Altynjan hatyn - 18

Altynjan ejesiniň, Şaýürek daýzasynyň, eltileriniň öwüt-nesihatlaryny ýatlady. Olar edil dilleşen ýaly,
Togrul beg näme et diýse, kaýyl gelmegi, boýun sunmagy sargyt edipdiler. Altynjan ejesi dagynyň pendini
tutmaga söz beripdi. Ýöne herki zadyň çeni-çaky bar. Altynjan çory däl, gyrnak däl! Ol begzada
neberesinden! Togrul näme üçin Altynjany kemsitmeli? Näme, Altynjan adam dälmi? Näme üçin ol
mertebesini depeletmeli? Nämäniň hatyrasy üçin çydamaly! «Men Oguz hanyň ylahy ogullarynyň
neberesinden, bular – kynyklar – zemini ogullarynyň neberesinden. Men patyşa neberesinden, bular
hyzmatkärler neberesinden! Men islesem, Togrulyň hatyny bolaryn, islemesem bolmaryn. Ýok, beýle wagşy
alamanyň hatyny bolmaryn. Itendigi üçin hökman almytyny bermegim gerek. Dişinde et galdyrmaýyn. Men
ärsiz galmaryn. Eý, Hudaý, özüňden medet! Şu alamany öldürmäge maňa gaýrat ber! Maňa öz mertebämi
gorap ölmek takdyry ýazylypdyr...»
– Tur ýeriňden! Gürle! Näme, gorkýarsyňmy?
Altynjan öňünde ýatan hanjary garbap aldy-da, gazap bilen begiň üstüne topuldy.
Gerdegiň gapysy bat bilen açylyp, içerik deşlek aznawur kürsäp girdi: Togrul beg bilen Altynjanyň
arasynda garalla boldy:
– Saklan!
Altynjan aznawuryň üstüne gygyrdy:
– Aýryl alnymdan! Mertebämi depeledip ýaşajaklardan däl men!
Şaýürek ýüregi ýarylan ýaly bolup içeri girdi:
– Saklan, gyzym, saklan, öldürseň, meni öldür – diýip, ol hünübirýan aglap ugrady. Altynjany
gujaklady. Elinden hanjary aljak boldy.
Altynjanyň eli daş ýalydy. Hanjary almaga Şaýüregiň güýji ýetmedi:
– Akylyňa aýlan, Altynjan!
– Ganhorlar! Ýigrenjiler!
Togrul beg Altynjanyň haýkyrmasyna ýylgyrjaklady, sesini çykarman uzak wagtlap gelnini synlady,
daýysy Peýkama hem Şaýürege daşary çykmagy öndedi. Şaýürek bilen Peýkam gorka-gorka daşary çykdy.
Daşişikde Gyzbibi bilen Peýkertuwagam titreşip durdy.
Togrul beg hiç zat bolmadyk ýaly, gaty arkaýyndy:
– Talagyňy bererin!
– Ber talagymy! Seniň ýaly wagşy nekgende bilen ýaşaşanymdan, ölenim müň paý gowudyr.
– Men ýene-de üç sany hatyn alaryn. Sen olaryň eline suw akydarsyň.
Altynjan döşüni gaýşardyp duran Togrula gözlerini höwlendirip seretdi: ol näme üçin Altynjanyň
gaharyny getirýär? Näme üçin onuň degnasyna degýär?
– Akytmaryn! Seniň bilen ýeke günem ýaşamaryn!
– Ýaşarsyň. Men seniň mahýaňy töledim.
– Beren zatlaryňy ertir iki esse edip yzyna alarsyň. Mahýaň çüýresin seniň.
– Beren zatlarymy dokuz esse edip yzyna gaýtarmaly bolarsyňyz.
– Dokuz esse awynyň sapyny alarsyň.
– Sen meniň gyrnagymsyň.
– Mertebämiň kemsidilýän ýerinde ýaşanymdan – gyrnak bolanymdan ölenim gowudyr.
– Seni aýada saklamalymy?
– Ýok, ýürekde!
– Baý-bo, göwnüň degirmeniň 7 ýedi gatyndanam ýokarda-how seniň. Sen ýürekde bolsaň, erkekde
näme galýar? Erkek – kelle ýüregiň – seniň emriňi ýerine ýetirmelimi? Seniň islegiň äriňe hemra bolmak
däl-de, hökümdar bolmak! Erkini beren erkekden erkek bolmaz.
– Siz özüňize başga hatyn gözläň. Gyrnak boljak hatyn gözläň.
– Sen maňa ikinji hatyn almagymy ündeýärsiňmi? – diýip, Togrul beg kinaýatly ýylgyrdy. – Daşarda
näme üçin urandygymy bilýärsiňmi? Bilmeýän bolsaň, bilip goý, ol gamçylary dogan-garyndaşlarym
Zamahşara gudaçylyga baranda olara her hili hokgalary görkezeniň üçin urdum! Düşnüklimi, gyrnak?
Altynjan Togrulyň ýylgyrjaklamasyna teý akyl ýetirip bilmedi. «Ol näme üçin meni gürletjek bolýar?!
Ol näme üçin meniň degnama degýär, näme üçin gaharymy getirýär?»
Altynjan Togrulyň nähilidir bir piriminiň bardygyny çaklady.
