Altynjan hatyn - 07

– Altynjan, sen menden hiç zat gizleme, ýüregiňdäkini açyk aýt!
– Men Arsahuşmisene – enemiň ýanyna gitjek.
– Sen ýalan sözlemegi başaraňok, Altynjan. Men seniň nirä gitmekçi bolýandygyňy, nähili mojuk
hyýala münendigiňi gaty gowy bilýärin.
– Nähili mojuk hyýala münüpdirin men?
– Sen kynyklaryň ýaşaýan Gauhor etrabyna gitmekçi bolýarsyň.
– Nirä, nirä?
– Altynjan, mönsüreme! Näme, Mansur şu howluda ýaşap, seniň näme gürrüň edýäniňi eşidýän däldir,
näme pikir edýäniňi bilýän däldir öýdýärsiňmi? Belki, men hiç zat bilýän däldirin, ýöne şu howluda,
Zamahşarda bolýan ähli zady welin bilýärin. Men seni synladym, sen Togrul Seljuklyny öldürip, Tümen
begiň hununy almakçy bolýarsyň? Hun beýdip alynmaýar.
– Eýsem nädip alynýar?
– Hun eden etmişi boýnuna goýlup, soňundan alynýar. Sen galplyga duwlanyp barjak bolýarsyň. Eger
şeýtseň, seniň daýyňy öldüren ganhordan tapawudyň näme? Senem Tümen daýyňy öldüren ganhor ýaly
ganhor bolýarsyň?
– Mansur daýy, maksadyň meni goýbermezlikmi?
– Sen maňa dogry düşünipsiň.
– Bolýar, gitjegem däl. Kabyl, Ýatmaz, Akgaýa, Çyrlak, eşidiň, biz hiç ýerik gidemzok.
Mansur Altynjanyň sözüne ynanmady, onuň her bir ädimini özüne habar berip durmaklary üçin on sany
jandar goýdy. Galanyň derwezesini ýapdyrdy. Derbanlara derwezeden Altynjany, Kabyly, Habyly,
Anuşirwany çykarmaly däldigini aýdyp, berk görkezme berdi. Diňe görkezme bermek bilen çäklenmän, ol
gije derwezäni garawullap, şol ýerde ýatdy.
Mansur gapydan ýok – Mansur müňkür bilen bolan gürrüňden soň, Altynjan ar almaga gitjek diýip
dyzap durmady. Naýybyň talabyna boýun sunýan ýaly ýuwaşady.
Özüni atylan ok hasaplan Altynjanyň birden mugyra gelmesi, ýuwaşamasy, gitjek bolmazlygy Mansur
müňküre şübheli göründi. Herhal, ätiýajy elden bermedi.
Altynjan Mansur müňküriň hiç ýerik gitmeli däl diýip tabşyrmasyndan soň diňe Habyl bilen iki gezek
gürleşdi. Galan wagtlarynyň galabasyny şebistanynda oturyp-ýatyp geçirdi. Bir gezek daşary çykyp,
elguşlaryň saklanýan külbesine bardy. Şahynyny eline alyp, ony sypady, oňa iým berdi. Soň Akgar
bedewiniň ýanyna bardy. Bagyň içinde biraz aýlandy, soň ýene hareme dolandy.
Bu ahwalat iki gün gaýtalandy. Üçünji gün Altynjan Mansur müňküriň tamasyny ödedi.
Gülýüzli ylgap geldi:
– Melike ýok.
– Aty-da ýokmy?
– Akgar dur.
– Anuşirwan bilen Habyl barmy?
– Anuşirwan ýatyr, Habyl ýok! Kabyl-da ýok!
– Ol saňa hun almaga, ar almaga gitjek diýip, heý, ýaňzytmadymy?
– Ýok, ol maňa hiç zat aýtmady. Siziň bilen gürleşensoň, ol aglamak aglady.
– Näme üçin aglady?
– «Mansur daýymyň göwnüne degdim, ony kemsitdim» diýip aglady.
– Bar, ýeriňde oturyber.
– Eý, tagsyrym, Altynjan niredekä? Jany beri sagmyka onuň? – diýip, Gülýüzli gözüne ýaş aýlady. –
Indi men Hajar hatyna näme diýeýin? Indi men Abdylmälik hana näme diýeýin? Olar meni öldürer, hökman
öldürer.
– Öldürseler, bu dünýäniň azabyndan dynarsyň.
– Ölesim gelenok meniň.
– Ölesiň gelmeýän bolsa, dowul turuzma. Bar ýeriňe! Hiç zat bolmadyk ýaly, rahat otur!
