde tyg yzy ýalbyrap görünýärdi. Seljuklylaryň arasynda kelte boýly ýeke-täk adam – Musa begdi.
Han ony synlap, islän, has dogrusy, garaşan serkerdelik alamatlaryny, keşmerini görmedi.
Abdylmälik han häzir gözüniň görýän zatlaryna akyl ýetirip bilenokdy. Ine, hanyň ýanyna gelýän kişi
bary-ýogy bir jemagatyň begi. Abdylmälik hanyň ygtyýarynda bolsa Musa ýaly begleriň, seljuklaryňky
deýin jemagatlaryň onlarçasy bar. Ýöne, gör, bir jemagatyň begi ýedi yklymyň soltany ýaly bolup gelýär.
Gör, ol özüne nähili hormat goýdurýar, oturan ýeri külüň üsti bolsa-da, özüni uja Hindiguş dagynyň
depesinde duýýar. Eý, Hudaý, özüň gowusyny et! Şu güne çenli ýalkadyň, galan ömrümde-de metdimasgara etme meni, eý, Biribar!
Herhal, Musa beg köpi gören kişidigini etdi: gelip, Abdylmälik hanyň öňünde tagzym etdi.
Şuňa-da şükür!
Olar gara gadyr bolup saglyk-amanlyk soraşdylar. Saglyk-amanlykdan soň, Musa beg esasy gürrüňe
geçdi:
– Merhemetli Abdylmälik han! Biziň atamyza Seljuk Dukak diýerdiler. Seljuk Dukak Beýik Oguz
şalygynyň şasy Baýgunyň sübaşysydy. Biziň ganymyz sap beg gany. Biz Oguz hanyň agtygy
kynyklardandyrys, üçoklardandyrys, sol goluň kowumlarydyrys. Biz Oguz hanyň körpe ogly Deňiz hanyň,
körpe agtygy Kynyk hanyň neberesidiris. Özüňiz bilýärsiňiz, türkmende körpe ogul mirasdüşer hasaplanýar.
Biziň eşidişimize görä, siz Oguz hanyň uly ogly Gün hanyň neberesi ekeniňiz. Siz Gaýalardan, diýmek, siz
gaznalylar hanedanlygy deýin Gün hanyň uly ogly Gaýadan gaýdýarsyňyz. Siz Bozoklardan ekeniňiz, sag
goluň kowumlaryndan ekeniňiz. Siz Oguzyň başy, biz soňy, çünki biz körpe agtyk. Siz hem biz ýaly sap
arassa ganly begzada nesebinden. Kynyk bilen Gaýa bir atadan dörän! Size ullakan hormatymyz bar.
Şalykda hem, il-günüň arasynda hem ullakan hormat-sylagyňyz bar. Meniň mus-mus diýip, näme aýtjak bolýandygymy özüňizem bilýärsiňiz, Abdylmälik han. Meniň inim Muhammet Togrul är ýigitdir, merdanadyr,
batyrdyr, gaýduwsyzdyr. Ol Oguz adyna mynasyp boldy: Togrul adyny gazandy. Onuň islegi hökman amal
tapmalydyr. Ine, biz – Togrulyň iň ýakyn adamlary: – agalary, inileri, daýylary hem ýegenleri, ýegana
dostlary. Ine, – Musa beg ýanynda duran iki sany gujurly ýigide elini uzatdy: – Bu kişiler, begler, – Dawut
bilen Ybraýym – Muhammediň doganlary. Resultegin – doganoglany. Garasaý, aramyzda ýat adam ýok.
Hudaýtagala bize – Seljuk Dukak ogullaryna ýeňilmezek güýç-kuwwat berdi, Hudaýtagala bizi goldaýar. Bizi,
sizi, Haktagalanyň Ýerdäki ýalkan wekili soltan Masut Gaznaly goldaýar. Eşidensiňiz, soltan Mahmyt
Gaznaly – ýatan ýeri ýagty, jaýy jennet bolsun! – bizi has hatyralaýardy. Ol biziň dogan-garyndaşlarymyza
birnäçe ülkäni ykta berdi. Men bu zatlary hakykaty bilmegiňiz üçin aýdýaryn. Biz garyndaş bolalyň,
Abdylmälik han. Biziň bilen garyndaş bolsaňyz, rahat ýaşarsyňyz, towugyňyza: «Tok!» diýjek adam bolmaz.
