Altynjan hatyn - 32

11. On hindi pişigi.
12. On elguş. Elguşlaryň başlyklary gymmatbahaly daşlardan nagyşlanyp bezelen.
13. Otuz top ak reňkli ýüpek mata, otuz top atlaz mata.
14. Bir halypa tugy.
15. Gotazlary gymmatbahaly daşlar bilen bezelen tagtyrowan (Dört tarapyndan göterilip äkidilýän
tagt).
16. Patyşanyň hatyny üçin zerugeýimleri.
17. Patyşa hatyny üçin göwher gaşly altyn jyga..
Halypanyň iberen ýörite ilçisi getiren zatlaryny Seljuk beglerine ýeke-ýekeden dabara bilen
görkezýärdi.
***
«1044-nji ýylda Abu Kalyjar Bagdada girdi. Halypa Kaýym Bemryllah ony garşylamaga
çykmady. Abu Kalyjar patyşalyk howlusynda düşledi we Jelaleddöwläniň aýalyny, çagasyny we goşgolamlaryny ol ýerden çykardy. Bäş rakat namaz wagty gapysynyň agzynda zaň kakdyrdy. Oňa öňki
adat bolşy ýaly, diňe üç wagt namazda zaň kakdyrmagy, zaň kakylyş dowamlylygyny gysgaltmagy
towakga edip ilçi iberildi. Abu Kalyjar welin, Halypanyň ilçisiniň töwellasyny diňlemedi, bäş wagtyna
zaň kakdyrmagyny dowam etdirdi»7.
***
Iki hili söweş bolýar: göze görünýän – daşky hem göze görünmeýän – içki söweş. Göze görünýän
daşky söweş: goşun jemläp: «Ýa Biribar, özüňden medet!» diýip, ýagynyň üstüne dökülmek hem ýeňmek.
Bu ýerde söweş nagt. Güýçlümiň, bolany, ýeňiş seniňki, ýöne ikinji, göze görünmeýän – içki söweşde nagt
zat ýok, gara güýjüň aljak galasy-da ýok. Bu söweşde gaty hüşgärlik gerek, ýiti pähim-parasat,
ugurtapyjylyk gerek.
Togrul beg bu söweşleriň ikinjisinde – pähim söweşinde ät galmazlyk, musulman halklarynyň
göwünlerini awlamak, olaryň pikir-düşünjelerine doly düşünmek üçin yslamyň döreýiş taryhyny,
Muhammet alaýhyssalamy, pygamberleri, mezhepleri, kelam ylmyny8, hululylary9, azanyň soňundan
goşulan: «Haýyr işleri etmägi howlugyň!» diýen sözüň10 aňyrsynda ýatan hikmeti jikme-jik öwrendi.
Aristunyň «Tasawwuratyny»11, Eflatunyň «Döwletini», Farabynyň «El-Medine el-fazylasyny» ulamalaryň
teswirli okamagynda diňledi. Yslamyň gysyp çykaran gadymy buddaýy, brahmany, mitraýy, zertoşty
dinlerini-de öwrendi.
Yslam näme üçin sünni, şaýy, howaryj mezheplerine bölündi?! Näme üçin fykh buýruklarynyň
amalynda agzalalyklar bar?! Näme üçin fykh birnäçe mezheplere bölünipdir?!
Seljuk döwletiniň döremegi bilen Horasanda Gurhana hem hadysa esaslanýan mäliki we hanafiýa
mezhepleri ýörgünlidi. Bu iki mezhebiň aralygynda durýan şafygy mezhebi Horasanyň käbir şäherlerinde
kabul edildi. Ol köplenç aşgary usulynda medreselerde okadylýardy. Aşgary mezhebi Abu Musa Aşgarynyň
(878-935 ý.) nesli bolan Abul Hüseýin Aly bin Ysmaýyl tarapyndan X asyrda ýüze çykypdy. Ol belli bir
döwür içinde mugtazylalylardan bölünip, öz aşgary tarykatyny döredipdi we mugtazylanyň duşmany
hökmünde özüni tanadypdy. Aşgarylar müjebbire12 we kadaryýe13 ynançlarynyň arasynda şöhratlanmak
isleýärdiler. Olar: «Bende işi kesp edijidir. Allatagala bolsa işi ýerine ýetirijidir. Çünki Hudaý mälikdir, her
bir zat etse-de, ol zulumdan uzakdadyr» diýen pikiri öňe sürýärdiler.
Her hili garaýyşlar, toparlar döreýärdi. Her bir ulama öz pikirini ykrar etdirmek, taglymatyny
medreselerde sapak hökmünde girizmek isleýärdi. Mezhepleriň, garaýyşlaryň aşa köplügi – adamlaryň dini
ynanjyny berkitmän, gaýtam, gowşadýardy. Togrul beg dini garaýşyň birligini, bitewüligini gazanmak üçin
her bir mezhebi düýpli öwrenmeli boldy, şonda musulman dünýäsinde munapyklaryň14 köpdügine-de göz
ýetirdi. Bekdaş bilen Dürnazara olara garşy berk göreşmegi tabşyrdy.
Mugtazyla mezhebi15 karmaty we ysmaýyly atlary bilen medreselerde öz hökmürowanlygyny
gazanypdy. Ýöne mezhepler öz aralarynda oňuşmaýardylar, biri-birine kapyrlyk günäsini ýöňkäp, biri-birini
metdi-masgara etmäge, şeýdip biri-birinden rüstem gelmäge çytraşýardylar.