– Melikämizi alyp gaçandyrlar. Men bilýärin, ol günsaýyn owadanlaşýar. Ony ogurlandyrlar. Bir belabeteriň gopjagyny ýüregim syzdy meniň, pikir edişim ýaly-da boldy.
– Haý, meniň aamlygym gursun, sowan demir egrelmeýär ahyryn – diýip, Mansur müňkür özbaşyna
ahmyr bilen hüňürdedi. – Men bolsa ony mugyra gelendir öýtdüm.
– Näme diýdiňiz, tagsyrym?
– Belanyň sapy! – Mansur müňkür derwezä bakan gaty-gaty ýöräp gitdi.
Üçünji hekaýat
KÖP PIKIR ASTYNDA AJAL BAR
1.
l ähli zady öňünden diňe ýedi ölçäp däl, müň ölçäp bir kesipdi, maksadyna ýetjegine
ynanýardy. Şol ynam hem onuň çiltenler bilen ýola düşmegine sebäp bolupdy. Onuň özüne zol-zol
gaýtalaýan ýeke-täk öwüdi bardy, ol hem howlukmazlykdy, sabyr bilen maksada ýetmekdi. Şeýlede bolsa, ol maksadyna ýetmäge – hun almaga şeýlebir howlugýardy, hiç bir ýerde hiç bir zatdan karar tapyp
bilenokdy, ony rahatlandyryp biljek ýeke-täk zat – hunuň alynmagydy. Habyl birki gezek oňa: «Soňy nähili
bolarka?» diýip sorag berdi.
Altynjan ýüregindäkini aýtdy:
«Soňy nähili bolanda näme?!»
Bu pikir başdansowma pikir däldi. Altynjan hakykatdan hem şeýle pikir edýärdi. Hun alnandan soň
ykbalynyň nähili boljakdygy ony birjik-de gyzyklandyranokdy. Ol, asyl, maksadyna ýetenden soň ölmäge
razydy. Çünki Tümen beg – daýysy ölenden soň onuň üçin ýaşaýşyň manysy gaçypdy. «Näme üçin
ýaşamaly?» diýip, ol oýlanýardy. Ýaşaýyşda gyzyk, lezzet görmeýärdi.
O
Ol hyýalynda ençe gezek hundaryny öldüripdi, içini sowadypdy. Arman, hyýaldady.
Hyýaly hakykata öwürmelidi. Nädip? Altynjan ýanyndaky çiltenler1 bilen her bir ädilmeli ädimi, her bir
edilmeli işi jikme-jik maslahatlaşdy, maslahatda makul görlen pikir boýunça olar atlaryny-da çalşypdylar,
Altynjanyň ady indi Agaýunusdy, Habylyňky Genjimdi. Beýleki ýigitleriň atlary üýtgedilmändi. Muňa zerurlyk
hem ýok hasap edilipdi, çünki olary Zamahşardan gaýry ýerlerde hiç kimse tanamaýardy.
Agaýunus ýanyndaky ýigitleriň ählisine janyny ynanýardy, çünki ol olary ençe gezek agyr-agyr
synaglardan geçirip görüpdi. Ol ýigitler Agaýunus üçin özleriniň şirin janlaryndan geçmäge taýýar ýigitlerdi.
Aýratynam Ýatmaz, Akgaýa, Çyrlak diýen ýigitler ýanyp duran otdular, olar Altynjanyň jandarlarydy. Olaryň
hersi on haşymyň serkerdesidi. Üçünji onlugyň serkerdesi Habyldy. Deňi-duşlarynyň arasynda onuň ýörgünli
ady Ýekegözdi.
Altynjan olara käteler kakasyndan, ejesinden, doganlaryndan ogryn hak-heşdek töleýärdi. Sebäbi olar
nämedir bir zadyň hasabyna eklenmeli ahyryn! Olar uzynly gün Altynjanyň goragynda, hyzmatynda
(Aslynda galada ony goramagyň zerurlygy-da ýokdy) bolýardylar. Bu üç ýigit – Ýatmaz, Akgaýa, Çyrlak
beýleki ýigitleriň arasynda güýç, batyrlyk, daýawlyk, garadangaýtmazlyk babatda görnetin
tapawutlanýardylar.
Çiltenleriň, diňe bularyň däl, ähli zamahşarly ýigitleriň arasynda-da Altynjanyň gyz maşgaladygy
köplenç halatda ýatdan çykýardy. Ähli ýigitler ony özleriniň serkerdesi hökmünde, erkek kişi hökmünde
aňlaryna siňdiripdiler. Gaty seýrek halatlarda onuň gyzdygy ýatlaryna düşýärdi.
Altynjan erkek kişi ýalydy: erkek kişi ýaly gürleýärdi, erkek kişi ýaly dogumlydy.