Biz size mydama kömek ederis, biz sizi goldarys. Biz bir begzada gyzynyň mahýasynyň ýigrimi dinardygyny
bilýäris. Ýöne biz size gyzyňyzyň mahýasy üçin birki müň dinarlyk mahýa getirdik. Diňe bir sandyklardaky
dinarlary däl, şu görýän zatlaryňyzy hem gyzyňyzyň mahýasy hasap ediň. Inim Togrul gyzyňyzy gaty ýokary
bahalaýar. Hana, şol iki sandykda herdürli gymmatbaha daşlar, monjuklar, ysyrgalar, gulakhalkalar, ýüzükler
bar. Biziň bezirgenlerimiz iki aýlap Çyn-Maçyndan owadan-owadan mata agtardylar. Bir aýlabam şol getirilen
matalardan ökde tikinçiler gyzyňyz üçin her hili biçüwlerde lybaslary tikdiler. Gyzyňyz üçin üç ýüz altmyş
geýim tikildi. Togrul gyzyňyzyň ýylyň her güni bir täze geýim geýmegini isleýär. Biz öňräk geljekdik, ýöne
gyzyňyzyň mahýasyny Togrulyň göwnüne makullaýançak üç aý wagt geçdi.
Musa begiň: «Biziň bilen garyndaş bolsaňyz, rahat ýaşarsyňyz, towugyňyza: «Tok!» diýjek adam
bolmaz. Biz size mydama kömek ederis, biz sizi goldarys» diýen sözlerini diňlän Abdylmälik han
badyhowalyga haýranlar galdy, özüni mertebesi kemsidilen hökmünde duýdy. Onuň bu pikirini Şadranç
müňbaşy (ol diňe bir müňbaşy däl, eýsem, hanyň nedimidi) hem makullady:
– Baý-ba, gürläýşini! Bu bir jemagatyň begi däl-de, ýedi yklymyň soltany ýaly gürleýär. Bize howandar
boljakmyş...
Hana meçew berlen ýaly boldy:
– Bä, maňa howandar çykjag-ow onda siz?! Hä, siz gaty artykmaç adamlar-ow...
– Görýän welin, siz maňa ters düşünäýdiňiz öýdýärin – diýip, Musa ýabgu aljyraňňy dillendi.
– Düşünip-düşünmez ýaly näme bar bu ýerde? Näme, han ýönekeý zatlara-da düşünýän däldir
öýdýärsiňmi?
Ähli kişiniň ýüzüne urlan ýaly boldy.
Seljuklylar biri-biriniň ýüzüne seretdiler.
Ýeri, indi näme etmeli?!
Gaýdybermelimi?
Mansur pola dörän oňaýsyzlygy özünden başga hiç kimsäniň düzedip bilmejekdigine, hanyň kejirlik
etjekdigine düşündi. Ol iki ýana garanjaklady, soňam derwezäniň ýanynda duran Haldanyň üstüne gygyrdy:
– Eý, berebekgeý, sen, nä, sömelip dursuň? Men saňa diýýärin! – Mansur pola şeýle bir çakyr
gygyrýardy welin, sesi gulagyňy deşip barýardy: – Haldan, men saňa näme diýdim?! Näme sömelip dursuň?
Men saňa näme diýdim? «Näme üçin sömelip dursuň?» diýýärin men saňa? Getir diýen zadymy näme üçin
şindem getireňok?!
Haldan, hakykatdan hem derwezäniň ýanynda näme getirmelidigine düşünmän äm-säm bolup durdy.
Abdylmälik emiriň gahary Musa begiň sözi üçin däl, ýok, bir sebitiň hanyny şeýle uzak garaşdyrany,
özüni şeýle mahabatlandyrany üçin gelipdi. Ol özüniň kimdigini, Musa begiň kimdigini ähli kişiniň
bilmegini isläpdi.
Herki zadyň çeni bar, çaky bar. Seljuk begleri döwrüň göterýän çakyndan biraz – ýok, biraz däl, ep-esli
– çykypdylar.
Musa beg nämäniň-nämedigine düşündi:
– Merhemetli han, hoşuňyza geljek bolup, göwnüňize degendigime biçak gynanýaryn...
Musa beg bu sözi çyn ýürekden aýtdy. Emir muňa düşündi.
– Alla gowusyny etsin! – diýip, seljuk begleri ýerli-ýerden dillendiler.
– Merhemetli Abdylmälik han, biz gyz-gelinlerimizem alyp geldik. Ýok, dogrusyny aýtsak, bizden
galmady olar – diýip, Musa beg hatar duran gyz-gelinlere bakan elini uzatdy. – Ähli gyz-gelinlerimiz:
«Togrulyň gelinligini görjek!» diýip geldiler. Olaryň gyzyňyza elin gowşurjak hedýe-engamlary bar.