Togrul beg oduň ýagtysyna Altynjany synlady:
– Adam gahary gelende doly açylýar, ýüregindäkini, hakykaty doly aýdýar. Sen häzir gaharyňa ýüregiňi
açdyň. Men hakdaky ýaramaz pikiriňi entegem aňyňdan aýyrmansyň-a sen?! Men saňa ilki duşanymda –
Zamahşar sährasynda näme diýdim? Saňa ýene gaýtalap aýdýaryn: men hakdaky ýaramaz pikiriňi aňyňdan
aýyr. Eger men seniň pikir edişiň ýaly ganhor, ýaramaz adam bolan bolsam, onda daşardaky adamlar maňa
sygynyp şu ýere gelmezdiler. Adamlaryň goýýan hormatyndan meniň nähili adamdygymy anyklajak bol!
Iberen hedýe-engamlarymdan, şu günki tutýan toýumdan meniň seni näderejede hatyralaýandygymy
aňmadyňmy? – Togrul beg Altynjanyň saçyndan penjeläp tutdy: – Seniň bir talabyň bar bolsa, meniň bäş
sany talabym bar, şolary hergiz unutmagyn! Birinji: hiç wagt edenime däl diýme! Ikinji: hiç wagt akyl beriji
bolma! Üçünji: hiç wagt bir aýdanymy ikinji gezek gaýtalatma! Dördünji: … Bäşinji: hiç wagt hiç zat
sorama. Şu bäş talabymy bozsaň, günäňi geçmerin, şol dem öldürerin. Düşündiňmi?
Togrul begiň bu sözleri Altynjana güýçli täsir etdi. Özüni oňaýsyz duýdy. «Näme üçin gaharyňy getirip
azmaýyş etmek äp-däbi hakda maňa öňünden aýtmadylar?!»
Gahar adamyň kalbynyň jümmüşinde ýatan duýgulary ýüze çykarýar. Parahat halatda ol aňsat-aňsat
ýokary galmaýar.
Türkmende «Gahar – kapyr» diýilýäni ýöne ýere däl. Adam gaharlanan çagty, çuňlukda ýatan ýaramaz
duýgular ýokary galýar, özüne erk edip bilmeýän adam olaryň diýenine gidip, etmejek hereketlerini edýär,
aýtmajak sözlerini aýdýar. Şonuň üçinem bilgeşleýinden gaharyňy getirip synaga salmak iň ygtybarly,
mydama hakykaty doly ýüze çykarýan usul hasaplanypdyr. Gaharyna erk edip bilýän adam erkli adam –
erkek adam hasaplapdyrlar.
Adam akyly bilen däl, duýgusy bilen ýaşaýar, diýmek, onuň, sebäp dörände, gaharlanmagy tebigy zat.
Wezipe gahar gelende, kalbyň çuňlugyndan ýokaryk – dile hemem hereketlere geljek ýaramaz duýgulardan
halas bolmak. Gahary getirip synama dessury şony maksat edinýär. Aňyrda – çuňlukda nälaýyk, nä­dogry,
gelşiksiz, ýaramaz netijelere getirjek duýgular, pikirler ýok bolanyndan soň, gaharyň zyýany diňe gök
gümmürdisiniň zyýany bilen deň bolup galýar.
Togrul beg adamlary tanamagy, adamlaryň erkini öz eline almagy başarýardy. Patyşa hökmürowanlygy
adamlardan ýokary galmak üçin iň zerur zat. Olardan ýokary galman, olaryň depesinden seretmän, patyşa
bolup bilmersiň. Ýokary galmasaň, nämäniň-nämedigini, kimiň-kimdigini görüp bilmersiň. Onda sen köpüň
biri bolarsyň. Köpüň birinden patyşa çykmaz. Patyşalyk – beýiklikdir, saýlantgylykdyr. Bu – men-menlik
däl, bu patyşalyk etmegiň gürrüňsiz hem kanuny şertidir. Togrul bege-de ýassykdaşynyň kimdigini doly
bilmek juda zerurdy. Wah, ol ýassykdaşyna beýle ýowuz daramak – azmaýyş salmak islänokdy, ýöne
Tümen beg bilen baglanyşykly wakalar, özüne berlen her hili maglumatlar şu azmaýşy geçirmäge ony
mejbur edipdi. Ol öz aslyna sapak bermegi başarmasa, özgeleri nädip öz erkine boýun edip bilsin?
Togrul beg maksadyna ýetipdi: Altynjan babatda bilmek islän zadyny bilipdi. Ol ýanýoldaşy, hemrasy
boljak gyzyň hereketlerine, gaharlanmasyna buýsandy. Onuň päkligi, batyrlygy, okgunlylygy begi biçak
begendirdi. Indi nähak göwnüne deglen – bilgeşleýin gaharlandyrylan Altynjany köşeşdirmelidi.
Häzir Altynjana ýakynlaşyp boljak däldi. Ol ýaraly ýolbarsdy. Gaharyna nämedir bir soňundan düzedip
bolmajak ýowuzlyk edäýmegi mümkindi. Şonuň üçin onuň biraz köşeşmegi üçin oňa puryja bermelidi. Goý,
oýlansyn. Togrul begiň özüne ýamanlygynyň ýokdugyna düşünsin.
Togrul beg egnindäki eşiklerini howlukman çykardy. Oduň başyna baryp, elini oda çoýdy. Soňam sypanyň
üstüne özüni taşlady.
