Altynjan hatyn - 17

Anuşirwan sesine biraz bat berdi: – Şeýle-de bolsa, Göwheraýyň babasy geçirimlilik etdi, babamy
ýamanlap, Harun hökümdara arz etmedi. Eger ol arz eden bolsa, biziň günümiz hasam erbetleşerdi.
– Bu pikiri saňa Janahyr Geçdeki aýtdymy?
– Kim aýdanda, näme?
– Kim aýtdy?
– Göwheraýyň babasy.
– Düşnükli.
– Näme düşnükli? Meniň üçin-ä düşnükli zat ýok.
– Anuşirwan, daýym Janahyr Geçdekini özüne duşman hasaplaýardy. Ol göründe rahat ýatsyn ahyryn!
– Sen häzir bilgeşleýinden kejirlik edýärsiň, käbäm.
– Ýok, men kejirlik edemok, men seniň düşünmegiňi isleýärin.
– Men nämä düşünmeli? Babamyň ýalňyşandygynamy? Onuň ýalňyşandygyny özüň menden gowy
bilýärsiň!
– Anuşirwan, gaýtalap aýdýaryn. Hossarlar ýalňyşmaýarlar. Ikimiz üçin iň esasy zat seniň babaňyň,
meniň daýymyň näme pikir edendigi. Onuň eden pikiri – ikimiz üçin iň möhüm zat. Hossarlar mydama –
gaýtalap aýdýaryn – hossarlar mydama hakdyrlar. Ölmezinden burun Tümen beg haýsy pikire gulluk eden
bolsa, sen ogul hökmünde, men ýegen hökmünde şol pikire gulluk etmelidiris. Pikiriň ýalňyşdygyny
bilseňem, ogul hökmünde ol pikire: «Ýalňyş pikir» diýmäge seniň hakyň ýok, meniň hem ýegen hökmünde
hakym ýok.
– Onda näme üçin: «Daýymy öldüren ganhor» diýip, ýigrenen duşmanyňa – Togrul bege äre çykmaga
şaýlanýarsyň?!
Altynjanyň bu sowala jogaby taýýardy, ýöne ol köp manyly dymdy.
***
Keski Kelew toýa iki ýüz meşik şerap getirdi.
– Goý, toý güni içilsin, göwün açylsyn – diýip, Keski Kelew dabaraly aýtdy.
Emir oňa minnetdarlyk bildirdi, saçak başyna çagyrdy. Onuň bu tarhandökerligini Janahyr Geçdeki
halamady, emiri kesä çekdi:
– Doganym, sen göwnüňe hiç zat getirme, ýöne men içki howsalamy saňa aýtmasam, rahat gezip biljek
däl.
– Näme boldy?
– Enteg-ä bolan zat ýok, ýöne bolmagyndan gorkýaryn.
– Nämäniň bolmagyndan?
– Keski han – gowy han, ýöne onuň bolşy, ýüz düýe şerap getirmegi maňa gaty syrly görünýär. Ol,
göwnüme bolmasa, bir ýowuz iş gaýyrmakçy bolýan ýaly görünýär.
– Näme?
– Hudaý saklasyn, Hudaý saklasyn. Meniň göwnüme herki zatlar gelýär.
– Şeraplar zäherlidir öýdýärsiňmi?
– Belki, zäherlidir... Herhal, toý geçýänçä şeraplary buky ýerde saklaly.
– Goý, seniň diýeniň bolsun!
***
Iki ýüz gassap aldygyna mal soýdy.
Seljuk begleri sawçylyga gelenlerinde giň howlynyň içine düşäp çykan halylaryny meýlisden soň goýup
gidipdiler, şol halylar ýene howlynyň içine ýazyldy.
Beýle toýlar günde-günaşa bolup duranok. Şeýle bolansoň, toýa gatnaşmaga Jeýhunyň iki tarapyndanam köp
adam geldi. Golaý-goltumdaky obalaryň adamlarynyň-a tas ählisi diýen ýaly geldi.
Toý galanyň içinde-de, daşynda-da tutuldy.
Dogrusy, toýuň ulusy galanyň daşyndady. Aýdym-saz belentden ýaňlanýardy.
Uzynly gije aýdym-sazyň sesi ýatmady. Rakys oýnaldy.
Asyl zamahşarlylar toýa suwsap giden ekenler: olar gije ýatmalydygynam ýatlaryndan çykardylar.
Gijeki rakslar, aýdym-sazlar toý gününiň aýdym-sazy, raksy bilen utgaşyp gitdi.
Beýle toý soltan Hysrow Anuşirwan Adylda-da, Nuh Samanyda-da, soltan Mahmyt Gaznalyda-da
bolan däldir.
Bu mahal ähli kişi toý toýlaýardy, ýöne Altynjan şebistanyndan çykman çugutdyryp otyrdy.
Indi Zamahşardan gitmeli.
Altynjan ýany bilen alyp gitjek zatlary barada köp oýlandy.
Togrul begden galan gamçyny alyp gitmelimi?
Gelşiksiz bolaýmasyn?!
Altynjan gamçyny teblehananyň demirgazyk tarapyndaky sütü­niň düýbüne gömdi.
Onuň Zamahşarda galdyrýan zady diňe bir gamçy däldi.
Tümen daýysynyň beren baýlyklary-da galmaly bolar. Bir sähetli güni – eger ol gerek bolsa – Togrul beg
bilen gelip, bilelikde alyp gider. Bu meseläni, goý, Togrul beg çözsün! Belki, gömlen baýlygy Anuşirwana
başybitin berer?! Muny wagt salgy berer.