Musa begiň bu sözüni gapdalynda duranlaryň ählisi makullady.
Emir dymdy, onuň dymmasyny makullama hökmünde kabul etdiler.
Abdylmälik han töweregine garanjaklady, Mansury agtardy. Mydama gapdalynda bolýan Mansur edil
şu pursat ýok. Möhüm bir ýagdaý ýüze çykmadyk bolsa-ha beýle ýagdaýda hanyň ýanyndan gitmeli däl ol,
Abdylmälik hanyň nazary derweze tarapdan gelýän ferraş Haldanda saklandy.
– Mansur näme bilen başagaý? – diýip, han Şadranç müňbaşa ýüzlendi.
– Bilmedim, bir ýerde duranok ol, gaty aladaly görünýär.
– Altynjany özüň çagyryp gel!
Ähli kişi Şadranjy gözleri bilen hareme ugratdy.
Içerä habar ýetiren Şadranç hanyň ýanyna dolanyp geldi.
– Häzir geler.
Içerden Haldan çykdy, ol derwezä tarap ylgady, sähel salymda gözden gaýyp boldy.
Abdylmälik han seljuk begleri gelip ugraly bäri Mansuryň hem öýdeniçerleriň nämedir bir zada aşa
başagaý bolup, iki ýana hars urýandyklaryny görse-de, olaryň näme edýändiklerine teý düşünip bilenokdy.
Han Şadranç müňbaşydan haremde näme edýändiklerini sorady.
– Maňa hiç kim hiç zat aýtmady. Men Altynjana siziň garaşýandygyňyzy aýtdym. Ol: «Häzir bararyn»
diýdi.
Haldan biraz wagtdan soň yzyna bäş sany elleri dowully kişini tirkäp, howla girdi. Abdylmälik han ol
gelenleri tanady: olar – Zamahşaryň nagaraçylary, dowulçylary.
Elleri dowully bäş kişini haremhananyň öňünde hataran durzan Haldan içeri girip gitdi.
Abdylmälik han düşündi: Altynjan haremden çykanda dowul kakylmaly. Goý, şeýle bolsun, sebäp,
seljuklylar biraz hetden geçdiler. Goý, biziňkilerem bularyň özlerine görä bolsun!
***
Mansur Abdylmälik hanyň ýanyna geldi:
– Hökümdarym, häzir gyzyňyz ýanyňyza geler!
Mansur bu sözüni soňlap-soňlamanka dowullar güňlenç seslendi.
Birdenem ses kesildi. Dym-dyrslyk.
Howludaky ähli seljuklylaryň nazary ferraşyň girip-çykyp duran haremine gönükdi.
Abdylmälik hany biraz galpyldy basmarlady. Ähli zadyň sag-aman gutarmagyny beýik Biribardan dileg
etdi. Häzir Altynjan gelip bir hokga çykarmasa ne ýagşy. Ferraşlar, akgyzlar hem Mansur seljuklylar gelip
ugraly bäri iki ýana ot-elek bolup ylgadylar welin, ähli zat eýgilige bolsun-da hernä! Aý, ýok, Altynjan
kakasynyň ýanynda hokga çykarjak bolup durmaz.
Abdylmälik han haremden gözüni aýyrman seredip, garaşyp durdy.
Altynjan näme üçin çykmaýarka?
Ýa ol haýsy eşigini geýjegini bilmän, birini çykaryp, beýlekisini geýip otyrmyka?
Hanyň içini it ýyrtyp ugrady: heý, beýle-de garaşdyrmak bolarmy? Gör-ä, birgiden adam garaşyp dur.
– Ýok, ýok, Abdylmälik han, biynjalyk bolmaň, biziň howlugýan ýerimiz ýok. Garaşarys – diýip, hanyň
howsalasyny aňan Musa beg sypaýyçylyk etdi.
Ep-esli wagt geçdi, Altynjan görünmedi. Han rahat durup bilmedi, ýanyna Mansury çagyrdy. «Bu ne
boluş? Gelsin derrew!» diýip, azm urdy.
– Lepbeý, begim! – diýip, Mansur pola elini döşüniň üstünde goýup, eglip yzlaýyn, topuň oky deýin
atylyp gitdi. Mansur baransoň, haremhanada janlanyş döräýmeli ýaly welin, üýtgän zat bolmady.
Mukymlyk bilen hareme bakan seredip duran Musa beg hem garaşyp ýadan bolarly, töweregine
garanjaklamaga başlady.