Gidip baryşlaryna seljuklylaryň ýanynda aýtjak sözlerini maslahatlaşýardylar. Seljuk düşlegine
ýetilýänçä edilmeli işleri, aýdylmaly sözleri öz aralarynda telim ýola gaýtaladylar.
Olar gazanç etmek maksady bilen Müňgyşlakdan Mawerannahra barýarkalar, bir dili senaly kişi soltan
Mahmyt Gaznalynyň, häzirem Masudyň uly ynamyna, uly sylag-hormatyna mynasyp bolan Seljukly diýen
neberäniň bardygy hakda eşidip, Gauhora gelipdirler. Olaryň maksady bir halal kişä gulluga durup, birki
ýyllap bigaýgy maşgala eklär ýaly gazanç etmek. Hoşamaý sözler bilen seljuklylaryň göwün kirişlerinde
mylaýymdan mylaýym, hoşamaýdan hoşamaý owaz edip, göwün töründen orun almak we ornaşmak, amatly
pursat dörände rehimsizlik bilen ar almak.
Seljuklylar Agaýunus perini görüp, elbetde, onuň kimdigi bilen gyzyklanarlar. Hyrydar çykmaklary-da
mümkin. «Mümkin» diýip sypaýyçylyk etmek nämä gerek, hökman hyrydar çykarlar. Göwher hyrydarsyz
bolmaýar. Türkmen ähli babatda mert-de, sabyrly-da bolsa, zenan babatda durumsyz. Kynyklaram –
türkmenler. Owadan gyz görseler, garrysam, ýaşam galkyjaklaberer. Türkmenler haýsy ýerini teshyr etseler,
hazyna hökmünde ýygnaýan esasy oljasy – gyz-gelin. Beýleki halklar uzak-uzak ýurtlary akyn edip, harwarharwar altyn-jowahyr, lagly-göwher getirer, oguz welin, süri-süri edip, owadandan-owadan gyz-gelin
getirer.
Nähili bolar?! Altynjanyň öňden oraşan çaky boýunça, ine, hakyt şeýle bolar. Kynyk serkerdeleri
Agaýunusy açgözlülik bilen synlarlar-da, toparyň serdary Genjim bege sowal bererler:
«Eý, ýagşy ýigit, bu gyz kim?»
«Bu gyz meniň uýam, ady Agaýunus. Agaýunus harby tilsimlere ezber».
Genjim sözüni soňlap-soňlamanka ikinji sowal berler:
«Äri barmy?»
«Äri ýok».
«Sen uýaňy maňa ber».
«Agaýunusyň bir şerti bar».
«Bir däl, goý, iki şert goýsun!»
«Ol şert – üç aýlap, siziň araňyzda bolup, däp-dessuryňyz bilen ýakyndan tanyşmak, ysnyşmak. Üç aýda kimiňkimdigi aýyl-saýyl bolar».
«Makul gep. Biz üç aý garaşarys».
Oguz beg hak aýdypdyr: almany Asmana zyň, ýere düşýänçä ýa Pelek! Üç aýda – nämäniň näme
boljagyny, üç aýdan soň Agaýunusyň haýsy ýerde boljagyny diňe Pelek biler!
***
Ähli zatlar Agaýunusyň pikir edişi ýaly bolaýmalydy, ýöne bolmady. Sebäbi ganojak Muhammet
Togrul düşlegde ýok eken. Asyl ol, görlüp oturylsa, Zamahşaryň deňinden geçip, Jürjaniýa – Altyndaşyň
ýanyna giden eken.
Herhal, olary Kelan ýabgu diýen äpet bir kişi garşy aldy. Genjim begiň öňden ýat tutan nutugyny
mukytlyk bilen diňledi. Soňam Agaýunusa tiňkesini dikdi:
– Bu gyz kim?
– Bu gyz meniň uýam, ady Agaýunus. Agaýunus ýaşlykdan harby tilsimleri öwrendi. Ol men-men
diýen on esgere taý gelip bilýär. Gylyçlaşmakda ökde.
– Söweşmek, gylyçlaşmak arwat işi däl...
– Dogry, ýöne Agaýunus meni ýeke goýbermek islemedi. Çünki onuň menden başga hiç kimi ýok.
Menem ony Müňgyşlakda ýeke goýup gaýtmakdan gorkdum. Agaýunus uýam bize bike, ol biziň tikinçatynymyza seredýär hem nahar-şor taýýarlaýar.
– Äri barmy?
– Äri ýok.
– Beýle owadan arwat ärsiz bolsa, türkmene aýypdyr. Şu güne çenli siziň araňyzda bu arwada eýe
çykan tapylmadyk bolsa, biz oňa eýe durarys. Uýaňy hiç zada hor-zar etmeris.