Hoş gal, Zamahşar!
Hoş galyň, mähribanlarym!
***
Iki hili ýagdaýda: bir-ä agyr günde, birem mes gününde kimiň-kimdigi tanalýar.
Altynjanyň toýy Haldana ezýet berýär: ol hyýalynda ezizläp ýören gyzyny bu gün durmuşa çykarýar.
Şu günden başlap, oňa Altynjany görme ýok. Eýýäm ýüregi sogrulyp gidip barýan ýaly bolup dur, onuň
göwnüne. Altynjan Zamahşardan gitse, belki, onuň üçin gowy bolar?! Parahat durmuşda ýaşar.
Onuň aňynda köwsar urýan ugur-utgasyz pikirler kändi, juda kändi. «Erkekler aglamaly däl» diýýärler.
Onuň welin, bagyryp-bagyryp aglasy gelýär, kimdir biri bilen raz aýdyşasy gelýär.
Ol mes bolup, raks oýnady. Lüti çykýança oýnady. Soňam gidip ýatmagy makul bildi.
Hana, çiltenler hyzmat edip ýör. Olara birpaýyz syn eden Haldanyň myrryhy atlandy. Ol çiltenleriň
onbaşylary Çyrlak bilen Ýatmazy ýanyna çagyrdy.
– Men näçe ýaşymda?
– Sen ýigrimi bäş ýaşyňda – diýip, Çyrlak ýylgyrjaklady.
– Sen näçe ýaşyňda?
– Menmi? On sekiz ýaşymda.
– Sen näçe ýaşyňda? – diýip, Haldan Ýatmazyň döşüne süýem barmagyny dürtdi.
– Men Çyrlak bilen gözlüje ýaşyt.
– Altynjan näçe ýaşynda?
– Melikämizmi? Ol biziň bilen gözlüje ýaşyt.
– Çyrlak beg, sen Altynjana indi «melikämiz» diýme. Şu günden başlap, ol siziň melikäňiz däl. Ýörüň,
derýa gidip, peşlerimizi oklalyň.
– Peşiňi derýaga näme üçin oklajak, Haldan?
– Wa-weýla, şonuň sebäbini-de bileňokmy, Ýatmaz beg?
– Bilemok-da şony, Haldan han.
– Zamahşarda erkegiň ýoklugy üçin peşlerimizi oklalyň.
– Sen erkek dälmi?
– Men erkek däl. Mendenem bir erkek bolarmy? Men içi boş töňňe. – Haldan Ýatmaz bilen Çyrlagyň
ellerinden çekdi. – Ýörüň, gidip aglalyň. Ählimiz jem bolup aglasak, gözýaşymyzdan ikinji Jeýhun derýasy
dörär. Biz döreden derýamyz bilen Ürgenji suwa gark edeliň! Gypjak düzüni gözýaşymyza gark edeliň.
– Haldan han, saňa näme bolýar? – diýip, Çyrlak Haldanyň bolşuna, diýýän sözlerine geň galdy.
– Sen maňa jogap ber, Çyrlak beg! Sen Oguz hanyň haýsy oglunyň nesebinden?
– Biziň ählimiz Gün hanyň Gaýa diýen oglundan.
– Oguz hanyň wesýeti boýunça Gün hanyň ogullarynyň borjy näme?
– Ähli Oguz neberesine patyşalyk etmek.
– Oguz hanyň Deňiz diýen oglundan bolanlaryň borjy näme?
– Patyşanyň hyzmatynda bolmak.
– Olaryň patyşa gyzyna öýlenmäge hukugy barmydyr?
– Ýokdur.
– Oguz hanyň Gün han, Aý han, Ýyldyz han ogullary – ylahy ogullar. Olar ýurda patyşalyk,
ýolbaşçylyk etmeli. Oguz hanyň Gök han, Dag han, Deňiz han ogullary – zemini ogullar. Olar – patyşalaryň,
hanlaryň, begleriň, ýolbaşçylaryň hyzmatynda durmaly ogullar. Olar mal bakmaly, suw çekmeli. Nahar
bişirmeli.
– Eý, Eflatun han, hany, açyk gürlesene! Maňa şu mahal boş takal gerek däl – diýip, Ýatmaz Haldanyň
üstüne azgyryldy.
– Hany, onda aýt, şu gün kim-kime hyzmat etdi?
– Bes et, Haldan! – diýip, Çyrlak hem Ýatmazy goldady.
– Biz pederlerimize hyýanat edýäris. Pederlerimiz biziň günämizi geçmez. Patyşa hyzmatkärine
hyzmat etdi şu gün.
– Bar, git-de ýat! Toýy bulaşdyrjak bolma.
– Haldan bilmeýändir öýdüp ýalňyşýarsyňyz. Men hemme zady bilýärin: sizler – çiltenler – Altynjanyň
aşyklary. Siziň eliňizden Altynjany Oguzyň hyzmatkär bolmaly ogly alyp gidýär. Siz hyzmatkäre hyzmat
edýärsiňiz. Ediberiň! Ediberiň! Sebäbi Zamahşarda erkek ýok. Gün kowumynda erkek ýok. Indi Deňiz
kowumy hökümdar bolar. Çiltenler – binamyslar! Siziň baryňyz binamys! Siz hyzmat...