Mugtazylalylaryň we mütekellimleriň16 garşydaşy bolan fykhlar we aşgarylar topary öňe saýlanyp
ugradylar, olar hanafy, mäliki, şafygy, hanbaly mezheplerinden özge mezhepleri küpür, zyndyk diýip yglan
etdiler, olary ýok etmäge çagyrdylar. Zyndyklar aslynda maddy pikire uýup, sygynyp, dinlere, ylahy
kitaplara, pygamberlere müňkür bolýardylar.
Hanafylar, esasan, mugtazylalylara eýerdiler. Bu mezhep ylymdyr pelsepeden rüstem geldi. Ulamalar
öz ylymlaryny din bilen baglanyşdyrmaga mejburdylar.
Mütekellimler Hudaýyň barlygyny, ýeke-täkligini tekrarlap: «Ähli zatlarda Haktagalanyň yhlasy akyp
dur» diýýärdiler. Sopular hem edil mütekellimleriň şu pikirine sygynýardylar: «Ähli zatlarda Haktagalanyň
barlygy akyp dur».
Sopular «hakykata» ýetmek üçin şerigat basgançaklaryndan tarykat basgançaklaryna geçýärdiler, özem
olar baýlygy, maddy gymmatlygy inkär edýärdiler, mazlumlary goldaýardylar, baýlary ýigrenýärdiler,
näletleýärdiler, baýlara ähli zatlaryny garyplara paýlap, garyp ýaşamagy wagyz edýärdiler.
Sopuçylyk birinji şerigat basgançagynda başlangyjy şerden hem umytdan başlan bolsa, ikinji tarykat
basgançagynda adamlary toba etmäge, terkidünýälige, ýoksullyga, sabyrlylyga çagyrdylar. Üçünji hakykat
basgançagynda bolsa sopular dünýewi we şerigat buýruklaryny ýerine ýetirmekden boşadylýardy, sebäbi
şerigat we sopuçylyk mukaddes hasaplanýardy…
2. Reýde geçen ikinji toý
Reý şäheri, Reý dagynyň gerişleri, owadan-owadan ymaratlar Altynjana biçak ýarady. Haremhanadaky
göz-göz otaglar, hyzmat edýän gelin-gyzlar welin, onuň birbada sustuny basdy.
Bu ýerde toýa taýýarlyk görülýärdi.
Toýa bir aý öňünden gelýärdiler.
Toý Mawlid an Nabiniň doglan güni – rabi al-awwalda17 başlanmalydy. Gelýänleriň ählisini ýatypturar ýaly ýatakhanaly etmek, olaryň owkatyna esewan bolmak üçin ýigrimi müň adam hyzmata durdy.
Çyn-Maçyndan, Wizantiýadan, Kawkazdan gelen myhmanlaryň sowgatlary Altynjany haýrana goýupdy.
Muhammet Togrul begiň aýdyşy ýaly boldy: patyşanyň tagtynyň çep gapdalyndan Altynjan üçin
ýörite kaşaň tagt goýuldy.
Muhammet alaýhyssalamyň dünýä inen güni toý başlandy.
Gelýän myhmanlaryň yzy üzülenokdy, olar çatynjalara – Togrul beg bilen Altynjana tagzym edip
geçip durdylar.
Her gelen öz sowgatlaryny görkezýärdi, gowşurýardy.
Her şalyk, her beglik özüniň rakysçylaryny, aýdymçylaryny hem ugradypdy.
Daşary ýurtlaryň köp şasy öz wekillerini ugradypdyr. Hytaý, rum, rawwat, salar-musafir, bawan, zaýýr,
şaddat, buid, kaku, saffar şalyklaryndan wekiller geldiler.
Gelenleriň arasynda Beýik Kiýew Rusundan gelen wekiliň Ýaroslaw Mudrynyň 18 adyndan aýdan
ýakymly gutlag sözleri, gowşuran sütükli possunlary Altynjanda hasam ýakymly täsir galdyrdy.
Uzaga çekse, toýam ýadatjak eken.
Toý kyrk gije-gündizläp dowam etdi.
Uzaga çeken şagalaň-zyýapatyň ýadawlygy gara zähmetiň ýadawlygyndan çökder boljak eken.
Soňky günler-ä toý geçmejek, gutarmajak ýaly bolup duýuldy.
Ýöne kyrk gije-gündize çeken toý-şagalaň diňe bir Altynjany ýa Togrul begi däl, ahyryl-ahyr seljuk
beglerinem ýadatdy, usurgatdy.
Muhammet Togrul beg ýol küýsedi.
Darkaş küýsedi.
Kyrk gije-gündiziň içinde çözülmeli meselelerem ep-esli ýygnandy.
***
Togrul beg Altynjana beren talagyndan soň oňa ikinji gezek öýlenmeli boldy. Köne türkmen adatynyň
talaby şeýledi. Adat bu meselede göräýmäge şerigat bilen deň gelýän ýaly hem bolsa, daşdan seredýäniň
gözüne ilmeýän ownuk tapawutlar bardy. Şerigat aýala talak berlenden soň, öňki är-aýalyň ýene
birleşmegine göni ýol bermeýär, aralykda öňki aýalyň, ilki bilen, başga biri bilen nikadan geçmegini, diňe
şondan soň ozalky är-aýalyň täzeden birleşmegini talap edýär. Türkmen adaty bolsa beýle zatlary artykmaç
hasaplap, ol şerti aradan aýyrýar we gönüden-göni täze nika rugsat berýär. Togrul beg, hemişe edişi ýaly,
ýene türkmen adatyna eýerdi.