Abdylmälik hanyň gaharlanyp ugrandygyny aňan ýaly, dowullar ýer sarsdyryp düňňürdedi.
Gapydan Altynjanyň gelýändigini yglan etdi.
Han bu resmilige, bu dabara ör-gökden geldi: «Bu nä boluş?! Beýdip yglan ediler ýaly, Altynjan bir
ýurduň patyşasymy? Heý, beýle-de bir hokga bolarmy? Bu ýeňleslik ahyryn!» diýip, ol öz ýanyndan
janykdy, çalaja gyzaryp, seljuklylara gabak astyndan seretdi. Olaryň boluşlaryny görüp geň galdy. Asyl
dowul kakylmasyny hiç bir seljukly geňlemändir, olar sabyrsyzlyk bilen, uly gyzyklanma, tolgunma bilen
Altynjanyň haremden çykaryna garaşýar. Seljuklaryň bu boluşlary hana gyzynyň hokgasyndanam geň
göründi. Näme üçin Altynjanyň bu bolşuny geňlänoklar?!
Bu dünýäniň oýunlygy, hokgalygy, ýeňlesligi üçinmi?!
Seniň ýeňleslik, oýun hasaplan zadyň başga biri üçin agraslyk eken, çyn eken!
Bu dünýäde hiç bir zady geň görmeli däl! Çünki seniň geň hasaplan zadyň – başga biri üçin adaty zat!
Gizlinlikde, gizlenmekde many bar: asyl durmuş – gizlenpeçek oýny. Zenan-a oýunçy, gizlenýär, erkek
kişi – gahryman, ol gizlenýän oýunçyny tapýar.
Gizlenpeçegi diňe bir halkyň däl, dünýäniň ähli halklarynyň çagalary oýnaýar. Bu oýny olara hiç kim
öwredenok. Muňa olarda zerurlyk-da ýok. Sebäbi gizlenpeçek olaryň ganlarynda aýlanýar.
***
Altynjan ahyryl-ahyr haremhanadan çykdy, ýöne ol ýeke çykmady, yzynda iki sany akgyzy bilen
çykdy.
Abdylmälik han gyzynyň özüne bakan gelýändigine gözi kaklyşandan soň, ol: «Ynha, Altynjan gyzyma gelýär!» diýýän terizde Musa bege seretdi.
Seljuklylar dünýäni unudyp, yzy iki sany akgyzly Altynjany synladylar.
Seljuklylaryň ählisiniň nazary haremden çykyp gaýdan Altynjanda bolansoň, Abdylmälik han pursatdan
peýdalanyp, seljuk beglerini içgin synlady: olaryň Altynjana göwünleriniň ýetendigini gördi. Gerdeninden
agyr ýük aýrylan ýaly, ýeňil dem aldy.
Peşeneli-peşeneli kişileriň üýşüp gelip, bir gyzy mahabatlandyryp duruşlary, dogrusy, han üçin geňdi.
Özem diňe ýöne-möne geňem däldi, juda geňdi.
Oguz, bir görmäge sada görünse-de, çylşyrymly halk! Juda çylşyrymly halk! Şerigatyň berk kadakanunyna seretmezden hatynlarynyň ýüzlerini tuwak bilen örtmedik ýeke-täk musulman halk bu. Oguz –
adamyň jany ýaly halk. Oguza düşünen – dünýä düşüner! Abdylmälik han welin, seljuklylaryň bu
boluşlaryna teý düşünmedi.
Oguzlaryň häzirki boluşlaryny oguza-türkmene muwapyk häsiýetem-ä diýer ýaly däl. Megerem, bu
seljuklylaryň ganynda grekleriň hem ganynyň barlygy7 üçindir: Seljuk begiň hatyny grek bolupdyr diýen
gürrüňem bar-a! Özem ol hatynyny aşa söýüpdir diýýärler. Şol grek gözeli üçin ol Beýik Oguz şalygynyň
şasy Baýgunyň ýüzüne durupdyr, subaşylyk wezipesini taşlap, öz adamlary bilen aýrylyp çykypdyr.
Elbetde, Beýik Oguz şalygy şol grek gözeli üçin synan däldir, onuň sebäpleri köp bolandyr, ýöne şol
döwürde Seljuk subaşyny grek gözeli üçin Beýgu patyşanyň hatynynyň näletländigi, ony her edip-hesip edip
öldürmek islänligi welin hakykat. Seljuk begiň grek hatynynyň raýyny ýykman ogullaryna Ysraýyl,
Mykaýyl diýen ýaly atlary dakandygy-da hakykat!