– Agaýunusyň bir şerti bar.
– Aýt şertini.
– Ol şert – üç aýlap, siziň araňyzda bolup, däp-dessuryňyz, adamlaryňyz, arwatlaryňyz, talaplaryňyz
bilen ýakyndan tanyşmak, ysnyşmak. Üç aýda ähli zat aýyl-saýyl bolar.
– Makul gep, biz üç aý garaşarys. Goý, ol biziň hatynlarymyzyň arasynda ýaşabersin.
Ylalaşyk şu ýere gelende birtopar atly geldi. Ol atlylaryň öňündäki Mansur müňkür bilen Abdylmälik
hanyň ýegana razdary Keski Kelewdi.
2.
Altynjan kakasy Tahyr Afrasýaba gynanç bildirmek üçin Arsahuşmisene giden wagty müňbaşylaryň,
ýüzbaşylaryň birnäçesi bilen ikiçäk duşuşdy, olaryň ählisine şol bir sowaly berdi:
«Saňa syr ynanyp bolarmy?»
«Gep ol syryň nähilidiginde».
«Men Togrul Seljukly diýen nejisden Tümen daýymyň aryny almak isleýärin. Kim daýymyň aryny alyp
berse, men şol kişä bir müň dirhem berjek».
«Bu işi hana aýtman edip bilmerin».
«Müň dirhem berjek-how».
«Ýüz müň dirhem berseňem, hana aýtman hiç iş edip biljek däl. Han aýtsa, bu işi bir dirhem berilmesede ederis».
«Men ýalbarýaryn...»
«Ýok, ýok, Altynjan, gürrüň şundan aňry geçse, men hana hökman habar bermeli bolaryn. Sebäbi men
onuň öňünde desterhana hem Gurhana elimi goýup, wepadarlyk kasamyny içdim. Wepadarlygyň gutaran
ýerinde türkmen gutarýar».
Altynjan iň soňunda Şadranç müňbaşy bilen ikiçäk duşuşdy.
«Şadranç daýy, saňa syr ynanyp bolarmy?»
«Melikäm, maňa syr ynanyp bolmaýan bolsady, onda Abdylmälik han meni özüne müňbaşy
edinmezdi».
«Meniň häzirki aýtjak pynhan gürrüňimi hiç kim, babam-da bilmeli däl».
«Seniň syryňy babaňa aýtmak zerurlygy döremese gerek. «Aýtma» diýseň, aýtmaryn».
«Men Togrul Seljuklydan Tümen daýymyň aryny almak isleýärin. Kim daýymyň aryny alyp berse, men
şol kişä müň dirhem berjek».
«Müň dirhem?!»
«Kim Togrul Seljuklyny öldürse, men şol kişä müň dirhem berjek».
«Onça dirhem saňa kim berer? Abdylmälik han berer öýdýärsiňmi? Sen bu işi babaň bilmezligini
isleýärsiň-ä».
«Şu işi bitirip biljek adamy tapyp berseň, men saňa-da müň dirhem berjek».
«Sen onça dirhemi nireden aljak?»
«O näme üçin men iki-üç müň dirhemi kimdir birinden almaly? Men ony hiç kimdenem aljak däl.
Diýen dirhemimi men kimdir birinden soramaly, almaly däl. Olar meniň özümde bar. Saňa meniň sözüm
ýeterlikmi ýa-da dirhemlerini görkezmelimi?»
«Görkezseň-ä gowy bolar».
Altynjan şol günüň ertesi ýene Şadranç müňbaşy bilen ikiçäk duşuşdy. Oňa iki sany düwünçek berdi:
«Şu düwünçekleriň hersinde ýüz dirhem bar. Heriňize ýüz dirhemi öňünden berýärin. Ine, iki müň
dirhem! – diýip, Altynjan dirhemli düwünçegi müňbaşynyň öňüne taşlady. – Bu dirhemleri iş bitensoň
berjek. Men muny görmegiň, bardygyna ynanmagyň üçin görkezýärin. Iş bitireniňizden soň galanyny
bererin».
«Melikäm, men bu töwekgellige dirhem hantamaçylygy bilen girmezdim. Maňa siziň hiç zadyňyz
gerek däl. Öz hatynyň hem onuň maşgalasynyň mertebesi üçin men özümi oda atmaga-da taýýar. Ine, şu
maksat bilen saňa razylyk berdim. Sen ýalňyşýan-a dälsiň-dä?»
«Ýok, ýalňyşamok!»
«Eger siziňki hak bolsa, han sizi beýle ýowuz jezalandyrmazdy ahyryn?»