Haldanyň aýtjak zady kändi. Ol ýaňy bat alyp ugrapdy. Çyrlak bilen Ýatmaz ony şeýlebir
ýepbeklediler welin, ol soň asyl geplejek bolmady. Ýerde parahat ýatyr. Çiltenler ony ýerine eltip ýatyryp
gaýtdylar.
Dünýäni unudyp, myrlap ýatyr ol.
***
Kejebe geldi.
Üç sany äpet pil! Olar altyn-kümşe bezelipdir.
Salar Gazanyň: «Gerekli zadyň agramy bolmaz» diýeni dogry eken. Seljuk gelinleri Altynjany
emgenmän göterip pile mündürdiler.
Piliň üsti Akgaryň üstündenem rahat eken. Sallançak çalaja hüwdüleýän ýaly duýulýar.
Altynjan ömründe pile münüp görmändi. Ol bäş-on ýaşlaryndaka Arsahuşmisen şäherinde ilkinji gezek pili
görüpdi. Şonda ol-a: «Pile münjek» diýip, Sadylla bolsa piliň ýakynyna barmakdan gorkup aglapdy. Sadyllanyň
gorkandygy üçin Altynjany pile mündürmändiler. Sadylla gorkmadyk bolanda olar pile münäýmelidiler.
Çagalygynda eden arzuwyna ol, gör, bu gün ýetdi.
Altynjan özüni piliň üstünde oňaýsyz duýdy. Hana, Togrulyň gelnejeleri ylla piliň üstünde önüp-ösen
ýaly, gaty arkaýyn otyrlar. «Jykyr-da-jykyr» gülüşýärler.
Eltileriniň şadyýanlygy Altynjanyň hoşuna geldi. Yslamdan öň durmuşa çykýan gelni birkemsiz
bezelen saý ata mündürip äkidipdirler. Indi pile, düýä mündürip äkidip ugradylar. Oguz dessury üýtgäp
barýar. Ýigit bilen gelniň alma atyşmasy-da galaňkyrlady.
Pil ýöräp barýar welin, äpet bir öý süýşüp barýan ýaly.
Altynjanyň göwnüne, dünýäniň ähli adamy kejebäniň iki ýanyna jemlenen ýalydy, sap-sap goşunyň
hem aňyrsyna-bärsine göz ýetenokdy.
Altynjan ýuwaş-ýuwaş öwrenişdi. Töweregine garandy. Ilkinji gören eltisiniň ady Gyzbibidi. Maňyzlymaýaly hatyn Altynjany sypap-sermäp jigerine salaýjak bolýar. Özem geplände «jigerim» diýip ýüzlenýär,
çekinmezligi öwran-öwran ündeýär. Özüniň gapdalynda boljakdygyny, hemaýat etjekdigini nygtaýar. Altynjan bu
gelni öň iki gezek gördi. Birinji gezek Togrul begi öldürmek niýeti bilen Gauhora baranda bu gelin oňa
gorküýzeden buz ýaly gymyz guýup berdi! Altynjan Gyzbibini ikinji gezek gudaçylyga gelende görüpdi, ol şol
wagtam häzirkisi ýaly mähribandy, hoşmanzardy, gujaklaşypdy. Olar köne joralar deýin ýene gujaklaşdylar.
Gyzbibiniň hoşamaýdan hoşamaý sözleri, hoşmanzarlygy Altynjany rahatlandyrdy. Ýogsam ol başda aşa howsala
düşüpdi, baran ýerinde nämeleriň boljakdygyny, nähili ýaşajakdygyny takyk bilmeýärdi. Gyzbibi bolsa oňa
howlukman, ähli etmeli zatlaryny – pil düşlege baryp duransoň, ýere nädip düşmelidigini, ýere ilki haýsy aýagyňy
basmalydygyny, onsoň nähili ýörmelidigini, Togrulyň ýanyna baransoň nämeleriň boljakdygyny birin-birin
düşündirýärdi.
Gyzbibi Altynjanyň egnindäki ähli eşigini çykaryp, galyň içki kürtekçe geýdirdi.
– Siz maňa nähili içki geýdirdiňiz? Ol gaharlanar – diýip, Altynjan garşy çykdy. – Ol «Öz iberen
zatlarymdan başga hiç bir zat geýmesin» diýipdir-ä.
– Gorkma, jigerim, gorkma. Içki eşigiňi gerdege 1 gireniňden soň aýrarys. Özümiz maşşate 2 bolarys
saňa.
– Maňa näme üçin içki kürtekçe geýdirýärsiňiz? Ol gamçylanda agyrmasyn diýipmi? Onuň ýaly bolsa,
gerek däl. Men gamçydan gorkamok.
– Ýok, ýok, onuň üçin däl. Bu häki bir kynyk yrymy. Biz Togrul begden izinsiz hiç iş etmeýäris. Diňe onuň
buýran zatlaryny edýäris.
– Içki kürtekçe geýmegimi-de ol tabşyrdymy?
– Onuň yradasy bolmasa, saňa el degrip bilmeris ahyry biz.
Kejebäniň içi daşardan görnenokdy. Daşaryny synlajak bolsaň, tutyny syryp seretmelidi. Ýöne piliň
üstünde uzak oturmaly bolmady.
Üç mil geçilip, Muhammet Togrul begiň düşlän düşlegine baryldy.
Adamyň köpi bu ýerde eken.
Surnaýdyr kernaýlar çalynýardy.
Süýjüden süýji sazlara göwünleri joşýan kişiler towsuşyp raks oýnaýardylar.