Ol ikisine gaýtadan nika gyýdylar. Ikisiniň bagtyna göz dikäýjek ýaramaz päl-niýetleri gyýyp taşlamak
manysynda, nika gyýylýarka, gaýçy işletdiler. Göze görünmeýän belalary göz görnüp duran gaýçy bilen
gyýyp taşlanylmagy Togrul begiň gözüne hem geň-taň bolup, hem juda manyly bolup göründi. Ol baş
salynýarka, garry mamanyň ýom okaýşyny ilkinji gezek görýän ýaly geň galmak hem gyzyklanmak bile syn
etdi.
Ak, gök geýdirme,
Arpa çörek iýdirme,
Toýnakla depdirme,
Agyzla gapdyrma…
Ak hem gök reňkleriň ýas eşiginiň reňkidigini ol oňat bilýärdi. Garry mama ikisine uzak ömür
arzuwlaýardy. Şu günki nika bolsa täzeden başlanýan ömrüň täze binýadydy. Nika Togrul begiň şahsy
ömrüniň binýady, täze döwlet bolsa onuň taryhy ömrüniň binýadydy, şol sebäpden ol taryhy ömrüni şahsy
ömründen ilerde goýup, toý etmek işini uzaga çekdiripdi. Bu gün ol adam hökmünde Altynjan bilen
nikalaşan bolsa, patyşa hökmünde täze bir döwlet bile nikalaşypdy. Onsoň garry mamanyň ýokarky pentleri
onuň gulagyna külli türkmeniň öňündäki borçlarynyň kesgitlenmesi bolup eşidildi.
Alla bendesini ýalkajak bolsa, oňa mynasyp ýar berýär. Alla patyşanyň işini oňuna etjek bolsa, oňa
dogumly hemem pähim-parasatly nedim berýär. Togrul beg ynsan hökmünde-de, patyşa hökmünde-de
ýalkanypdyr. Döwletli ojagyň aýaly, ilkinji nobatda, ýanýoldaşynyň syrdaşydyr. Adalatly patyşanyň nedimide onuň syrdaşydyr. Maşgalany-da, döwleti-de saklaýan güýç syrdaşlykdyr.
Syrdaşlyk – ikiniň birligi, bu birligiň bozulmazlygy üçin ruhy ýakynlyk gerek. Togrul begiň bagtlylygy
öz nedimi bilen diňe bir ruhy däl, eýse tebigy birligiň oňa Alla tarapyn miýesser edenligindedir. Iki göwrede
bir jan, iki göwrede bir paýhas bolmak Togrul begiň geljeginiň ýagty umydynyň binýady boldy.
Ikinji gezek nika gyýlansoň Togrul beg Altynjan bilen tas ýedi ýylyň aýraçylygyndan soň gowşan aşykmagşuk ýalydy, öz köşk aladasyndan sähel sypyndygy Altynjanyň ýanyna gelerdi. Onuň aýagyna kellesini
goýup, süýnüp ýatardy. Altynjan bolsa öňünde ýatan begiň murtuny sypardy, diňe bir murtundan däl, onuň
ýüzünden, kellesinden sypardy, käte murtundaky ak gyllary ýolup bererdi.
Altynjanyň aýaklary gurşar giderdi.
Onuň sypawlary Togrul begi gyjyndyrardy: ol dünýäni unudyp, köwende, aýşy-eşretde bolardy. Göwni
joşa gelerdi. Beg etmek isleýän zatlaryny Altynjana joşup-joşup gürrüň bererdi:
– Seljuklar Horasanyň, Ajamyň, Yragyň – Günbataryň din gylyjy bolmaly, köp-köp sogap gazanmaly.
Dine duwlanyp, diňe baýlyk ýygnaýan hannaslaryň depesinden Ezraýyl bolup inmeli.
– Bagdady Büweýh soltany al-Mälik ar-Rahym Husrau Firuzyň elinden almaly.
– Jibal sebitini soltan Masut Gaznalydan almaly.
– Kaku şalygyny syndyrmaly, soltan Abu Kalyjary dyza çökermeli.
– Külli Turan Togrul patyşanyň elinde bolmaly.
– Ähli musulman şalyklary Togrul patyşaga tabyn bolmaly.
Togrul patyşanyň baş maksady külli musulman ymmatyna baş bolmakdy, halyfyň hem öz garamagynda
bolmagydy.
Ol Haktagalanyň özüni bu maksadyna ýetirjekdigine ynanýardy. Bäş rakat namazyny, nähili çykgynsyz
ýagdaý bolanda-da, sypdyrman okaýardy.
***
At çapyşygy geçirildi. Oňa, adatça, Altynjan-da gatnaşdy.
Aralyk iki milden-de gowrakdy, atgaýtarym uzaklykdy.
At çapyşygy her anna güni geçirilýärdi. Çapyşyga her gezek Abu Zurga Hannaky eminlik edýärdi.