Altynjan Abdylmälik hanyň otuz zirag çemesi ýakynyna gelip saklandy. Ol edep bilen duranlara baş
egdi. Yzdaky akgyzlar Altynjanyň hereketlerini gaýtaladylar.
– Altynjan, uýam, uýalma, ýakynrak gel! – diýip, Musa beg elini öndedi. – Biz saňa ýat adamlar däl
indi. Biz Togrulyň agalary hem inileri, daýylary hem garyndaşlary.
Musa begiň bu sözüni eşitse-de, Altynjan duranlara ýakynlaşjak bolmady. Ol-a ýakynlaşmak eken,
seretmedem. Şeýle bolansoň Çagry beg hem Musa begiň sözüni gaýtalady:
– Altynjan, uýam, men Togrulyň agasy. Biz seni Togrulyň şu ýakyn dogan-garyndaşlary bilen
tanyşdyrmakçy.
Altynjan Çagry begiň sözüne-de pisint bermedi: ol iki akgyzy bilen dalana däl-de, howla bakyp durdy.
Musa beg Abdylmälik hana soragly bakdy.
Abdylmälik han howla bakyp duran Altynjana siňe-siňe tiňkesini dikip, ör-gökden geldi.
Duran Altynjan däl ahyryn! Ol Altynjanyň jorasy Balnäz!
Abdylmälik han gazap bilen «Bu näme boldugy?» diýen manyda haremiň öňünde duran Mansura bakdy.
Mansur ylgap geldi:
– Häzirki gelenler Altynjanyň joralary. Özi hem häzir geler, begim! «Ilki joralarym çyksyn, yzyndan
özüm çykaryn. Babama aýdyň, gaharlanmasyn. Ähli zat gülala-güllük bolar» diýdi.
Emir gaharyna sandyr-sandyr etdi:
– Gerek däl, hiç zady gerek däl. Derrew gelsin.
Mansur gaty-gaty ýöräp gitdi.
Biraz wagtdan soň, dowul düňňürdedi:
– Altynjan!
Başda Altynjanyň akgyzy Gülýüzli göründi. Ol bezenmek bezenipdir. Dolmuş Gülýüzli horam atyp,
yzyndaky gyzlaryň öňüne düşüp gelýär.
Iň öňde Gülýüzli, onuň yzynda iki gyz, soň Altynjan, Altynjanyň yzyndan hem iki sany jorasy gelýär.
Daşdan seretseň, olaryň horam atyp gelişleri juda owadandy.
Alty gyzyň altysynyň hem geýimleri birmeňzeşdi. Olaryň eginlerinde gök jüpbesi bardy, başlary karkaralydy.
Eginlerine sap-sary taýlesana8 meňzäp duran lowurdyly dilbendini atypdyrlar.
Altynjan joralary bilen howlukman, messan-messan basyp, Abdylmälik hanyň duran ýerine bakan
gönükdi.
Abdylmälik han gyzlara seredip, içinden şükür etdi, kanagatlandy: «Altynjan gowy görýän gök atlazyny
geýipdir» diýip içini gepletdi. Bu lybasyň matasyndan on geýimligi sekiz ýyl mundan öň Abdylmälik hana
köşkde Altyndaş: «Soltan Mahmydyň sowgady» diýip beripdi. Han gyzyny häzirki eşiginde öň görmändi.
Altynjanyň başdaky maýdaja göwher nagyşly jygasy hasam gelşipdir. Şa gyzyna meňzäpdir. Dogrusyny
aýdaňda, Altynjan şa gyzyndan kem hem däl. Gaýtam, artyk ol. Enaýyja ýylgyryş bilen kakasyna, soňam
seljuk beglerine salam berdi.
Gyzlar ilki gelenleriň bärisinde – dalan tarapda hatara düzüldiler.
Musa beg dagy bu gezek oňaýsyz ýagdaýa düşmezlik üçin bir gyzlara, birem Abdylmälik hana
seredýärdi.
Altynjanyň: «Görünmek isleseň – görünme» diýmesinde bir hikmet bar bolmaly. Her gezek dowul
düňňürdisinden soň içinden Aýyň bölegi deýin owadandan-owadan gyzlar çykyp duran harem jadyly bolup
görünýärdi. Jadyly görünmezçe hem däldi. Togrul beg olaryň ýanynda Altynjanyň waspyny ýetirmek
ýetiripdi! Dünýä göwni ýetmän ýören ýanbermez Togrul bir gyzyň öňünde mugyra gelipdir. Onsoň:
«Mahýasy az bolmasyn» diýip jöwlan urşuny, Çyn-Maçyna ýörite adam ugradyp, ol ýerden getirden
gymmatbaha matalaryny, şaý-seplerini şu howludaky seljuk begleriniň tas ählisi diýen ýaly gördi ahyryn!