Uly şowhun, uly dabara bilen Altynjany pilden düşürdiler.
Ol özbaşdak ýeke ädimem ätmeli bolmady. Ähli ätmeli ädimini Gyzbibi öwretdi.
***
Giden mähelle!
Ähli kişi tomaşa görjek!
Ähli kişi Togrul begiň bikir nyşanlysyny görjek!
Ähli kişi gelniň garşylanyşyny görjek!
Ähli kişi Muhammet Togrul begiň gelnini gamçylap urşuny görjek!
Altynjanyň her tarapynda bir eltisi ýöräp barýardy. Olar esli aralygy bile ýöränlerinden soň, birki ädim
yza çekildiler.
Indi Altynjanyň ýeke özi ýöremelidi.
Altynjanyň iki tarapy adamlardan ýaňa myg berýärdi. Onuň ýöreýän ýoluna haly düşelipdi. Halynyň
üstem durşuna güldi.
Her hili owadan güller. Nisar dessury 3 boýunça Altynjanyň ýörejek ýoluna, üstüne gül seçeleýärdiler.
Bir seljuk begi (Kelan Baýgu) Altynjanyň üstünden dinar seçeleýär. Adamlar ol dinarlary ýere ýetipýetmänkä garbap alýarlar.
Sazyň sesi kesildi.
Dym-dyrslyk.
Altynjan dähedem-dessemläp barşyna on bäş-ýigrimi zirag aralykda Muhammet Togrul begiň
durandygyny aňdy. Çünki ol aşak bakyp barşyna adamlaryň donlarynyň synlaryndan çen tutdy. Bu donlaryň
eýeleri serkerdeler, atly-abraýly adamlar bolmaly.
Altynjan şindem dähedem-dessemläp barýardy.
Bu ýere jemlenen halaýygyň köplügi hem toýuň tutumy – Muhammet Togrul begiň Altynjana
söýgüsiniň alamaty! Muny kim duýmasa-da Altynjan duýýar!
Eý, Hudaý, dünýäde Altynjan ýaly söýülýän başga bir zenan barmyka?
Altynjany beýik Rahman ezizleýär. Beýik Rahman bendesini ezizlände, ine, şeýle merdi-merdana gerçege
duşurýar. Şeýle toý edýär. Altynjanyň bu derejä ýetmesi şeýlekin bir tötänlik däl! Ýok, ýok, bu beýik Perwerdigäriň
emri! Bu beýik Perwerdigäriň ýalkawy!
Altynjan dünýä inende soltan Mahmyt Gaznalynyň Zamahşara barmagy, howla ilkinji ädimini ädende
onuň jägildäp dünýä inmegi beýik Perwerdigäriň eradasy!
Şonda beýik soltanyň ýaňyja dünýä inen çagajygyň gulagyndan üç mertebe çala çekip, «Altynjan»
diýen ady bermegi hemem «Beýik bege hemra bolmagyny» dileg etmegi beýik Perwerdigäriň eradasy!
Patyşa – Allatagalanyň Ýerdäki wekili. Allatagala öz işlerini şol wekiliniň eli bilen edýär.
Bu gün Allatagalanyň – onuň ýerdäki wekili bolan soltan Mahmyt Gaznalynyň (onuň ýatan ýeri jennet
bolsun!) mundan on sekiz ýyl owalky islegi amal bolýar.
Bu gün soltan Mahmyt Gaznalynyň mundan on sekiz ýyl owalky dilegi bilen Altynjan «Beýik bege
hemra bolýar!»
Wah, şu toýy soltan Mahmyt gören bolsady!.. Arman!..
Ine, Altynjan soltan Mahmyt Gaznalynyň pata beren «beýik beginiň» ýanyna barýar!
Ol Togrulyň üç-dört ädim garşysyna baryp saklandy.
Ol Muhammet Togrul begiň mährini duýdy. Sandyramasy öňkü­sindenem artdy.
Egilip tagzym etdi.
– Aý, ýok, bolanok, täzeden tagzym etsin! – diýip, Togrul begiň ýanyndakylar gygyryşdylar.
Altynjan öňküsindenem has yhlasly tagzym etdi.
– Bolanok!
– Aýagyňa ýykylsyn. Aýagyňy ogşasyn!
Bu çakyr ses Altynjana juda tanyşdy. «Eý, Hudaý, bu kimkä? Öz-ä gaty tanyş. Men bu sesi öň nirede
eşitdimkäm?!» diýip, Altynjan içini gepletdi. Ýadyna salyp bilmedi, ses çykan tarapa göni seretmegi bolsa
gelşiksiz gördi.
Togrul beg Altynjana ýüzlendi:
– Altyn gyz, mähelläniň näme isleýändigini eşidýärmiň?!
Altynjan tekepbirdi, ýöne bu ýerde ol tekepbirlik etmedi. Ikidyz oturyp, Togrul begiň ädigini taýly
gezek öpdi. Maňlaýyny degirdi. Barybir, göwnüne makul bolmady, begiň sag aýagyny garsa gujaklady.
Beýle sadykatlylyga, megerem, hiç kim garaşmadyk bolsa gerek, adamlar tolgunma bilen gelniň bolşuny
synladylar, oňladylar:
– Ine, indi boldy!.. – diýip, çakyr sesli kişi seslendi.
Altynjan Togrul begiň özüni urmalydygyny ýatlady-da, biraz yza çekildi.