Altynjanyň bedewi biçak ýyndamdy, owadandy, çapyşyklarda köplenç birinji bolup gelýärdi.
Altynjanyň bedewini Togrul bege Dehistanda sowgat beripdiler, beg hem ol bedewi Altynjana beripdi.
Altynjan bu bedewi-de Akgar diýip atlandyrypdy.
Emir Mübärek bilen Hapban Endikäni Altynjanyň çapyşyga goşulmagyny islemeýärdiler, ýöne
dymýardylar. Çapyşykda Altynjandan öňe geçjek bolup gaty yhlas etdiler. Barybir, Altynjanyň aty ähli
atdan saýlandy.
Emir Mübärek ikinji, Ybraýym ynal üçünji bolup pellehana geldi.
– Altynjan melike birinji geldi! Melikämiziň aty çykdy! – diýip, emin Abu Zurga Hannaky begenjine
zol-zol gygyrýardy.
Togrul beg bu gün çapyşyga beýik bir depäniň üstünden tomaşa etdi.
***
Togrul beg bilen Altynjanyň dergähine Anuşirwan geldi. Ol ýeke däldi, yzynda başyna bürenjek atylan
bir gelin hem Abu Zurga Hannaky bardy.
Anuşirwan Togrul bege ýüzlendi:
– Geldiler, begim!
– Pah, pah, bolaýypdyr! Berekella! – Togrul beg tagtyndan turup, Anuşirwany gutlady, oňa bagtyýarlyk
diledi, soňam Altynjana ýüzlendi: – Altynjan, sen nä otyrsyň? Gelni kabul et!
– O nähili gelin?! – diýip, Altynjan ör-gökden geldi.
– Altynjan peri, biz saňa üýtgeşik hedýe etmek isledik, seni birden begendirmek isledik – diýip, Togrul
beg Anuşirwanyň ýanyndaky gelni görkezdi.
– Anuşirwanyň tabşyrygy bilen men bir kerwene baş bolup, merhemetli Altynjan melike, size
Horezminden, Buruntak diýen obadan bir peri-peýker gyzy gelinlik getirdim – diýip, Abu Zurga Hannaky
ýyrş-ýyrş etdi.
Altynjan esli salym böwrüne diň salyp durdy, megerem, nämäniň nämedigine düşünen bolarly,
Anuşirwanyň ýüzüne gazaply seretdi, gahardan ýaňa çala saňňyldady. Soňam:
– Gözüme görünme! – diýip, Hannakynyň üstüne gygyrdy.
Sagbolsun hantama Hannaky boz-ýaz bolup yza çekildi.
– Mähriban walydam!.. – diýip, Anuşirwan ýylgyrjaklady.
– Bu näme etdigiň?
– Men bütin ömrümi müjerret geçirmeli däldirin-ä! Halan gyzyma öýlenmegime garşy çykyp
durmarsyňyz-a, walydam!
– Sen durmuşa gaty ýüzleý çemeleşýärsiň, gaty ýüzleý. Kelläňe näme gelse, edip goýberýärsiň, soňy
hakda oýlanmaýarsyň… – Altynjan hyrçyny dişledi.
– Sen maňa ýalan sözläpsiň – diýip, Togrul beg Anuşirwana nägilelik bildirdi. – Sen: «Walydam
begener» diýip, meni ynandyrdyň.
– Meni begendirdiňiz, gaty begendirdiňiz. – Altynjanyň bu sözi ynandyryjylykly eşidilmedi, sowuk
eşidildi.
Togrul beg hatynynyň içki harasadyna düşündi, ýöne düşünmedikden boldy:
– Onda toý edeliň!
– Dogry aýdýarsyňyz, begim, toý edeliň!
– Pederlerimiz her süňňüne bir hatyn – jemi on iki hatyn alypdyrlar. Yslam bolsa: «Dört hatyndan artyk
almaly däl» diýýär. Bir döwür gelip: «Bir hatyndan artyk almaly däl» diýmekleri-de mümkin – diýip, emir
Peýkam şelaýyn ýylgyrdy, ýöne hiç kim onuň pikirini oňlamady.
Altynjan welin, ony ýigrendi. «Gör, nähili nejis adam. Ol bu sözleri bilen bege gyjalat berýär, onuň
birki aýal almagyny isleýär» diýip, içini gepletdi.
Altynjan hatyn Bekdaşa özüni bege ýamanlanyň Peýkamdygyny, şonuň sözüne ynanyp begiň gahargazap atyna atlanandygyny, özüni urandygyny hemem çagasynyň düşmegine sebäp bolandygyny aýdypdy,
şonda Bekdaş gynanmak-gynanypdy, göwünlik beripdi.
Altynjanyň, barybir, Peýkama bolan ýigrenji, gahary kiparlanokdy.
Toý başlandy.
***
Sadylla Altynjana al-Kuşaýrynyň medresesinde işe durmak isleýändigi üçin bir aýlap hiç ýere
çykman şafy-aşgary tarykatyny öwrendi, ibn Furagyň, al-Isfaraininiň, Abu Aly al-Dakkakyň, al-Aşarynyň
kitaplaryny – ýedi makamyny19 ürç edip okady. Şondan soň sähetli gün Altynjan bilen ýola şaýlandy.
Al-Kuşaýry huzuryna Sadyllanyň Altynjan bilen gelmegini halamady. Pir bu pikirini ýaşyrjagam bolup
durmady.