Onsoň Togrulyň şeýle göwün beren gyzyny, heý-de, göresiň gelmezmi?
Seljuk begleri Abdylmälik hanyň gaharynyň gelmesinden alty gyzyň içinde Altynjanyň ýokdugyny
aňdylar. Onsoň olaryň nazary ýene hareme bakan gönükdi.
Dowul ýene agyr düňňürdedi.
Altynjan biraz garaşdyryp çykdy.
Dym-dyrslyk.
Ähli kişi doňan ýalydy.
Ähli kişi gözlerine müňkürlik edýän ýalydy.
Abdylmälik hanyň gözleri Altynjana düşende ýüregi hopugyp gitdi. Ýüregi urmasyny goýdy onuň, asyl.
Ol iki eli bilen ýüzüni tutdy. Hanyň bolşy: «Bu masgaraçylygy görmäýin» diýýän ýalydy: Ol: «Wah, bir
hokga tapar diýip aýtdym-a men!» diýip hüňürdedi.
Altynjan gyzlaryň deňinden geçip, seljuk beglerine baş egdi.
Altynjana nähili eşik geýse gelişýär. Ol erkek kişiniň – begiň eşigini geýipdir welin, heý, seredip doýar
ýaly däl. Eşik oňa biçak gelşipdir. Başynda karkara, egninde çuhra, bili düýrme gylyçly, hanjarly. Elinde
Togrul begden alyp galan gamçysy. Megerem, eşiklerini dar geýenliginden bolsa gerek, Altynjanyň özem,
eşigem biçak owadan, gelşikli görünýärdi. Ol ýeňinem biraz çermäpdi. Onuň bolşy şu ýerden göni söweşe
gitjek merdana jigide meňzeýärdi.
Bu bäş günlük dünýä – bir pursatlyk tomaşa!
Adam görgüli bir pursatlyk tomaşadan many agtarýar. Aslynda onda hiç hili many bolmasa näme!
Adam bu dünýäden ýok zady agtaryp, wagtyny bihuda geçirýär!
Dünýä tomaşasyna kim hezil edýär, kim seňrigini ýygryp seredýär. Ine, Altynjanyň ikinji göçümi kim
üçin tomaşa, kim üçin synag, kim üçin utanç. Ähli kişiniň hoşuna geljek zat bolsa ýok bu jahanda. Köp
kişi – aýratyn hem zenanlar – ýüregindäkini aýan etmäge görer gözden çekinýär, ýöne Altynjan hiç mahal
hiç bir zadyň soňy hakda ünjä batmagy halamaýardy. Göwni şu işi etmek isleýärmi? – isleýär: bolany şol,
ol göwnüniň küýsän şol işini amal etmäge girişerdi. Käteler onuň töwekgellik bilen eden amaly telek hem
bolardy, ol eden telek işine egser-egser ökünýärdi. Herhal, göwnüne gelen zady töwekgellige salmazlyk
onuň üçin güzapdy, mydama töwekgelliginden ymgyr lezzet tapardy. Ol häzirem öz edýän töwekgel
amalyndan biçak hoşaldy, bu edýän töwekgelligi üçin kakasynyň dergazap boljagyny-da bilýärdi. Belki,
urar?! Ýöne ol bu babatda kesgitli netijä gelipdi: «Göwnümdäkini edip armandan çykaýyn, soň babam
meni, goý, kerçem-kerçem edip öldüräýsin. Erkek kişiniň eşigini geýsem, seljuklylaryň hem halamazlygy
mümkin. Goý, halamasynlar. Bu meniň üçin has gowy, has bähbit bolar».
Altynjan kakasyny gözüni aýyrman synlaýardy. Ol gorkýardy, ýöne bu mahal höwes gorkudan rüstem
gelýärdi. Hakyt şeýledi: höwes gorkudan rüstem gelýärdi.
Gorky höwesden öňde ýöreýär. Altynjanyň höwesi gorkudan mydama öňde ýöreýär.