– Togrul beg, gelniňi uraňok-la? – diýip, ýerli-ýerden soradylar.
Togrul beg biline gysdyrylgy gamçysyny alyp, elinde oýnatdy, soňam Altynjany ýuwaşjadan
gamçylandan boldy.
– Ur!
– Ur, Togrul beg! Dözümliräk ur!
– Aý, muňa urduk diýmezler. Hatynyň nähili hatyn boljakdygy häzirki urşuňa bagly bolar – diýip, çakyr
sesli kişi janykdy.
– Häzir urmasaň, soň öz buduňa urmaly bolarsyň!
– Hatynyň iň gowusy gözüňe tüsse gapdyryp lezzet alar.
Ýene çakyr sesli dillendi:
– Hatyn bilen şeýtanyň gowusy bolýan däldir. Ur! Ur!
Adamlaryň sesi tapba kesildi, Togrul beg olara gaharly sereden bolarly.
Altynjan gamçynyň şuwwuldysyny eşitdi. Şuwwuldy yza öwrülip, Altynjanyň ýagyrnysyny ýakypýandyryp gitdi. Eý, Hudaý! Togrul beg akylyndan azaşdymyka? Heý, beýdibem bir urmak bolarmy?
Altynjan görgüliniň näme günäsi bar? Urmalymyş diýseler, Togrul beg yrym-yrym, ýom-ýom edäýmän,
gara çyny bilen urýar.
Üç!..
Bäş!..
Dokuz!
Musa beg saklanyp bilmedi:
– Togrul beg, sen gelniňi-hä öldüräýdiň öýdýärin.
– Altyn gyz bu, altyn gyz. Çydamly bu.
Altynjanyň gözüniň alnyndan kinniwanja uçgunjyklar gaýmalaşýardy. Ýöne Togrul begiň şol sözünden
soň, şol sözler bilen uçgunjyklar gamçynyň awuşan ýerlerine melhem bolup çaýyldy.
Altynjanyň eltileri ylgap gelip, hersi bir goltugyndan tekge berdi.
Adamlar jem bolup gygyryşdylar:
– Gelniň ýüzüni görkez!
Togrul beg gelip, Altynjanyň tuwagyny aýyrdy-da, çekgesine elini goýdy.
– Başyňy galdyr, Altyn gyz. Goý, bu kynyk begleri Togrulyň hatynynyň dilir dilguşalygyny görsünler.
– Togrul beg Altynjany bir «hop» diýende çep egnine mündürdi-de, halaýygyň görmegi üçin öz daşyndan
ýuwaşja aýlandy.
Altynjanyň sahypjemalyny gören mähelle uly gowur turuzdy. Kynyk begleri Togrul begiň hatyndan
oňandygyny, Altynjanyň biçak hoşmanzardygyny nygtadylar. Togrul bege lezzetli aýşy-eşretleri dileg
etdiler.
Togrul beg Altynjany egninden eda bilen düşürip, Gyzbibi bilen Peýkertuwaga ýüzlendi:
– Gelnejelerim, meniň Altyn gyzymy gerdegime eltiň, näme islese, mähetdel bitiriň, göwnüne
degäýmäň!
– Begiň hatynynyň göwnüne, heý, degip bolarmy?! – diýip, eltiler Altynjany giň gerdege alyp bardylar.
Bu mahal Altynjanyň aňynda diňe bir pikir öwç alýardy, ol hem çakyr sesli kişini bogup öldürmek,
kerçem-kerçem etmek pikiri. «Men ony hökman taparyn. Hökman taparyn» diýip, ol öwran-öwran
gaýtalady. Çakyr sesli kişiniň sözleri welin, onuň aňynda zol-zol gaýtalanýardy: «Hatyn bilen şeýtanyň
gowusy bolýan däldir. Ur! Ur!»
***
Altynjanyň garaşan täze ömri başlandy.
Ikinji ömür başlandy.
Altynjanyň hakyky ömri başlandy.
Beýik Biribar diňe gowusyny etsin!
Ýaramaz günler duşmanyň başyna lagnat bolup insin.
Allatagala şerapatly, mürewwetli ömri-deraz bersin!
On dördünji hekaýat
ŞOL GIJÄNI «ZAMAHŞAR GIJESI»
DIÝIP ATLANDYRDYLAR
eýlebir adam kän, şeýlebir adam kän, Altynjan olaryň hiç birinem tananok. Asyl, oňa bu ýerde
tanyş hiç kim, hiç zat ýok.
Nisar dessury bilen giren gerdegi-de oňa nätanyş. Ol birmeýdan butnaman durup, içerä göz
aýlady. Giň gerdegiň içi ylla köşkdi. Ýere köz deýin gyzyl halylar düşelipdir. Olaryň üstünde altynkümüşlerden ýaňa aýak basara ýer ýok. Gerdegiň tärimleri şaý-sepler bilen bezelipdir.
Içeri giren ýeriňde ojak bar, onda ojar odun alawlaýar. Ojagyň iki gyrasyna gypjak sährasynyň 1
gaplaňlarynyň derisinden posdekler2 düşelipdir.
Çep böwürde, iki zirag çemesinde gat-gat düşek gyzyl mahmal bilen örtülipdir.
Ortada, iki zirag çemesi beýiklikde sypa, onuň üstünde bolsa öýüň içindäki öýe meňzäp duran telär bar.
Sypanyň dört burçundan ýogyn agaçdan sütün galdyrylyp, olar daşy nagyşly agaçlar bilen birleşdirilipdir.