– Näme üçin hatyn bilen geldiň?
– Altynjan – Togrul begiň hatyny. Ol siziň bilen tanyşmak, söhbediňizi diňlemek isledi.
– Men hatynlar bilen tanyşmaýaryn. Men seniň bilen söhbet gurup biljek däl.
Bu sözi eşitmek Altynjana agyr degdi. Onuň üstesine Sadylla-da oňa azgyryldy:
– Sen meni işsiz goýduň! Men onuň ýedi makamyny bir aýlap, yhlas edip öwrendim, ýat tutdum. Bary
köýdi!..
– Sen işsiz galmarsyň. Nyşapurda medrese bir däl, ýedi. Ýör, häzir ymam Muwaffak an-Nyşapurlynyň
dergähine baraly. Ol seni öz medresesine muderris edip işe alar. Hajyp as-bab Kundury hem ymam
Muwaffak an-Nyşapurynyň şägirdi. Abu Seýit Abylhaýyr oňa gaty uly baha berdi.
– Kabul etse, men onuň medresesinde müderris bolup işlemäge taýýar.
***
Ymam Muwaffak an-Nyşapury olary gülerýüz bilen garşy aldy, Sadyllany işe kabul etdi.
Altynjan ýolda Sadyllaga ýüzlendi:
– Damulla, ömrüňde işiňi bitirmän, öýüňe boş baran gezegiň boldumy?
Sadylla uýasynyň bu degişme sözüne hezil edip güldi:
– Ýanymda sen barkaň, heý-de, işim bitmezmi meniň?
– Onda nä başda meni ýanyň bilen alyp gitmejek bolduň?
– Bilgeşleýin aýtdym men ony. Eger galan bolsaň, onda hökman: «Ýör, bileje gideli» diýip
ýalbarardym.
– Şu sözüň ýalandygyny bilsemem, şeýle bir yşanasym gelýär.
– Iň gowy hakykat – içine ýalan goşulyp, görke getirilen hakykatdyr.
– Bu kimiň pähimi?
– Bumy? Bu pähimi aýdan ulama Sadylla ibn Abdylmälik ibn Bugrajyk ibn Abdal diýýärler.
On dördünji hekaýat
TÖWEKGELIŇ ATY ÝYNDAM
ezirgenler döwrüň iň baý adamlary hasaplanýar. Çünki olar töwekgelligi ýaran edinen
adamlar. Olaryň her bir güni töwekgellik. Üstlerine haýsy depäniň aňyrsyndan alamanlaryň
çozjagy belli däl, jany mydama üzüläýjek-üzüläýjek bolup duran gylyň üstünde. Ertirine ynamlary
berk däl. Olar işsiz-ä oturyp bilenoklar, baýlygyň albaýy öýlerinde rahat oturdanok olary. Şeýle bolansoň,
baýlyk gazanmagyň hatyrasyna gara başlaryny töwekgellige salyp, uzak-uzak şäherlere argyşa ugraýarlar.
Töwekgeliň aty ýyndam.
Togrul beg Ajama patyşa bolansoň, ýaşy bir çene baranlar ýa janyny töwekgellige salmakdan gorkup
bezirgençilik pişesini goýanlar täzeden ýola çykdylar. Sebäp Togrul begiň döwleti ähli bezirgenleri öz
ganatynyň aşagyna jemläp, olara howandarlyk etmäge başlady. Ähli söwdagärler, bezirgenler iki ýyllyk
salgytdan boşadylypdy. Köpleriň niýeti salgydyň ýatyrylan iki ýylynda lomaý gazanç etmekdi. Hana, haýsy
ýola çyksaň, kerwenleriň yzy üzülenokdy. Hökümet garaňky gijelerde kerwenlere ýol ýöremegi gadagan
edýärdi, ýogsam olar gijelerine-de ýatman ýol aşmakçydy.
Reý şäherinden Horasana gidýän ýoluň sag tarapyndaky Taberek dagyny etekläp oturan Taberek
galasynyň derwezesiniň öňi – galada bary-ýogy ýeke derweze bar – çökerilen, ýüki düşürilen düýelerden
doly. Bezirgenler, dellallar, alyjylar gaý-da-gaýmalak.
Bu ýerde Reý şäherinde satmak üçin haryt getiren bezirgenleriň, söwdagärleriň kimlerdigi, harydyň
mukdary hasaba alynýardy.
Şäherde lomaý söwda edýän söwdagärler bardy. Olar bezirgenlerden getiren harytlaryny ylalaşan
bahalary boýunça lomaý alýardylar.
Taberek galasy durşuna kerwensaraýdy. Bu ýerde bezirgenleriň dynç almaklary, söwda etmekleri üçin
ähli şertler bardy, özem bu ýerde dünýäniň köp ýerlerinden bezirgenlere, söwdagärlere duşmak bolýardy.
B
Ýöne gala girmek üçin muhtasybyň1 resminamasyny doldurmak köp wagtyňy alýardy. Seniň kimdigiň
baradaky anyk maglumatlary alýançalar, getiren zatlaryňy gözden geçirýänçäler galanyň içine
goýbermeýärdiler.
Galanyň derwezesiniň öňünde ýigrimi-otuz töweregi sakçy durdy. Olar gelenleri muhtasybyň razylygy
bilen galanyň içine goýberýärdiler.