«Sen etjekmi ýa akyl berip çäklenmekçimi?!»
«Men düşünmek isleýärin, seniň hem düşünmegiňi isleýärin. Hanyň degişli adamlary bu jenaýaty derňäp,
öwrenip ýörler. Ýene biraz tagapyl eýle, ähli zat belli bolar, jenaýatçyny-da taparlar».
Şadranjyň sözüne Altynjanyň biçak gahary geldi:
«Sen gorkak! Bar, babama meni sat!»
Altynjan Habyl bilen Kabylyň ýanyna bardy. Bu mahal olar düşekde ýatyrdylar. Abdylmälik han olary
ýowuz jezalandyrypdy. Has takygy, hersi ýigrimi gamçy urlupdy. Şol urgular zerarly olar düşege
baglanypdy: ýerlerinden galyp, ýöräp bilenokdylar.
Altynjan olaryň daşyndan ot-elek bolup aýlanýardy, aňyndan ar almak baradaky pikir aýrylanokdy.
Mansur gapydan bilen Keski Kelewe öz ýanyndan nälet okaýardy.
Ruhdan düşmezlik barada öz-özüne göwünlik berýärdi, ar almagyň täze ýollaryny gözleýärdi.
Ar almak onuň ömrüniň manysyna, maksadyna öwrülipdi. Özdiýenli hem özerkli adam hökmünde ol
muny amal etmän ýaşap biljek däldi. Şu maksadyna ýetmek üçin, ol hatda şeýtan bilen dogan okaşmaly
bolsa-da taýýardy.
Ähli güýçli adamlar ýaly, ol diňe öz pikiriniň amal bolaryny bilýärdi. Şuňa garşy gelýän bolsa, ol ähli
garaýyşlary, ynançlary, dessurlary ýere çaljakdy, gerek bolsa, olaryň daşyndan aýlanyp geçjekdi. Ol öz maksady
üçin urulmaga, ýenjilmäge-de, gaýry hupbatlara-da kaýyldy. Esasy zat – ar almaly! Öýkeläp gaýdan hem bolsa, ol
ertir ýene Şadranç müňbaşynyň ýanyna barmakçydy. Sebäbi ol häzirki wagtda özüne kömek edip biljek ikinji
adamy görmeýärdi.
Eger erkek adam hatynyň Hudaýy bolýan bolsa, Altynjan bu Hudaýa öz aryny ýerine salmak baradaky talaby
bildirmekçidi. Bu talabyň berjaý bolmagynyň deregine ol diňe bir erkini däl, eýse, janyny-da bermäge
döwtalapdy. Ar – onuň mertebesidi, eýse, ýanyndaky Hudaýy onuň mertebesiz bolmagy bile razylaşyp bilermi?!
Gulunyň mertebesizliginde Eýesi üçin nähili maza hem many bolup biler?! Mertebesini ýokary götermek üçin
edýän bolsa, goý, ursun, goý, ýençsin! Mertebesini gögertmejek, aryny alyp bilmejek bolsa, ol erkegiň
hudaýlygyny ykrar edip biljekmi?! Ýok! Onda diňe bir zat – hudaýlyk hökmürowanlygyny Altynjanyň öz üstüne
almagy galýar! Onda ol dünýäniň kada-kanunlaryny, durmuşyň däp-dessurlaryny oýlanman çepbe çöwrüp
biljekdi, dünýäge, durmuşa başga kadalary hem dessurlary bermäge-de häzirdi! Diňe dünýämi, diňe durmuşamy?!
Ol ary üçin, hatyn bolsa-da, erkeklik ýüküni üstüne alyp biljekdi.
Dowam edýän durmuş kadalary adamyň dogumyny göterip bilmese, dogumly adam ol kadalary
syndyrmakdan gaýtmaz. Ol öz niýetini amal edäýmelidir, ol bu ýolda hiç bir zada gulak gabartmaz. Ony hiç
bir güýç saklap bilmez. Ol öz hakykatyny ykrar eder, köpçülik onuň hakykatyna boýun bolar. Şeýdip,
Allatagala öz edermen hem dogumly, hyjuwly hem hyruçly saýlantgylarynyň üsti bilen dünýäni, ýaşaýşy,
heňňamy täzeläp durýar. Şeýdip, başda görkezilen garşylyk soňra makullanma öwrülýär. Şeýdip, düşünjeleriň
hem gymmatlyklaryň orny çalyşýar.
3.
Juma güni Abdylmälik han sadaka berdi, gaýynenesine, Tümene degsin edip Gurhan okatdy. Altynjan
kakasyna nägileligini ýaňzytdy:
– Daýymy wagşylyk bilen öldürdiler, biz ar almaga derek, aýat-töwir edýäris.