Teläriň üstüne aňrysy görnüp duran ak atlaz atylypdyr. Gerdegiň içindäki gerdek – telär ertekilerdäki
patyşalaryň şebistanyny ýatladýardy. Gerdegiň içindäki gerdekde – sypanyň üstünde ak-gara-gyzyl ýüpek
sapaklar bilen jäheklenen iki sany ýassyk goýlupdyr. Diýmek, bu ýerde Altynjan bilen Togrul beg ýatmaly
bolar. Sypa gerdegiň ep-esli ýerini tutup durdy.
Altynjany ojagyň çep tarapyndaky posdekde oturtdylar.
– Içerik hiç kim girmez, indi içki kürtekçäňi çykaraý – diýip, Musa begiň aýaly Peýkertuwak ýylgyrdy.
– Urlup görmänden soň, Togrul beg gamçynyň awusynyň nähili agyrylydygyny bilenok. Ol urşy bilen içki
kürtekçe dagy geýdirmedik bolsak, seni öldüräýjek eken, ol.
– Altynjan, sen bizden uýalma, içki kürtekçäňi çykar, gamçyň yzyna melhem çalaly. Bizem bir mahal
edil seniň geçen ýoluňy geç­dik. Ýöne bize içki kürtekçe geýdirmediler. Şonuň üçin ýagyrnylarymyzda
Ş
gamçynyň besse-besse yzy häzirem bar. Onsoň, saňa nebsimiz agyryp, sygryň eýlenen iki gat derisini
kürtekçe edip geýdirdik – diýip, Gyzbibi Altynjana eşigini çykarmaga ýardam berdi.
– Wa-weýla, wa-daryg-a, beýtmeli däl ekeniňiz-dä.
– Şeýtmedik bolsak, sen bu mahal biz bilen häzirkiň ýaly arkaýyn gürleşip oturyp bilmezdiň. Ýa öli bolardyň ýa
öliniň bäri ýany.
– Altynjan, sen özüň üçin taýýarlanan bu sypa bir seret – diýip, Peýkertuwak sypanyň gyrasyny sypady.
– Beýle sypa dünýäde hiç bir patyşanyň hatynynda-da ýokdur. Bu diňe sende bar. Bizde-de ýok.
Bilýärsiňmi, näme, Altynjan, Togrul bu sypa üçin gaty yhlas etdi. Ýigrimi düýe mahmaly gat-gat edip
düşetdi şu ýere, şunuň üstünde ýatsaň, soň turasyň gelmez. Togrulyň özem ýatyp görenok entek bu düşekde.
Yrym edip, seniň geleriňe garaşdy.
Altynjan göz astyndan eltilerini synlady: Peýkertuwak oral bolsa-da, hoşaýandalygyny saklapdyr,
hereketlerinde näziklik bardy, eti-gany ýerindedi, uzyn boýludy, berdaşlydy, dilkeşdi, ak ýüzli zenanyň päk
ahlaklylygy, uýaljaňlygy, hoşmanzarlygy edim-gylymyndan äşgär duýulýardy. Çep gözi çalaja gyzaryp durdy.
Gyzbibi maňyzly-meňzeşikli, gülerýüzli, orta boýly nurana hem janperwer hatyndy. Ol gyýa-gyýa
bakyp, hoşnigähli gürleýärdi. Sesi janyňa ýarap, hoşuňa gelýärdi. Dili süýjüdi. Ol gürlände sözleri biribiriniň yzyna şeýlebir sepleýärdi welin, onuň mylaýym sözlerini diňledigiňçe diňläsiň gelýärdi. Ullakan ala
gözleri özüne imrindirýärdi. Köp zada diýeniniň bolýandygy duýulýardy. Hereketleri, agyp-dönmesi
Peýkertuwagyňky ýaly ýaýal hem agras däl-de, dilirlidi hem ynamlydy. Özem edeni gelşip durdy. Başga biri
bolanlygynda Altynjan piliň üstünde eşigini çykaryp ýalaňaçlanmazdy, ýöne Gyzbibide söz bilen düşündirip
bolmaýan bir jady bardy. Altynjan Gyzbibiniň nazaryna nazary kaklyşanda jadylanan ýaly bolup, onuň ähli
emrini gepsiz-gürrüňsiz ýerine ýetiripdi. Indi gerdekde oturyp, kejebede eden zatlaryna öz ýanyndan
hopugýardy.
Eltilerine seredip, Altynjan özüne giňlik bermäge, olaryň her bir sözüni ýatda saklamaga çalyşdy.
Peýkertuwak bilen Gyzbibi gaty arkaýyn hem ynamly hereket edýärdiler. Olar Altynjany uly çelekde
ilki suwa, soňundan süýde düşürdiler. Altynjan süýde çümüp oturyp bolýandyram öýtmändi, süýt diňe
içilýändir öýderdi. Ýöne seljuk gelinleri ullakan bir çelegi geçi süýdünden dolduryp, içine Altynjany
saldylar. Soňundan ony ýene gyzgynja suwa düşürip, endamyna tübbet müşküni 3 çaldylar.
– Bu hökmanmy? – diýip, Altynjan Gyzbibä ýüzlendi.
– Hökman, jigerim, hökman. Bu enaýyja gumgumadaky 4 tübbet müşküni tapjak bolup, Togrul beg
kösenmek kösendi. «Getirip berjek» diýip söz beren bezirgenler köp bolupdyr, ýöne olaryň beren sözleriniň
yzy gelmändir. Eh, jigerim, bu erkekler üýtgeşik ýaradylypdyr. Men-ä bulara, teý, düşünip bilmeýärin.