***
Günortanlar galanyň derwezesiniň öňüne gelip, giden örküç-örküç depe bolup duran düýeleri, ýükleri
esli salym synlan iki atlyny sakçylar uly haýbat bilen atlaryndan düşürdiler.
Saklanan iki kişi ýaşlary durugşan är-aýaldy. Olar gawşfinjli Gökhun bin Harur bin Aksungar hem
onuň hatyny Kalbynady. Olardan näme üçin bu ýerik gelendikleri soraldy:
– Biz iş gözläp, Reý şäherine barýarys, ýöne şähere barmazdan burun siziň galaňyzda ýürekselik
edinäýsek diýdik.
Döşüni ýapyp duran sakgally, ýüzi repide deýin tegelek sakçy Gökhuna asla garaşmadyk sowalyny
berdi.
– Siz atabeglik edip bilermisiňiz?
Gökhun sakçynyň sowalyna başdansowma jogap berdi:
– Edip bileris.
– Hatynyňyz öz dilinden – pars dilinden başga dil bilýärmi?
– Hatynymmy?.. Ýunan dilini bilýär.
– Iki dil bilýär eken, örän gowy.
– Diňe iki dil däl, arap dilinem bilýär. Oguz dilinem bilýär.
Sakçy bu sözleri eşidip çaga deýin begendi:
– Ýörüň, häzir muhtasybyň ýanyna baralyň.
– Ogul, biz iş sorap gelmedik, naharlanmak üçin geldik.
– Ilki muhtasybyň ýanyna baryň.
– Bir döwüm tötek iýmek üçinem muhtasyba ýüz tutmalymy?
– Muhtasyba aýtman bir döwüm tötek iýilýän ýere-de men sizi eltip bilerin – diýip, sakçy hyjyl tartdy.
– Şeýt, goçgar, şeýt!
– Bolýar, elteýin, ol ýerde Alauddauläniň agtygy al Mälik ar-Rahym razdan tapman otyr.
– Bize tapawudy ýok.
– Eý, goja, tapawutly tarapy bar onuň. Size öňünden aýdaýyn. Meniň ol diýýän ýerimden – zyndandan
bir salanlaryndan soň, aňsat-aňsat yzyna çykaranoklar.
– Şeýlemi asyl? Alla ýalkasyn, dili senaly goçgar, bize o ýagşylygyň gerek däl. Biz muhtasyp bilen
düşünişeris. – Gökhun sakçynyň yzyna düşüp barşyna ýene sowal berdi: – Goçgar, mesele çözüşiň-ä nagt
eken. Ýene bir zat soramakçy bolýaryn men. Sen bu ýerde köp wagt bäri işleýäňmi?
– Onuň size näme geregi bar?
– Üýtgeşik bir geregi-hä ýok, men bu ýere Alauddauläniň häkimlik eden döwrem, Gyzylyň häkimlik
eden döwrem gelip gördüm, ýöne olar döwründe beýle köp täjiriň gelenini görmändim. Onsoňam öň
naharlanmak üçin muhtasypdan rugsat almaly diýýän adam ýokdy.
– Eý, goja, düşün, öň beýle köp kerwen bir aýyň dowamynda gelýärdi. Indi bolsa, her gün on-on bäş
kerwen gelýär. Bir adam resminama ýazyp ýetişip bilenok.
– Resminamalary, goý, üç-dört adam doldursyn.
– Haý, pählewan goja, göwräň uly bolsa-da, mäşirigiň köp zatlardan bihabar, şonda-da akyl berýärsiň.
Men sizi, iň gowusy, zyndanymyza äkideýin. Şol ýerde oturanlar kileň akyl berilmegini küýsäp oturan
kemakyl bendeler. Siz akylyňyzy şolara beriň.
– Şolara berjek akylymyň muhtasyba peýdasy degmez.
– Muhtasyp siziň akylyňyza mätäç däl.
Gökhun sakçynyň egninden çekdi:
– Eý, akyldan doýgun goçgar! Bir dem aýak çek!
– Akyl bermekçimi?
– Aý, ýok, maslahatam, akylam sende ýetik eken. Şonuň üçin, alsaň, men saňa akyl däl-de, ýigrimi
dirhem bereýin. Soňam göni Reýe gideýin. Başdaky niýetimiz bu ýerde owkat edinmekdi. Biziň, näme
üçindir, işdämiz bütinleý tutuldy, hiç zat iýesimiz gelenok indi. Muhtasypdan tötek iýmäge rugsat alyp,
soňundan hiç zat iýmesek, gowy bolmaz. Görýärin welin, muhtasybyň aladasy ýetik, bir döwüm tötek üçin
oňa elem bolman, iň gowusy, biz gidibereli.
– Ýok, ýok, siz bize elem däl, siz bize engam. Ýörüň, ýörüň! Siziň bilen muhtasybymyzyň möhüm
gürrüňi bar.
– O nähili möhüm gürrüň?
– Ýanyna baranyňyzda özi aýdar.
– Alauddaule döwründe-hä beýle däldi…
– Adyny tutmaň onuň! Deýlemlilerden döwranyň geçdigi bolsun, ylaýym, ýörüň. Indi döwran seljukly
türkmenleriňki.