Altynjan oduň ýagtysyna mesaňa görünýän ýalaňaç Togrula ýeke gezek seretdi, soň eger-eger
seretmedi. Ýalaňaçka Togrul bütinleý başga adamdy.
Sypanyň üstünde serlip ýatan Togrul ýuwaşja pyşyrdady.
– Eşikleriňi çykaryp, meniň çep tarapymdan gel. Gorkma, men seniň pikir edişiň ýaly murdumhor däl.
Altynjan Togrul begiň bu sözüne boýun sunmady, oturan ýerinden gozganmady, beg hem ony
howlukdyrmady.
Wagt geçip durdy. Altynjan uzak oturdy.
– Eşikleriňi çykar!
– Ýok! Ýok!
Togrul elinden çekdi, Altynjan garşylyk görkezdi.
Göräýmäge, sypanyň üsti giň ýalydy, ýöne giň däl eken, olar basalaşyp, sypanyň kä bu gyrasyna, kä-de
o gyrasyna çykdylar.
Altynjanyň eşikleri berk atlazdandy, ýüpekdendi, şeýle-de bolsa, olar bölek-bölek bolup, her bölegi
gerdegiň bir ýerine düşdi. Onuň eşikleriniň bir bölegi-hä hakyt ojakdaky oduň üstüne düşdi, içerini ysa
dolduryp ýandy.
Togrul beg arlady, hakyt ýolbars bolup arlady.
Gerdegiň içi alagaraňkydy. Ojakda ýanýan ot pessaýdy. Şeýle bolansoň, olaryň bedenleri lowurdap
görünýärdi.
Wagt diýseň çalt geçýärdi. Çünki gowy pursatlar hümmetsiz bolýar.
Bu mahal Togrul beg ýaşlyk hyjuwyna dolanyp gelipdi, jamug 8 hyrujy öwç alypdy: köňli küşatdy,
göçgünlidi, endam-janyndan bug göterilýärdi, ýadamaýardy, ýadajaga-da meňzemeýärdi.
Altynjan ýolbars penjesine düşen jeren deýin, ikiýana urunýardy, waweýla eýleýärdi. Özem onuň
waweýlasy kem-kemden köpelýärdi, kem-kemden batlanýardy.
Waweýlalar gerdegiň içini doldurdy. Soňy bilen bu ses daşarda-da ýaňlanyp, batlanyp ugrady. Togrul
beg Altynjanyň waweýla eýlemezligi üçin onuň agzyny eli bilen ýapdy.
Ah-ohlar, waýlar töweregi gaplap aldy.
Altynjanyň gygyrmasyna Togrul begiň gahary gelýärdi, onuň agzyny berkden-berk ýapýardy, ýöne
sesler birjik-de ýatmaýardy, kemelmeýärdi.
Beg birden haýykdy: sesleriň Altynjandan däl-de, daşardan eşidilýändigine düşündi, towsup sypadan düşdi-de,
daşara diň saldy.
Ahyr kadaly dem alan Altynjan titir-titir etdi, demini dürsemäge çalyşdy.
Daşardan:
– Ýagy döküldi!.. – diýen ses eşidildi.
Nämäniň-nämedigine akyl ýetiren Togrul beg howul-hara geýinmäge durdy.
Gaýra tarapdan iki sany ujy otly ok şuwlap geldi.
Sähel salymdan hem gerdegiň gaýra tarapy gyzyl ýalyn bolup ýanmaga başlady.
– Ýagy!.. – diýip, Altynjan elewredi.
– Men barkam hiç zatdan gorkmagyn – diýip, Togrul beg bir bökende Altynjanyň ýanyna geldi, onuň
iki egninden tutup, pert-pert aýtdy. – Özümi goramagy başarmasam hem seni goraryn. Düşnüklimi?
– Düşnükli! – Altynjan geýere eşik tapman elewredi:
– Ýesir düşenimden-ä ölenim gowudyr, öldüriň meni!
– Sen-ä gorkak ekeniň!
Bu söze Altynjanyň girre gahary geldi. Ol ýalaňaçdygyny unudyp, laňňa ýerinden galdy.
– Ýok, men gorky diýen zady bilmeýärin, ýöne men ýesir düşmek islemeýärin. «Mertebämiň kemsidilýän
ýerinde ýaşanymdan – gyrnak bolanymdan ölenimi gowy görýärin» diýdim-ä.
Togrul beg:
– Meniň eşiklerimden geý! – diýip, oňa ýabaly agaçdan bogma bilen köýnek äberdi.
Altynjan erkek eşigini birinji gezek geýenog-a! Erkek kişileriň eşigini geýmek aňsat. Onsoňam lezzetli.
Erkek kişiniň eşiginde bolmak – azat bolmak!
Erkek kişiniň eşigini geýip ýaşamak – dünýäde zowalsyz ýaşamak! Mert ýaşamak!
Ilkinji nika gijesi Altynjan çagalygyndan bäri ýüreginde besläp ýören küýsegine ýetdi: erkek kişiniň
eşigini geýmäge izin aldy!
– Meniň üstüme çozmaga, rahatlygymy, toýumy bozmaga het eden kimkä?! – diýip, Togrul beg
ýataganyny eline aldy.
– Jendiň emirinden başga hiç kim däldir!
– Şamälik Jendilimi? Jendiliniň jendini 9 ýakaryn men!
Daşardan her hili sesler eşidilýärdi:
– Çozdular!
– Öldürýärler!
– Turuň, ýagy döküldi!