– Nämesine düşünmeýärsiňiz?!
– Erkekler hatynlarynyň ýekeje ýylgyryşy üçin ähli baýlygyny orta dökerler. Ýurt aşyp ýa birnäçe ýyl
yhlas edip, müşk gözläp, hatynyna bagyş ederler. Hatyn üçin döwletleri, köp-köp şäherleri, kentleri, obalary
tozdurarlar, darkaş gurarlar, ençe adamlar pida bolar. Zenanlary depelerine täç ederler, wasp ederler. Seniň
begenmegiň üçin uzak ýerlere ýörite gidip, kerwenläp mata getirerler ýa getirderler. Erkek zenana edýän
yhlasyny özüne-de etmez, ýekeje dostuna-da etmez. Ata-enesine-de etmez. Hatyna gowy görünmek üçin
Çyna gider, Käbä gider. Hatyna ýaranmak üçin ähli zatdan gaýtmaz. Patyşa ýaranjak bolmaz, ýöne hatyna
patyşalaram ýaranmak üçin gara gündedir. Arman, şeýdip ezizleýän hatynynyň depesinden gamçy urmagy
hiç zatça bilmeýär. Eýsem, şu geň dälmi? Emma depäňden gamçy urýan şol erkek seniň tabşyran işiňi
wagtynda etmändigi üçin müňläp gulamy gylyçdan geçirer. Seniň göwnüňi awlamak üçin köp-köp adamy
öldürer...
***
Daşarda «Gelin» sazy çalnyp, rakys oýnalýardy.
Toý mähellesi garaňky düşensoň her ýüz-iki ýüz ziragdan uly ot ýakyp, olaryň töweregine üýşüp,
meýlislerini dowam etdirdiler.
Ýagly-ýagly goýun etlerinden kakmaç bişirilýärdi. Çar ýandan bişen hem köýen etleriň ysy hap
berýärdi.
Zamahşarlylar bir hepdeläp toý üçin halwadyr nişalla taýýarlapdylar. Hyzmatkärler ullakan
mejimelerde myhmanlara zamahşar halwalaryny, nyşallalaryny hödürleýärdiler.
Arabalarda şerapdyr çakyr, bozadyr rakiýa 5 getirýärdiler. Bu arabalaryň nireden gelýändigi belli däldi.
Biljek bolýanam ýokdy.
Rakiýalar, bozalar derýa bolup akýardy.
Togrul beg hem bu gün pyrlanmak pyrlandy. Topar-topar bolup oduň başynda oturan seljuk begleriniň
ýanlaryna baryp, olar bilen boza içdi, raks oýnady.
Seljuk begleri raks oýnanlarynda wagşyýana gygyrýardylar.
Wagt ýarygijä baran-da bolsa, toý dowam edýärdi. Sazandalar ýagşydan-ýagşy sazlary çalýardylar.
Aýdymçylar göçgünli aýdymlar aýdýardylar.
Ýekeje-de serhoş däl adam ýokdy. Ähli kişi serhoşdy.
Goşun serhoşdy.
Esgerleriň rakiýa içmegine Çagry bilen Baýgu Kelan rugsat beripdi, çünki üstlerine abanýan howp
ýokdy.
Altynjan daşardaky aýdym-saza, serhoş esgerleriň gykylygyna diň salyp, şindem gerdekde çugutdyryp
otyrdy. Eltileriniň degdim-gaçdym gürrüňleri-de onuň ünsüni çekip bilmeýärdi. Tümen daýysy göz
atuwynda peýda bolup, asyl aýrylanokdy. Ol Altynjana nämedir bir zatlar diýýärdi.
Megerem, ol ogly Anuşirwan barada soraýandyr?
Oglunyň Zamahşarda ýeke galdyrylandygyny eýýäm duýaýdymyka? Ol ýeke däl ahyryn! Onuň
ýanynda Abdylmälik han bar, Habyl bar, Kabyl bar! Onuň kem zady ýok. Ejesi Şaýürek-de ertir gala
dolanyp barar.
Anuşirwana galada hiç kim ala göz bilen seredenok. Dogrusy, ol alçak, suhangöý, gaýduwsyz, mähirli
ýigit bolup ýetişdi.
Ol şeýle mähirli welin, nämäň bar bolsa oňa beresiň gelýär! Anuşirwan adamyň göwnüni awlamaga
ökde. Onuň baş ýaragy – hoş sözi!
Tümen begem hoş sözlüdi. Ol Altynjanyň hoşuna geljek sözleri aýdýardy. Özem oňa mynasyp baha
berýärdi.
Adamlara ähli döwürlerde iň ýetmeýän zat özlerine mynaşyp bahanyň, ünsüň berilmeýänligidir.
Adamlar özlerine gowy baha berilmegine mydama teşne. Şol teşneligi gandyrýan kişiler iň gowy kişilerdir.
Altynjana ýetmeýän zat mynasyp sözdi, mynasyp bahady. Ol özüniň ýönekeý gyz däldigini ähli kişiniň,
şol bir sanda Togrul begiň hem bilmegini isleýärdi. Ýöne gapdalynda oturan şu üç hatyn: Gyzbibi,
Peýkertuwak, Şaýürek hem onuň üýtgeşik gyzdygyny bilenoklar. Gaýtam ýaňy Peýkertuwak: «Gyz bilen
gelniň tapawudy näme?» diýip soraýar. Soňam: «Gyz bilen gelniň tapawudy – ýeke gije. Nesip bolsa, senem
ertir biz ýaly hatynlaryň biri bolarsyň» diýýär.