– Özüň-ä bir pazylatly goçgar ekeniň, ýöne öz peýdaňy bilmeýän ekeniň. Men saňa päkize ýigrimi
dirhem berjek bolup durun.
Sakçy är-aýaly muhtasybyň kabulhanasyna eltdi.
Muhtasybyň kabulhanasy derwezeden onçakly uzakda däl eken. Derwezäniň ýüz-ýüz ýigrimi zirag
günbatarynda ýerleşen bir uzyn otagly jaýdy. Kabulhanada muhtasybyň dergähine girmek üçin on-on bäş
bezirgen garaşyp otyrdy. Olaryň içinde peşlerini ýassyk edinip ýatanlaram, aýbogdaşyny gurap oturanlaram,
özara gürleşip duranlaram bardy. Ýatanlardan gürleşýänler köpdi. Bezirgenler ikibir, üçbir bolup, öz dillerinde
gürleşýärdiler. Olaryň arasynda türkmençe, parsça gürleşýänlerem, ýunança, darice, hindiçe gürleşýänlerem
bardy. Gökhun goja hatyny bilen içeri girende bezirgenler olara bir göz aýladylar-da, ýene öz gürrüňlerine
gümra boldular. Sakçy içerdäki sakçynyň gulagyna pyşyrdap, Gökhun goja hakda bir zatlar aýtdy-da, çykyp
gitdi.
Gökhun goja türkmençe gürleşýän iki sany täjiriň ýanyna baryp saklandy. Täjirler oňa o diýen üns
bermän, söhbetlerini dowam etdiler. Mapraç täjir soltan Masut döwründe Hyrat bilen Nyşapurda bir man
bugdaýyň on iki dirheme ýetendigini, açlyk zerarly köp adamyň ölendigini ýatlaýardy. Beýleki hortap täjir
Togrul patyşanyň Jibal, esasan hem, öz tabynlygyndaky ýerlerinde haraç salgydyny iki ýyllyk ýatyrandygy,
şondan soň ilatyň ýaşaýşynyň ganymatlaşyp ugrandygy, häzirki günlerde bir dirheme ýedi man bugdaý
satyn alyp bolýandygy, köp şähere aýlanandygy, baran ýerlerinde bazarlaryň nyrhy bilen tanşandygy barada
aýtdy.
– Siz ýüpek mata getirdiňizmi? – diýip, hortap täjir Gökhuna ýüzlendi.
– Biz täjir däl, biz hiç zat getiremzok.
– Onda muhtasybyň ýanyna girmek nämä gerek?!
– Men näbileýin?! Men bu ýere öň Alauddaule döwründe gelipdim. Şonda hiç kim meni idenekledip
muhtasybyň huzuryna getirmändi. Meniň niýetim galada bir döwüm tötek iýip, Reýe barmak. Görýän welin,
täze patyşa adamlar işsiz oturmasyn diýip, her kime bir wezipe eçiläýipdir. Ine, indem olar işlilere,
işlejeklere, bir ýere barjaklara ýol berenoklar.
Kabulhanada oturanlar nätanyş gojaga ynamsyzlyk-şübhe bilen seretdi, ýöne hiç kim ony goldap
dillenmedi. Gökhun pikirini dowam etdirdi:
– Bezirgenler ýaly erkana halk ýok. Olar bu gün Reýde bolsa, ertirki gün Merwde ýa Kairde, ýa
Gürjüstanda. Ýöne sizem gürlemäge gorkýan bolsaňyz, täze patyşa hakykatdanam gazaply, rehimsiz
bolmaly. Erkin bezirgen hele-müçük zatdan gorkmaýar.
– Haý, goja, biz seniň kimdigiňi tanamaýarys – diýip, mapraç täjir garysyna galdy. – Seniň pikiriňe hä
bermezligimiz Togrul begden gorkýandygymyzy aňlatmaýar. Bu biziň Togrul bege goýýan hormatymyz.
– Täze patyşanyň bezirgenlere harwar-harwar dinar bermedigin-ä bilýärin men.
– Haý, goja, sen kejirlik edýärsiň. Hiç patyşa-da işleri küşat bolsun diýip bezirgenlere harwar-harwar
dinar beren däldir. Patyşa işlemegiňe şert döretse, seni herki alamandan gorasa, şonuň özi harwar-harwar
dinar berdigidir. Döwlet arkamyzda dursa, ilatyň arasynda söwda etmäge ejaza berse, harwar-harwar dinary,
enşa, özümiz taparys. Togrul beg bolsa, ähli bezirgenleri iki ýyllyk paçdan boşatdy. Biz bary-ýogy gorag
pajyny töleýäris. Gorag pajy hem öňki ýaly däl, ähli täjirler üçin deň2.
– Patyşa pajy ýatyrsa, goşunyny, köşgüni nämäniň hasabyna saklasyn?
– Eý, goja, o zatlaryň pikirini patyşanyň özi edýändir. Togrul soltanyň öz tabynlygyndaky ýerleriň
ilatyndan salgyt-paç almagy ýatyrandygy-ha hak. «Täze döwlete paç töledim» diýen adama gabat gelemzok
biz-ä. Onsoň şeýle patyşadan nägile bolan kişi pälinden tapar, betbagt bolup, garagy gapylar.
– Siziň işiňize Ýusup Bazyrgany diýen emir ýolbaşçylyk edýärmiş diýýärler – diýip, Gökhun goja
kabulhanadakylaryň ýüzlerine seredip çykdy.