Ahy-pygan, ýataganlaryň sesleri artyp ugrady.
– Hany, meniň asfury hanjarym?
Altynjan hanjary ätiýaçdan posdegiň aşagynda goýupdy, ony goýan ýerinden tapdy, ýöne bege
bermäge ýetişmedi.
– Başyňa peş geý, meniň donumy-da geý! – Togrul beg ýataganyny alyp çykyp gitdi.
Iş işden geçipdi. Serhoş bolup uka giden esgerleri Şamä­ligiň gulamlary wagşylyk bilen paýhynlap
ýördi.
Togrul beg gazap bilen gygyrdy:
– Oýanyň, byradarlar! Oýanyň! Şamälik üstümize çozdy. Şamäligiň adamlaryny paýhynlaň! Gyryň! Biz
köplük! Biz ýeňeris!
Gerdegiň ýalny barha ulalýardy.
Altynjan haýsy zadyny alyp, haýsy zadyny galdyrjagyny bilenokdy. Eýýäm bu ýerde durmak
howpludy. Dymyljyk tüsseden ýaňa dem alar ýaly däldi.
Togrul beg Şamäligiň gulamlarynyň iki-üçüsini ýataganyndan geçirdi, ýöne onuň bilen gulamlar azalar
ýaly däldi. Biriniň ýerine bäş-altysy gelýärdi. Gelýänleriň ählisiniň ümzügi hem gerdege tarapdy.
Altynjan bir eli ýataganly, bir eli asfury hanjarly towsup daşaryk çykdy.
Togrul begiň garşysynda dört gulam peýda boldy. Olar gaty okgunlydylar. Ýeňiş gazanjakdyklary
görnüp durdy. Sebäbi seljuk ýigitleri serhoşlukdan hem ukudan henizem oňly açylyp bilenokdylar.
Şamäligiň gulamlary hem şu ýagdaýdan peýdalanyp, aldygyna paýhynlyk edýärdiler.
– Byradarlar, üstümize ýagy döküldi. Goranyň!
– Seljuklylar, turuň! Üstümize Şamälik çozdy. Öldüriň olary!
– Turuň!
– Byradarlar, oýanyň!
– Barat Alçagy öldürdiler, Barat Alçagy öldürdiler! Sibir begi öldürdiler! – diýip, kimdir biri waweýla
eýleýärdi.
– Sesini kesiň! Sesini kesiň! – diýip, Togrul beg dowulça bakan ylgady.
Dowulçy biçak gorkupdy, höre-köşe bilen ony köşeşdirip boljak däldi. Şonuň üçin ony sem etmegiň
ygtybarly ýoluny tapdylar, sem etdiler.
Altynjan bu pursat boş durmaly däldigini bilýärdi, ýöne ol Togrul begiň Şamäligiň gulamlaryny
paýhynlaýşyny görüp, aňkaryldy galdy. Aňkarylmazça däldi. Togrul begiň göwresi garşydaşlarynyňkydan
görnetin uludy. Ýatagan işledişi-de görnetin tapawutlydy. Keseden seredeniňde Togrul begiň üstüne
topulýanlar emelsiz, özem ýumruk ýalak oglanlardy. Togrul beg olary gypynç etmesizden, özüne aşa bir
agram salmasyzdan keýpine paýhynlap duran ýalydy. Özem onuň ýatagan işledişine seretdigiňçe seredesiň
gelýärdi. Beýle ussat darkaşy Altynjan hakykatdan hem öň görmändi.
Häzirki görnüş boýunça Togrul beg möjekdi, jentlilerem tilkilerdi. Arman, tilkiler köplükdi. Durmuşda,
gör, nämeler bolanok! Ýolbarslary garynjalar ýeňýärler, öldürýärler ahyryn! Jentlileriň yzy üzülenokdy,
Togrul beg öldürip ýetişse, olaram ölmäge gelip ýetişýärdiler.
Hana, bir gulam Togrul begiň arka tarapyndan barmakçy bolýar. Togrul beg ýeňseden gelýän gulamy
ýa görenok, ýa onuň özüne ýakyn gelerine garaşýar.
Altynjan ýüregi ýarylan ýaly bolup, ýatagandyr hanjary bilen gulama bakan ylgady, sekiz-on ädim
aralykdan gulamy nyşanlap, hanjaryny bat bilen atdy.
Togrul beg nämäniň-nämedigine düşünmedi.
– Näme etdiň ony? Men onuň ýakynyma gelerine garaşyp durun-a.
– Gören dälsiň öýtdüm.
– Allatagala maňa dört göz beripdir: ýeňsämde-de iki gözüm bar meniň!
Togrul beg Şamäligiň gulamlarynyň edip ýören gyrgynçylygyny hyrçyny dişläp synlady. Soňam
ahmyrly pyşyrdady:
– Altyndaş dogmasy bižlik etdi!..
Altynjan Togrul begiň özüni erkin duýmasyny, şeýle galagoply pursatda mesawy gürlemesini geň
gördi. Juda geň gördi.
Togrul beg sowukganlydy: Şamälik çozmadyk ýalydy. Onda, keýeden seredeniňde, häzir içki
nägilelik-de onçakly ýokdy. «Altyndaş dogmasy bižlik etdi!» diýlen sözde Altynjan hiç hili galagopgondalaw duýmady, hut häzirki darkaş imisalalyk bilen gutaraýjak ýalydy. Üstüne topulýan
gulamlary öldürende hem zähreteleklik, irniklik duýulmaýardy.