Abdylmälik han gorka-gorka Musa bege tarap seretdi. Olaryň ýylgyrjaklap durşuny görüp, gözlerine
ynanmajak boldy. Altynjanyň bu hokgasy olaryň gaharyny getirmändir-ä! Seljuklylardan ahmyrly
bolansoň, Altynjan bu hokgany äsgermezlik, ar almak maksady bilen edýän bolaýmasyn?! Bu hokgada
äsgermezlik bar ahyryn! Belki, Altynjan Togrul begi Hun hany Atyllanyň gününe salmak 9 isleýändir?
Öz-ä bu Altynjanyň kellesine gelip biljek pikir.
Abdylmälik han aýylganç bir jenaýatyň üstüni açan dek howpurgady. Eý, Hudaý, bu zatlaryň yzy nähili
bolarka? Han gyzy Altynjanyň bir çilten atly bilen Togrul begi öldürmek üçin Gauhora gidişini; aýylganç
tutum entek amala aşmanka, olary Keski Kelew bilen Mansuryň yzyna alyp gaýdyşyny; bu etmişi üçin
ekizlerini jezalandyryşyny; şonda gyzynyň: «Baryna men sebäpkär, hun almakçy bolandygymyz üçin
jezalandyrmakçy bolsaňyz, onda diňe meni uruň, meni öldüriň! Sebäbi olary men alyp gitdim. Olar naçar
uýasyny ýeke goýbermezlik üçin ýanym bilen gitdiler» diýip, şirigana durşuny; ar almak maksady başa
barmandan soň onuň köşeşmändigini we Şandranç müňbaşydan ar alyp berer ýaly merdana pidaýyny tapyp
getirmegi haýyş edişini; sadakada: «Daýymyň aryny alman sadakat berýärsiňiz!» diýen pursadyny; özüne
hyrydar çykyp gelen sebitiň ýigitleriniň öňünde üç şert goýandygyny; üçünji şertiň Togrul begi
öldürmekdigini – hun almakdygyny; Togrul beg düşünişmek, Tümen begi tanamandygyny, özüne töhmet
atylýandygyny aýtmaga Zamahşara geleninden soň, ganhor hasaplap ýören adamyna garaýşynyň düýpgöter
üýtgändigini, haçan-da seljuk osmakçylary gelende Togrul bege durmuşa çykmaga gepsiz-gürrüňsiz razy
bolandygyny hakydasyndan geçirdi.
Seljuklylar Abdylmälik hanyň iň ýakyn razdanlarynyň kimlerdigini bilipdirler: olar Käsiň häkimi
Gazanpar Tak bilen Janahyr Geçdekini Zamahşara osmakçy ýollapdyrlar. Iki dost Zamahşara gelip, üç gün
myhman bolanlaryndan soň näme niýet bilen gelendiklerini aýdypdylar. Galadan daşarda seljuklaryň Hasan
begi hem habara garaşyp dur eken. Ony hem çagyryp getirdiler. Han bu sawçylygy göwnemändi, kes-kelläm
göwnemändi, çykalga hökmünde, soňky sözi gyzyna goýupdy. Onuň pikiri boýunça gyzy kes-kelläm garşy
çykmalydy, ana, şonda han: «Görüň-ä, gyzym garşy. Eger men gyzyma garşy gitsem, onuň özüne kast
edäýmegi mümkin» diýmekçidi.
Altynjan kakasynyň pikirini çepbe çöwrüpdi:
«Baba, siz näme etseňiz, men şoňa razy!»
Bu sözden soň Abdylmälik handa seljuklylaryň gudaçylygyna razylyk bermekden başga alaç galmandy,
olaryň bu günki ynamly gelmekleri hem şonuň üçindi.
– Altynjan, utanma, ýakynragymyza gel! – diýip, Musa beg Altynjana ýüzlendi. Altynjan Musa begiň
sözüni ylla eşitmedik ýaly, gyzlaryň hataryna baryp goşuldy.
Çagry Musa begiň synyndan çekdi.
Dowul ýene ýer sarsdyrdy.
– Altynjan akgyzlary bilen gelýär!
Dört sany gyz dalana bakan gaýtdy.
Dört gyz haremhanadan otuz-kyrk zirag daşlaşansoň, haremhanadan Altynjanyň ýeke özi çykdy.
Onuň yzyndan dört sany gyz göründi.
Abdylmälik han ýeke gelýän gyzyň Altynjandygyny tanady. Özem ol gyzynda nähilidir bir ýylylyk
duýdy. Ol gyzlara bakan bäş-alty ädim ýöräp saklandy.
Onuň bu gadamyndan Altynjany tanadylar.