Abdylmälik han gyzyna gyňralyp seretdi.
Eý, Hudaý! Bu nä boluş?! Ogul perzent hökmünde ezizläp ýören gyzy bu gün tam doly adamyň arasynda
kakasyna hykarat bildirýär! Gyzyndaky edepsizlige, tekepbirlige Abdylmälik hanyň biçak gahary geldi. Köpçüligiň
içinde gyz maşgala gürlemeli däl. Altynjan welin kakasyna hakyt hykarat-nägilelik bildirýär. Kakasyndan,
Mansurdan rugsatsyz hun aljak diýip, Gauhor etrabyna gitmesine näme diýjek munuň? Asyl, eden telek işi üçin
özünde müýn duýanok ol. Iki dogany onuň üçin hyklaşyp ýatyr. Munuň üçin müýnürgänok ol! Iň erbedem, ine, şu.
Abdylmälik han Altynjany dergähine çagyryp: «Bu nä etdigiň?» diýip soranda ol gyzynyň ýüzünde jinnek ýaly-da
müýn görmändi, gaýtam, ahmyry bardy onuň: «Baba, daýymyň huny ýerde galmasyn!» diýip elewreýär. O mahal
käýäniň gulagyna iljek däl onuň. Emir ogullarynyň kyrk zamahşarly ýigit bilen Altynjanyň yzyna düşüp, etmişi
anyklanmadyk Togrul Seljuklyny öldürmek üçin Gauhora gitmekleriniň sebäbine teý düşünip bilenokdy.
Gyzy näme diýse, ogullary onuň aýdanyny etjek bolup ylgap ýörler. Näme üçin? Näme üçin: «Ýok»
diýmeýärler? Emir özüni giňlige salmaga çalyşdy: «Gyzyň erkekpisint, garadangaýtmaz bolmagyny özüň
islediň-ä. Ine, olam isleýşiň ýaly bolup ýetişdi. Indi onuň hokgalaryna kaýyl gel. Näme etjek bolsaň, başda
etmeli. Demir sowansoň egilmeýär. Altynjan indi taplandy, indi muny üýtgetmek başartmaz. Ýöne munuň
diýýän zatlary nädogry ahyryn. Ýeri, kimdir biriniň tokaýyň içinde: «Men Togrul Seljukly» diýip
gygyrandygyna esaslanyp – bir günäsi anyklanmadyk kişini öldürmelimi? Öldürmek, iň soňky gürrüň.
Öldürmekden bärde-de zat kän ahyryn. Ilki bilen, ähli zady anyklamaly. Şol günki gygyran, Tümeni öldüren
hakykatdanam Muhammet Togrulmy?
Abdylmälik han boş oturanok, ol öz adamlaryna anyk görkezmeler berdi. Onuň adamlary Muhammet
Togrulyň şol gün nirede bolandygyny, Tümen bilen aralarynda nämeleriň bolup geçendigini öwrenip ýörler.
Şol gün Togrul Seljukly Jürjaniýada – Altyndaşyň dergähinde bolan eken. Onsoň onuň Arsahuşmisen
tokaýlygynda bolmajaklygy köre hasa. Näme, han özüniň edip ýören işi hakynda gyzyna hasabat bermelimi?
Abdylmälik han gyzynyň köpçüligiň içinde aýdan sözüni eşitmedikden boldy. Ýagşydan-ýamandan jogap
bermedi. Bu näme boldugy diýen terzde Hajar hatyna seretdi. Hajar hatyn başyny aşak saldy.
***
Altynjan soňky günler köp wagtyny ejesiniň ýanynda geçirýärdi, onuň gürrüňlerini diňleýärdi. Hajar
hatyn gyzyna daýysy, onuň ölümi, ar almak hakda oýlanmazlygyny, Allatagalanyň ýazgydyndan gaçyp
gutulyp bolmaýandygyny, şalygyň adamlarynyň ganhorlary, alamanlary hökman tapjakdygyny we hökman
jezalandyrjakdygyny ýantgylap-ýantgylap aýtdy:
– Öleniň yzynda ölüp bolmaýar. Tümeniň wepatyna hemmämiz örtenýäris, ýöne Eýesine gerek bolsa,
biziň elimizden gelýän zat ýok. Beterinden özi saklasyn. Ýamanlyk, etmiş ýerde ýatmaz. Kim ýamanlyk, etmiş
etse, pälinden tapar. Sen gama batyp ýörmän özüň, ertirki günüň hakda oýlan. Hudaýtagalanyň erkegi
sö­ýüşiniň, hormatlaýşynyň çeni-çaky ýokdur. Hudaýtagala erkeklere edeniňizi edip, erkana ýaşaň diýendir.