Togrul begiň bu sowukganlylygy Altynjanyň akylyna hiç syganokdy.
Beg bilen güýji deň geljek ýagy ýokdy. Barybir, Altynjan howatyrlanýardy.
Ol bege buýsandy.
Hana, ýene iki pählewan bar. Olar hem edil Togrul beg deýin söweşýär. Olaryň birine Ybraýym,
ikinjisine Nasyr diýýärler.
Ybraýym beg üç-dört sany haşymy bilen Togrul begi penalaýar, Nasyr dünýäni unudyp, jentlileri
öldürýär.
Çagry beg göründi, ol Togrul begiň ýanyna bardy:
– Togrul, biz ät galdyk, bu ýerden gideli.
Ybraýym söweşip ýörşüne öz adamlaryna görkezmeler berýärdi. Çagalary, aýallary alyp guma çekilmeli
adamlary howlukdyrýardy.
Adamyň ömründe ýeke gezek gaýtalanýan arzyly, mukaddes pursatlary bolýar. Adam arzyly, mukaddes
pursatlaryndan lezzet alýar. Altynjan bu güne – durmuş toýuna, gör, nähili yhlasly garaşypdy. Indi, görüp
otursa, ol bagtynyň ýatmasyna garaşan eken. Altynjan Şamälik emir bilen tötänlikde duşuşan pursadyny
onuň diýen sözlerini ýatlady. Altynjan emiriň haýbatyny boş haýbat hasaplapdy, Şamälik başky sözünde
tapyldy: toý aşyna awy gatdy.
«Eý, Hudaý, bu gün meniň bagtym ýataýarmyka?» diýip, Altynjan Şamäligiň gulamlarynyň edýän
gabahat işlerini hyrçyny dişläp synlady. Şeýle aýylganç gyrgynçylyk 10 hiç bir ýerde-de bolan däldir.
Her bir zadyň çykalgasy bolmaly. Çykalgasyz hiç bir zat bolmaly däl.
Alagaraňkyda adam adamy tananok. Bu alagaraňkylykdan näme üçin diňe Şamäligiň gulamlary
peýdalanmaly?
Altynjan şu güne çenli ýalandan gylyçlaşypdy. Bu gije ol hakyky söweşe girdi. Şeýle garpyşyk gaty
köpden bäri göwün telwasydy ahyryn onuň!
Ol hakykaty aýdypdy: onda hem edil Togrul begiňki deýin ölerin diýen gorky ýokdy, ölüm hakda pikir
hem ýokdy. Onda diňe bir pikir bardy. Ol hem Şamäligiň adamlaryny gyrmakdy, ýeňmekdi! Şamäligi
öldürmeli! Sebäbi ol Altynjanyň ilkinji mukaddes gijesini weýrana saldy.
***
Muhammet Togrul beg töweregine garanjaklady, galawut eýläp. Altynjany agtardy. Onuň adyny tutup
gygyrmagy bolsa gelşiksiz gördi. Ol ýanyndaky Ybraýyma ýüzlendi.
– Eşider bolsaň, men ýüregimi ýitirdim.
– Näme?
– Men gelnimi ýitirdim. Ol ýaňyja-da şu ýerdedi.
– Ol ýitenok.
– Nirede ol?
– Han-ha, Şamäligiň gulamlaryny paýhynlap ýör ol. Yşan, men onuň söweşişini birpaýyz synladym
welin, haýranlar galdym, edil bugdaý oran ýaly edip barýar ol. Öňünden duşman bolup çykar ýaly däl
onuň...
Seljuklylaryň göçüşini Jendiň häkimi Şamälik öz hemişeki duşmançylygy üçin peýdalanmak isledi. Ol
uly bir goşun alyp, Horezme geldi we daň bilen bularyň üstüni basdy (1034-nji ýyl). Seljuklylar gapyl galyp,
agyr ýitgi çekdiler. Taryhy çeşmeler bu basgyda 7-8 müň seljuklynyň öldürilendigini, köp adamyň ýesir
alnandygyny görkezýär.
Faruk Sümer,
«Oguzlar – türkmenler».
Rukneddin Abu Talyp Togrul ibn Mykaýyl ibn Seljuk – batyr, sabyrly we jomart adamdy, Allanyň
edenine kaýyldy, juma namazlaryny sypdyrmazdy, duşenbe we çarşenbe günleri oraza tutardy, göwni
galkyberjek bolsa, ony özüniň ýagşy hulky bilen basardy. Ol al-wazary (Samarkandyň bir obasynda
dokalýan) matasyndan eşik geýerdi, onuň üstünden ak örtük geýnerdi. Sogabyna seredende onuň günäleri
miweli bag ýalydy. Ol adamlary jezalandyrmagy halamazdy, gan dökmezdi, haramdan datmazdy. Ol örän
çydamly we çyn gepli adamdy, sadaka bermäge sahydy.
Al-Hüseýni,
Zubdat at-tawaryh /Taryhyň gaýmagy/.
(Birinji kitabyň soňy).