Bu ýere gelen gyzlaryň ählisi owadandy. Haýsy birine Altynjan diýseň, seljuk begleri peşlerini göge
zyňyp, kabul etjekdiler. Ýöne Altynjan özünden öňki gelen gyzlaryň içinde baganalaryň içinde sur
bagananyň saýlanyşy ýaly, saýlanyp durdy.
Allatagala ähli zatda çäk goýsa-da, zenanlara görk bermek babatda çäk saklamaýar.
Öňden hem yzdan gelýän gyzlar nyzama düzüldiler. Altynjan welin, nyzama durmady. Ol göni
kakasynyň ýanyna geldi. Kakasyna tagzym etdi. Kakasy seljuk beglerine bakan elini uzadyp, olar bilen
salamlaşmalydygyny öndedi.
Altynjan gyzaryp, uýala-ýygryla seljuk beglerine bakdy, eglip salam berdi.
Abdylmälik han nädip başlajagyny bilmeýän ýaly ardynjyrady:
– Gyzym Altynjan, bize Baýgu Kelan – Musa beg dagy geldi. Musa beg dagy saňa Togrul beg üçin
hyrydar çykyp gelipdirler. Bular seniň razylygyňy almak isleýärler...
Abdylmälik han bu sözleri gyzyndan razylyk almak üçin däl-de, Oguz handan gelýän äp-däbi boýunça
aýdýardy. Ol gyzynyň razylygyny razdanlary Gazanpar Tak hem Janahyr Geçdekiniň, Hasan begiň ýanynda alypdy.
Gyzyň dymmasy – gyzyň razylygy bolmaly!
Baýgu Kelan ýigitleri bilen Altynjanyň ýakynyna geldi, onuň razylyk berenine – dymmasyna
minnetdarlyk bildirdi:
– Altynjan, biz – ine, şu duranlar Muhammet Togrulyň iň ýakyn adamlary. Men onuň agasy. Ine, bu
ýigit Togrul janyň süýtdeş dogany Çagry. Bu ýigidem Togrulyň dogany Ybraýym. Bu ýigit meniň oglum
Hasan – diýip, Baýgu Kelan ýanyndaky duranlary ýeke-ýekeden tanyşdyryp çykdy. – Biziň inimiz Togrul
ärleriň äridir, şirleriň şiridir. Biz inimize ýanýoldaş bolmagyňy isläp geldik. Onuň agyr günem, hoş günem
ýanynda bol. Bagtly ýaşaň. – Baýgu Kelan Abdylmälik hana ýüzlendi. – Merhemetli han, rugsat berseňiz,
gyzyňyz bilen biziň gyz-gelinlerimiziň duşuşmak talwaslary bar, Altynjana niýetläp getiren hedýeengamlarymyz bar, şolary gowşuraýsak.
Abdylmälik han baş atdy.
Hanyň razylygyny alan Baýgu Kelan Barat Alçaga başlaber diýen terizde seretdi. Barat Alçak hem
howla garap yşarat etdi.
Barat Alçagyň yşaratyndan soň, derwezäniň sagyndaky hem solundaky tapbalalar elleri lybasly gelingyzlaryň gapdallaryna baryp saklandylar. Depçiler deplerini düňňürdedip başladylar, raks oýnadylar. Diňe
depçiler, tapbalalar, dumbelekler däl, olaryň arasyndaky iki hatar duran gyz-gelinler hem ellerinden
geýimlerini birgeňsi galgadyp, raks oýnadylar.
Depiň düňňürdisine aýak goşup, zenanlar ýuwaşlyk bilen Altynjana bakan iki ädim öňe, bir ädim yza
süýşüp gelýärdiler.
Altynjan olara bakan dähedem-dessem ýöräp ugrady. Onuň ýöräp ugraryna garaşyp duran ýaly,
derwezäniň iki tarapynda hataran duran sazandalar saz çalmaga girişdiler.
Howly sazdan doldy.
Üç sany zenan Altynjanyň öňünden çykyp, ony gezekli-gezegine gujakladylar.
Altynjan üç zenan bilen gujaklaşyp görüşýänçä, onuň ýörejek ugry eýýäm janly däliz edilipdi. Musa
begiň ýöräp geçen janly dälizi indi Altynjanyň ýörejek ugrunyň janly dälizine öwrülipdi. Özem seljuk
ýigitleri ýekedyz oturyp, Altynjany hatyralaýardylar. Altynjanyň ýöreýän ugruna gül düşäpdiler.
Ähli zat edil ertekilerdäki ýalydy. Ýok, ýok, ertekilerde-de edil beýle owadan däl. Häzirki görnüş
ertekilerdenem kän esse owadandy.