– Eý, goja, dogry eşidipsiňiz.
– Ýusup Bazyrgany Togrul patyşanyň ynagymy ýa söwda diwanynyň sahybymy?
– Goja, şu zatlary bilip soraýarsyňmy ýa bilmän? – diýip, söweden kişi Gökhuna şübheli seretdi.
– Doly bilmänim üçin soraýaryn.
– Onda bil, Ýusup Bazyrganynyňky häzir oňuna. Ol begiň ynamynda. Şonuň üçinem ol häzir begiň hem
ynagy, hem sahyby, hem weziri.
– Meniň bir bezirgen goňşym bar. Şol gürrüň berdi: «Ýusup Bazyrgana ýüküň ondan birini rişwet
berýärin» diýip. Onça rişwet berilse, bezirgene hiç zadam galanok. Şonuň üçin meniň goňşym-a söwda
etmesini goýdy.
– Goja, seniň goňşyň nalajedeýindir, ýogsam goýmazdy. Ýusup Bazyrgany hakyna kany, bizem kany.
Barybir, biz razy.
– Men bolsam-a Ýusup Bazyrgana rişwet bermezdim.
– Siz bezirgen däl, ýogsam bu gürrüňi aýtmazdyňyz. Ýusup Bazyrganyga töleýän rişwedimizi biz başga
döwlete barsak, paç diýip, salgyt diýip, ýolhaky diýip, kerwensaraý haky diýip, iki-üç esse artygy bilen
töleýäris. Bize Togrul begiň tabynlygyndaky ýerlerde söwda etmek amatly, kän amatly. Ýusup Bazyrgana
berilmeli ülüş biziň üçin gaty ujypsyz zat. Bermelije rişwediňi bereniňden soň bu ýerde ähli işiň çalt bitýär.
– Bezirgenler – syýasatçylar. Patyşalar öz syýasatlaryny bezirgenlere ynanmaly – diýip, söwedin kişi
agzynyň daşyny taýly gezek süpürdi. – Bezirgenler şalygy güýçlendiribem, tozdurybam bilýärler. Şonuň üçin
patyşa tagtynda rahat oturmak islese, halkyň özüni alkyşlanmagyny gazanmakçy bolsa, onda bezirgenlere hoşamaýlyk etmeli.
– Togrul beg siziň göwünleriňizi awlamagy başarypdyr.
– Eý, goja, dogry aýdýarsyň – diýip, söwedin Gökhuny goldady. – Togrul beg ederini bilýän parasatly
soltan. Onuň şalygy, nesip bolsa, ýedi yklyma dolar.
– Köşkde rişwet alýan köpdür-le – diýip, Gökhun ýene kabulhanadakylara seredip çykdy.
– Köşkde rişwet alýan öňem bolupdyr, indem bolar, ýöne Togrul begiň köşgünde Tabgaçlar dardan
asylansoň, ýagdaýyň gowulaşandygy hak.
– Togrul beg adalaty dostlukdan ýokarda goýup, hak iş etdi – diýip, mapraç kişi howlukmaç dillendi. –
Şirpenje Togrul begiň oglanlyk dosty eken. Olaryň içen suwlary aýry gitmeýän eken. Şeýle ýakyn, jana-jan
dost bolsa-da, beg onuň günäsine göz ýummandyr, jezalandyrypdyr. Şondan soň köşkde tertip-düzgün
gowulanypdyr. Sebäbi Togrul begiň ýüz görmejekdigine köşkdäkiler akyl ýetiripdirler.
– Siziň bilmeýän zadyňyz ýok. Edýän gürrüňiňizden çen tutsaň, bütin ömrüňizi köşkde geçiren
adamlara meňzeýärsiňiz – diýip, Gökhun güldi.
– Eý, goja, dünýäniň ýarym gürrüňi, habary bezirgenlerdedir. Olar harytlaryny satýarlar, çuwal-çuwal
gep-gybaty bolsa, harytlarynyň ýany bilen mura-mugt berýärler. Habarlary ýaýradýanlar çaparlar, askudarlar
däl, bezirgenler – diýip, ýaşy bir çene baran bezirgen gürrüňe goşuldy.
– «Togrul begiň bar maksady halkyň gowy ýaşamagy hemem söwdany ösdürmek» diýýärler – diýip,
Gökhun mapraç kişä seretdi.
– Dogry, dogry! – diýip, mapraç kişi Gökhuny makullady. Togrul patyşanyň üç sany maksady
barmyş. Birinjisi, gedaýçylygy ýok etmek, ikinjisi, her hili ýokanç keselleriň öňüni almak, üçünjisem,
parahat ýaşamak. «Ýurtda şu üç meseläni amal etmesem, maňa meýlis haram» diýýärmiş. Özem ýumşak
düşekde däl-de, hiç bir zat düşelmedik yzgarly ýerde hokgasyny ýassyk edinip ýatyberýärmiş. Özem
hepdäniň iki gününde – agyz bekleýärmiş – diýip, kabulhananyň içindäki sakçy joşgunly gürledi.
– Ýok, Togrul patyşanyň baş maksady düýpden başga – diýip, söwedin täjir sakça garşy çykdy. Sakçy
öýkeli gürledi:
– Nämesi başga onuň?