DÜŞÜNDIRIŞLER
Birinji hekaýat
1. Eprikogullary, (akhun, akgün, eftalit, afrigit, abdal) şalygy – Daşoguz topragynda 305 – 995-nji
ýyllarda dowam eden şalyk. Köp taryhy kitaplarda bu şalyk «Afrigitogullary» diýip atlandyrylýar
(F.Sümer). Reýhan Biruny özüniň «Eserul-Bakyýýe» atly eserinde bu nesilşalygyny Eprikogullary
nesilşalygy diýip atlandyrýar we bu nesilşalygyň ýigrimi iki neberesiniň höküm sürendigini ýatlaýar.
Afragit şalygy Samany şalygynyň tabynlygynda bolýar. Hunlar, gunlar – Oguz hanyň ogly Gün hanyň
nebereleridir. Akhun – Günortaly hun diýmekdir.
2. Gawşfinj şäheri – «Horezmiň Jürjaniýa şäheri bilen arasynda ýigrimi farsah uzaklykda ýerleşýän bir
şäher. Bu şäher meniň döwrümde abadan we gözel şäherleriň biridi. Men ony 1236-njy ýylda gördüm. Soňra
bu ýurda mongol-tatarlar gelip girdiler. Soň bu şähere näme bolandygyny men bilmeýärin». Ýakut Hamawy.
Ýurtlaryň sözlügi (Türkmen obalary).
3. Mamunlar – 995-nji ýylda Afrigit şalygyny ýykyp, öz şalygyny döredýärler. Olar şalygyň
paýtagtyny Käs şäherinden Jürjaniýa (Köneürgenç) şäherine geçirýärler. Mamunlar şalygy 1017-nji ýyla
çenli dowam edýär.
Samany döwleti iň soňky günlerini ýaşaýardy. Bu döwletiň ýerlerini üç emir öz aralarynda paýlaşdylar,
ýöne olara Söbüktegin rahatlyk bermedi. Gaçyp Hazaraspa gelen Abu Aly Simjuryny Abu Aly Horezmşa
ýesir aldy.
«Abu Aly Simjury ýesir alnanda onuň habary Gürgenjiň häkimi Abu Aly Mamuna baryp ýetdi we ol bu
wakalar sebäpli gaty ynjalyksyzlanyp başlady. Ol esgerlerini jemledi we Horezmşanyň üstüne ýörişe gitdi.
Käs şäherine ýetdi we ony gabap, şäheriň ilaty bilen söweşdi. Ony rehimsizlik bilen basyp alanyndan soňra,
Abu Abdylla Horezmşany ýesir aldylar. Abu Alyny getirdip, onuň gandallaryny we tanaplaryny çözdüler
hem-de ýanlaryna alyp, Gürgenje geldiler. Mamun Gürgenje gelende özüniň käbir ýaranlaryny bu ýere
häkim belledi. Horezmşany getirdi we ony Abu Aly ibn Simjuryň öňünde öldürtdi». Ibn Esir. Kämil taryh.
Türkmenistanyň milli medeniýet «Miras» merkezi. 1 jilt. A., 2005.
4. Käs şäheri – «Köneürgenjiň (Horezminiň) iň uly şäherleriniň biri. Ol Jeýhunyň gündogar kenarynda
ýerleşýär. Köneürgenç bilen onuň arasy ýigrimi parsahdyr» «Mujem al-buldan» 4-nji jilt. 422 sah. Ýakut
Hamawy. Ýurtlaryň sözlügi (Türkmen obalary).
5. Jürjaniýa – Köneürgenç.
6. Zamahşar – Horezmin etrabynda ýerleşen bir oba. Häzirki Görogly (öňki Tagta) etrabynda gumuň
içinde ýerleşýär. Häzir ol gala harabalyk bolup ýatyr. Bu gala häzirki döwürde Yzmykşir ady bilen
meşhurdyr. Yzmykşir öwlüýäsine adamlar sygynýarlar, zyýarata barýarlar.Görnükli türkmen ulamasy
Mahmyt Zamahşary (1075 – 1144 ý.) hem şu obada doglandyr. Bu ulamanyň mazary häzirki döwürde
Türkmenistanyň keramatly ýerleriniň – öwlüýäleriniň biri hasaplanýar. Görnükli syýahatçy ibn Batuta 773nji ýylda özüniň meşhur «Geografiýa» atly kitabynda Köneürgençde bolan günleri hakda ýazypdyr. Ol
özüniň kitabynda Zamahşar galasy Jürjaniýadan (Köneürgençden) 4 mil uzaklykda ýerleşýär diýip
ýazypdyr. Öz döwründe Köneürgenjiň ýakynynda ikinji Zamahşar obasy bolsa bolandyr. Ýöne häzirki
döwre çenli saklanyp galan Zamahşar (Yzmykşir) galasy Köneürgençden 150, Daşoguzdan bolsa 30 kilometr
uzaklykda ýerleşýär. 2007-nji ýylyň maý aýynda bu galada doglan Gündogaryň meşhur alymy Mahmyt
Zamahşarynyň mawzoleýi bina edildi. Romanyň baş gahrymany – Beýik seljuk türkmenleri soltanlygyny
döreden Togrul begiň hatyny Altynjan hatyn hem şu galada doglandyr.
7. «Arsahuşmisen – uly şäher. Horezminiň ýokary tarapynda Jürjaniýa şäherinden üç menzil daşlykda
ýerleşýän şäherdir. Bu şäher özüniň möçberi boýunça Nasybyn şäherine deňdir, ýöne ilaty onuňkydan
köpdür, ol ondan has owadandyr». Ýakut Hamawy. Ýurtlaryň sözlügi. (Türkmen obasy).