Ýok, ýok, Altynjan bu üç hatyn ýaly bolmaz, olardan görnetin parhly bolar.
Üç hatynyň degdim-gaçdym söhbedini daşardan çykan ses kesdi:
– Togrul bege nika gyýmaly.
– Ahyr ýatlaryna düşdi, nikany ilkagşam gyýmalydy – diýip, Altynjanyň daýzasy Şaýürek hüňürdedi.
– Wa-weýla, Şaýürek, ikimiziň aýdanymyzy etseler, erkekleriň erkekligi gaçyp galaýjak ýalydyr.
Köp wagt geçmänkä öýlenýän gerçegi gerdege getirdiler. Gülki-şowhun al-asmana göterilýärdi.
Içerde ojar ot belentden ýanýardy.
– Gelnejelerim! Meni öldürjek bolan Altyn gyzy saklap otyrsyňyzmy? – diýip, Togrul «lah-lahlap»
güldi. – Hakyt meni öldürjek boldy, şu Altyn gyz. Özem bu Altyn gyz: «Kim-de-kim Togrulyň kellesini
getirip berse, men şol gerçege äre barjak» diýipdir. Bu Altyn gyzyň mahýasy – meniň kelläm. Beýik
Perwerdigär-ä bu Altyn gyzy meniň üçin dünýä inderipdir, bu-da näme üçin dünýä inendigini bilmän, meniň
kastymda gezip ýör. Bilýäňizmi näme, bu Altyn gyz dünýä inende soltan Mahmyt Gaznaly şu ýerdedi –
Zamahşardady. Menem onuň ýanyndadym. Soltan howla giren badyna bu Altyn gyz jägil-jägil edip dünýä
indi. Onsoň soltan bu gyza at dakdy, soňam «Beýik begiň hemrasy bolsun!» diýip, pata berdi. Soltanyň:
«beýik beg» diýeni men ahyryn, men! Düşnüklimi?
Altynjan bu sözleri eşidip doňdy galdy. Sebäbi Togrul begiň aýdan bu habary onuň üçin biçak
ýakymlydy.
Dünýä inen pursadynda soltan Mahmyt Gaznalynyň ýanynda Togrul begiň bolandygyna Altynjan
begenmek begendi!
Nika gyýdylar.
Ähli dessur berjaý edildi.
***
Gerdekde çatynjalary galdyrdylar.
– Dyza çök! Aýagyma ýykyl! – diýip, Togrul azmly seslendi.
Altynjan begiň bu sözüne ör-gökden geldi. Dogrusy, begiň bu tekepbirligini biçak ýokuş gördi.
Buýruk ikinji gezek gaýtalandy.
Altynjan bege: «Akylyň ýerindemi?» diýen terzde seretdi.
Wah, Altynjan owadandan-owadan geýnipdi. Ol şol owadan eşikde Togrula görünmekçidi, ýöne Togrul
oňa seretmedi.
Wah, oňa eltileri bolluk bilen tübbet müşküni çalypdylar. Altynjan Togrulyň tübbet müşküni ysgap,
melul bolşuny görjekdi. Togrul müşküň ysynam almady, aljak-da bolmady!
Altynjan eltisi Gyzbibiniň erkek kişiler hakdaky aýdan sözlerini ýatlady. Birdenem onuň garaşmadyk
ikinji ahwalaty gopdy: Togrul beg ony batly itip goýberdi.
Altynjan hatar duran sandyklara baryp uruldy. Ol tarsa ýerinden turdy, titir-titir edip, Togrula gazap
bilen seretdi.
– Gylyç gerekmi ýa hanjar? – diýip, Togrul güldi. Bilinden asfury hanjaryny 6 alyp, Altynjanyň öňüne
oklady.
Altynjanyň gany çüwdesine urupdy. Onuň garşysynda yhlas edip garaşan begi däl-de, Jendiň ýigrenji
emiri Şamälik duran ýalydy. Altynjan bir hanjara, birem Togrul bege seretdi. Birdenem aşak çökdi. Sandyga
degip möçügen böwrüni sypady.
– Tur ýeriňden!
Altynjan gozganmady.
«Beýle ganhor, beýle wagşy adam bilen ýaşap bolmaz. Men ýalňyşypdyryn. Bu adam meniň pikir eden
adamym däl eken. Bu hakyky wagşy, hakyky ýyrtyjy eken. Meniň başky pikirim dogry eken. Daýymy-da şu
ganhor öldürendir. Men bu ýyrtyjynyň hatyny bolmaýyn. Ýok, ýok, bu ganhor bilen bile ýaşap bolmaz. Men
gideýin, iň gowusy, ömrümi ýekelikde geçireýin, gaýdyp hiç wagt äre-de barmaýyn. Babamyň aýagyna
ýykylaýyn. «Meni öýden kowma» diýeýin. Ol meni öýden kowmaz. Ýöne häzir nädeýin? Men nädip öýe
aşyp bilerin?! Men häzir ylgap daşaryk çykaýyn. Şaýürek daýzamy tapaýyn. Ýok, oňa duşmaýyn. Ol meniň
pikirimi oňlamaz. «Yzyňa dolan» diýer ol».