Erkekler biziň ýerdäki Hudaýymyzdyr. Erkekleriň eden işlerine: «Bu edeniň nädogry» diýmäge hatynlaryň
jinnek ýaly-da haky ýokdur. Sen ýaşlykdan erkeklere nämeleriň ýaraýandygyny, nämeleriň ýaramaýandygyny
öwrenmelisiň, gyzym. Ata-enesiniň öýi gyz üçin öýlänçi geçýänçä az pursatlyk penalanylýan düşelgedir. Gyz
maşgala kämil çykyp, başga maşgala goşulýandyr. Başga maşgala baranyňda hiç zat başarmasaň: «Bu gyza
enesi hiç zat öwretmändir» diýerler. Seniň oňarmaýan zatlaryň – meniň ýüzümiň garasy bolar. Seniň
başarjaňlyklaryň meniň yhlasymyň miwesi bolar. Baran ýeriňde gyzy köp synlaýandyrlar, gyzym. Öý işlerini
bäş barmagyň ýaly bilmelisiň...
– Wiý-ý, enemi. Ene, men äre baryp hyzmatkär bolaýynmy? Öý işlerini hyzmatkärler eder-ä!
– Seniň barjak öýüňde hyzmatkär bolmasa nätjek?
– Hyzmatkär saklamaga güýji ýetmeýän äriň ýanynda meniň nä körüm bar?!
– Herhili ýagdaýyň bolmagy mümkin.
– Ene, meni gorkuzýarsyňyz, şonsuzam ertirki günüm hakda köp pikirlenýärin.
– Gyzym, sen pikir etmejek bol. Köp pikir astynda ajal bar. Alla pikiri erkeklere berendir. Goý, olar pikirlensin.
Hatyn bu dünýäde hiç zadyň pikirini etmän, bigaýgy ýaşamalydyr. Hatynyň pikiri erkege diňe zyýandyr. Hatyn
ärinden näme üçin urulýar? Diňe oýlanýandygy üçin urulýar.
– Oýlanýan bolsa, gowy-da şol.
– Gyzym, gowy zat üçin urmaýarlar.
Dördünji hekaýat
AGA GARA TIZ ÝOKAR
1.
bdylmälik han gyzyny galadaky mekdebe – Razzak damulla1 okuwa beripdi. Aslynda,
Altynjan damullanyň öwredýän zatlaryndan köp bilýärdi. Muňa ol biçak buýsanýardy. Muňa
Abdylmälik han hem buýsanýardy. Ogullaryny hem gyzyny belli bir döwürde damulla bermesi diňe
syýasat üçindi: «Goý, Zamahşaryň adamlary meniň çagalarymyň juda sowatlydyklaryny, üç dilde suwara
gürleýändiklerini görsünler, goý, damulla meniň çagalarymyň ýanynda özüniň az bilýändigine göz ýetirsin,
çykgynsyz halda galsyn, ähli kişiniň meniň çagalaryma gözleri gitsin» diýip, pikir ýöredýärdi. Ol öz
çagalarynyň galanyň çagalaryndan artykmaç bilimlidiklerini, artykmaç hukuklydyklaryny, artykmaç
başarnyklydyklaryny we özleriniň begzada neslindendigini duýmaklaryny, bilmeklerini, muňa
öwrenişmeklerini isleýärdi. Abdylmälik han käteler mekdebe barardy, çagalaryň okaýyşlary, ýagdaýlary
bilen gyzyklanardy. Damulla bilen arap dilinde gürleşerdi. Iki türkmeniň düşnüksiz dilde gürleşmekleri
çagalar üçin biçak geňdi.
Han çagalaryň özüne geň galyp, gözügidijilik bilen seretmelerini gowy görýärdi. Bu onuň üçin
lezzetleriň iň gowusydy.
A
2.
Altynjan Hudaý hakda köp zatlar bilmäge çalyşýardy. Diňe bir Hudaý hakda däl, pygamberler,
Muhammet alaýhyssalam, dört çagyrýarlar, Omar bilen Alynyň darkaşlary hakda düýpli bilmek isleýärdi.