8. Gapydan – emiriň hyzmatyndaky hyzmatkärleriň ýolbaşçysy. «Kapitan» sözüniň sözköki «gapydan»
sözündendir.
9. Kirwe (farsah, agaç) – 6 kilometre barabar uzaklyk ölçegi.
10. Nişalla – wermişele meňzeş görnüşi bolan konditer nygmaty.
11. Çakrym – 1,07 kilometre deň uzynlyk ölçegi.
12. Muhtasyp – şäheriň tertip-düzgünine gözegçilik edýän emeldar.
13. Oglan – atly esger. Oglanlar – ýolbaşçynyň janyny ynanýan iň ýakyn adamlary bolupdyrlar.
14. Mahmyt Gaznaly (970 – 1030 ý.) – 999-njy ýylda Gaznada tagta geçýär we kuwwatly soltanlyk
döredýär. Horasany, Horezmini, Tabarystany özüne tabyn edýär. Mahmyt Gaznaly soltan adyny göteren
ilkinji türkmen patyşasydyr. Söbükteginiň Nasyr, Mahmyt, Ysmaýyl, Ýusup, Hasan, Hüseýin atly alty ogly
we Hara atly bir gyzy bolupdyr. «Soltan Mahmyt Gaznaly diňe bir kuwwatly hökümdar bolman, eýsem ol
öz döwrüniň iňňän sowatly adamlarynyň hem biri bolupdyr. Ol arap we pars dillerini suwara bilipdir. Muňa
onuň arap dilinde ýazýan şahyrlaryň bu hökümdary wasp edip ýazan goşgularyny petir bezän ýaly edip
düzetmegi-de şaýatlyk edýär. Galyberse-de soltanyň arap dilinde şerigatyň pudaklaýyn meselelerini beýan
edýän «At-takir fil-furug» atly kitap ýazandygyny meşhur türk alymy Ysmaýyl Paşa Bagdady tassyklaýar».
(«Hidýet al-arifin, 2-nji jilt, sah. 401. Stambul, 1955 ý.).
15. Altyndaş – Soltan Mahmyt Gaznalynyň gapydany hem hajyby. 1017-nji ýylda soltan Mahmyt
Gaznaly öň Samany şalygyna garaşly bolan Mamun şalygyny – Horezmini basyp alandan soň, Ürgençde
(Köneürgençde) öz gapydany Altyndaşy dikme goýýar.
16. Zirag – uzynlyk ölçegi bolup gelende 0,65 metre, göwrüm ölçegi bolup gelende 0,42 kub metre deň
bolan ölçeg birligi.
17. Hara bin Söbüktegin – soltan Mahmydyň uýasy, ilki Aly bin Mamun Horezmşanyň hatynydy, Aly
wepat edensoň, ol şol döwrüň dessury boýunça Alynyň dogany Abul Apbas Mamunyň aýaly bolupdyr.
18. Naýyp – orunbasar.
19. Işigagasy (gapydan) – köşkde, galada sakçylaryň başlygy.
20. Han – On müň goşunyň serkerdesine han diýilýär. Goşunda on sany esasynda goşun döredilýär:
onbaşy, ýüzbaşy, müňbaşy. On müň goşuna tümen diýilýär. Her tümene bir han serkerdelik edýär.
21. Ykta – patyşalyk tarapyndan berilýän mülk. Ykta yslamda degişli ýerleriň diňe ýyllyk salgydynyň
ýa-da girdejisiniň ondan biriniň haýsydyr bir hyzmaty üçin, bir kişä berilmegidir. Ykta hyzmat we iş bilen
baglylygy üçin bu ýeriň hüşüri we salgydy hazyna tarapyndan dolandyrylýardy ýa-da başga birine berlip
bilinýärdi. Ykta, esasan, goşun serkerdelerine berilýär. Yktadar söweş ýok wagty öz yktasynda bolýar, ol
ýerde daýhançylyk bilen meşgullanýar. Patyşadan söweşe gitmelidigi baradaky habar gelende yktadar öz
yktasynda ýaşaýan oba adamlaryndan goşun düzüp, patyşanyň salgy beren ýerine ugraýar. Uruşda öz
adamlaryna serkerdelik edýär. Iktadar öz tabynlygyndaky esgerleriň iýip-içjek azygyny özi üpjün edýär.
Döwlet tarapyndan iktadarlara hiç zat berilmeýär. Yktadan gelen adamlaryň uruşda yhlasly söweşmekleri
üçin, alnan oljalar esgerleriň arasynda paýlaşylýar. Şeýle bolansoň, adamlar urşa örän höwesek
gatnaşypdyrlar.
Öňden gelýän berk düzgün boýunça alnan oljalaryň bäşden biri şanyňky hasaplanýar. Bäşden ýene biri
döwletiňki hasap edilýär. Oljanyň galan bäşden üç bölegini esgerler öz serkerdeleri bilen paýlaşýarlar.
22. Heýtele – Syrderýa bilen Amyderýanyň araly. VII asyrda araplaryň gelmegi bilen bu ülke
Mawennahr – iki derýa aralygy diýlip atlandyrylýar.
23. «Oguznama» kitaby. Aşgabat, 2002 ý.
24. «Pentnama» kitaby – Söbükteginiň öz ogly Mahmyda eden wesýeti. Bu kitap orta asyrda iň
ýörgünli kitap bolupdyr.
25. Pars sözüniň bars sözkökündendigi hakda görnükli alym Myrat Ajynyň «Ýewropa, týurki, Welikaýa
step» (...každyý wtoroý ýewropeýes imeýet týurkskiýe korni!..), Moskwa, AST neşirýaty, 2004; «Týurki i
mir: sokrowennaýa istoriýa (Týurki nesli miru weru w Boga nebesnogo...), Moskwa, AST neşirýaty, 2004.
Alym miladydan öňki 558-nji ýylda Ahemeni şalygyny döreden Kiriň (kir – gadymy türkmen dilinde
«başlangyç» diýen manyny berýär) bars taýpasyndan bolandygy, onuň adamlaryna barslar (parslar)
diýlendigi hakda ýazýar. Kir öz ýurduny Barsiýa (Persiýa) atlandyrypdyr.
26. Umury istihbarat sahyby – döwlet howpsuzlyk (razwedka) gullugynyň ýolbaşçysy.
27. Şebistan – ýatakhana.
28. Nedim – maslahatçy, dost, patyşanyň, hanyň janyny ynanýan hemşeri.
29. Begzada terbiýesi – aristokratik terbiýe. Gadymy döwürde ata-babalarymyz köşkleriň ýanynda
ýörite atabeglik mekdebini açypdyrlar. Ol mekdepde patyşanyň, şol sanda ýurduň emirleriniň, barjamly,
abraýly adamlaryň çagalary okadylypdyr we terbiýelenipdir. Begzada terbiýesini alan ýigit özüniň asylly
häsiýeti, sowatlylygy, söweş tilsimlerine ussatlygy bilen adaty ýigitlerden düýpgöter tapawutlanypdyr.
Atabeglik mekdeplerinde birnäçe daşary ýurt dilleri hem öwredilipdir.
30. Fykh – şerigat hukuklary baradaky ylym.
31. Şemşer – ýarag ady, hanjar.
32. Wa daryg-a; wa hasrat-a; weýl-waý; weýla; wa weýleta – gynanç aňlatmalary, «ah, wah»
ümlükleri.
33. Weledan – oglan.
34. Akgyz – keniz, hyzmatkär gyz. Keniz bolup hyzmat etjek gyzlar saýlanyp-seçilip alynýar. Keniz
bolmak üçin ilkinji talap owadanlyk, medeniýetlilik, edeplilik. Şeýle hem kenizler hyzmatda wagtlary ak
eşik geýipdirler. Türkmeniň «Akgyz ýoldaşyň bolsun!» diýen dilegi şalaryň köşklerindäki akgyzlar –
kenizler bilen baglanyşykly döräpdir. Akgyz owadan, asylly, edepli bolmaly. Diýmek, türkmenler ýaş ýigide
arzuw edenlerinde «Akgyz ýoldaşyň bolsun!» diýip, owadan, asylly, edepli gyzyň ýanýoldaş bolmagyny
dileg edipdirler.
35. Baba – kaka. Gadymy döwürde kaka sözüne derek baba, orta asyrlardan başlap ata sözleri
ulanylypdyr.
36. Çilten – kyrk adam.
37. Ýatagan, şeşper – ýarag atlary. Ýatagan – gylyç. Bu gylyç soňky türkmen gylyçlary ýaly egri dälde, göni. Ýatagan sünçmek-sokmak üçin amatly bolupdyr. Şeşper – alty gyraňly gürzi, tokmak. Bulardan
başga türkmenlerde ýaraglaryň naýza, kargy, süňi görnüşleri-de bolupdyr. Ermeni awtory Aristagues
türkmenleriň-oguzlaryň at üstünde bürgüt deýin gidýändiklerini, baryş ugurlaryna ýaraglaryny şeýlebir
ezberlik bilen işledýändiklerini haýran galma bilen ýazýar.
38. Berbed – Berbed Merwezi (VII asyr) görnükli türkmen kompozitory we sazandasy.
39. Umury emeniteti şähri – şäher howpsuzlyk işleri.
40. Oguz hanyň wesýeti boýunça ähli kişi kanunyň öňünde deň hasaplanýar. Kim-de-kim öz
wezipesinden peýdalanyp günäkäre hemaýat etse, onda şol kişini-de jezalandyrmaly. «Oguznama».
43. Jansyz, jandar, çawuş – janpena, goragçy. Häzirki dö­würdäki halkara sözi bolan «žandarm»
sözüniň sözköki jandar sözündendir.
Ikinji hekaýat
1. Afrasýaplylar – Garahan türkmenleri. Bu nesilşalygy Mawerannahrda 840 – 1212-nji ýyllar
aralygynda dowam etdi. Afrasýap şäheri – Samarkant şäheriniň demirgazyk tarapynda ýerleşýär.
2. Şamälik – Jent şäheriniň emiri. Jent şäheri – häzirki Perowsk şäheri. Seljuklylaryň şäheri. Ýöne bu
şäheri seljuklylardan Şamälik basyp alýar. Şamälik 1041-nji ýylda Köneürgenç şalygyny Altyndaşdan basyp
alýar. Köneürgenç şasy Ysmaýyl Handin ibn Altyndaş gaçyp, Togrul begiň ýanyna barýar we ömrüni seljuk
şalygynda geçirýär.
3. Rüstem Zal – Gündogaryň görnükli halk gahrymany. Rüstem Zalyň we Rudabanyň ogly Siýawuş