– Biziň häzirki ýaşaýan topragymyzda öň şeýtanlar ýaşapdyr. Soň Perwerdigär şeýtanlary kowup, bu ýeri
adamlara beripdir. Ýöne kowlan şeýtanlar häzir nirede ýaşaýar? – diýip, Altynjan soraglary bilen
damullanyň enterpelegini aýlaýardy. Abdylmälik han gyzynyň din bilen gyzyklanmagyny, damullasyna,
atabeglerine sorag berip kösemezligini ündeýärdi. Onsoňam Abdylmälik han gyzynyň zenanlara mahsus
mylaýym, geçirimli, rehimli bolmagyny isleýärdi. Gyzynyň rehimsizdigini bilýärdi. Has anygy, ol gyzynyň
käbir rehimsizligini görýärdi. Onuň Gülýüzlä nebsi agyrýardy. Gyzynyň ony näme üçin urýandygyna teý
düşünip bilmeýärdi. Altynjan welin, özüni rehimsiz erkek kişi deýin alyp barýardy. Gyzynyň rehimsizliginiň
ony bir betnamçylygyň üstünden eltmeginden heder edýärdi. Ol şol günem owal hem gyzynyň
rehimsizliginiň üstünden barypdy.
Mekdebiň mähraby döwlüpdir. Razzak damulla mähraby Altynjanyň döwendigini gönüläp aýdyp
bilmän, ýöne sakynyp, elewräp dur. Abdylmälik han özüne soragly nazarlary bilen bakyp duran çagalara
seretdi-de, haýbatly seslendi:
– Damullanyň mährabyny kim döwdi?
Içerdäki oglanjyklardan hem gyzlardan ses çykmady.
– Mähraby kim döwdi diýýärin men? Eger kimiň döwendigini aýtmasaňyz, her biriňizi on gamçy
urdurjak.
Altynjan öňe çykdy:
– Hiç kimi urmaň, diňe meni uruň! Mähraby men döwdüm.
– Näme üçin keramata hyýanat etdiň? – diýip, arap dilinde soran Abdylmälik han gaharyna sandyrady.
– Ony Haýdar bozahor ýasady. Haýdar bozahor halal adam däl, ol boza içýär. Halal däl adamyň ýasan
zady Perwerdigäriň öýünde durmasyn.
Öňem özi ýörişdekä Haýdar neçjaryň galadan çykarylyp goýberilmegine jany ýanyp ýören emir
gyzynyň bu eden etmişine teý köşeşip bilmedi. Şonuň üçin şol gün ikindinara gyzy bilen aýalyny
salamlygyna çagyrdy. Gyzynyň müýnsüz durmagy, özüne aşa göwnüniň ýetmegi emiriň myrryhyny
atlandyrdy. Diňe bir mähraby döwendigi üçin däl, tekepbirligi üçin han ilkinji gezek gyzyna el göterdi.
Gyzyny urmagy hatynyň borjy hasaplardy. «Togrul Suljuklyny öldürip, Tümen daýymyň aryny aljak»
diýip, kyrk kişiniň öňüne düşüp, Mansuryň aýdanyny etmän, aldap Gauhora gidendigi üçin hem ol gyzyny
urmandy, oňa jeza bermegi hatynyna goýupdy. Ogullaryna welin berk jeza beripdi. «Siz erkek kişi, näme
üçin aýal maşgalanyň yzyna düşüp gitdiňiz?» diýip, ogullarynyň hersine ýigrimi gamçy urupdy. Ýigrimi
gamçydan soň olar bir aýlap galyp bilmän ýatypdylar.
Ýok, onuň gyzyna birjik-de nebsi agyranokdy. Asyl, oňa nebsi agyrmak diýen düşünje ýatdy. Ony
gozgalaňa salýan zat gyzyny urup günä gazanan bolmagynyň mümkinligidi. Ol ähli zatdan beter günä
gazanmakdan gorkýardy. Birini bile-göre betbagt etmek günä ahyryn! Ol bütin ömründe günäden daşda
bolmaga çalyşdy.
Her bir zat babatda hanyň öz pelsepesi, garaýşy bardy. Onuň dünýä baha beriş, dünýä akyl ýetiriş terezisi haýyr
bilen şerdi, günä bilen sogapdy.
Öz nesebi babatda-da ýyllaryň geçmegi bilen aňynda durnuklaşan garaýşy bardy: babakelanlaryna Alla
müň ýyla golaý patyşalyk mertebesini berdi, soň nesilşalygy gyrdy, nesil tanapyny uşlyba getirdi. Nesebiň
beýle näletlenmegi, gan çaýkalyp uşlyba gelmegi – nesilden diňe bir adamyň aman galmagy haramylyk hem
şer bilen baglanyşykly bolmaly diýip han pikir edýärdi, bu pikirine-de berk ynanýardy. Allanyň öňündäki şol
näletini aýyrmagy özüniň nesebiniň, çagalarynyň öňündäki juda mukaddes, juda möhüm borjy hasaplaýardy.
Ol gaty yhlas edýärdi. Ähli zatdan beter ýalňyşmakdan, çagalarynyň, geçen hanedanlygynyň öňündäki
parzyny amal etmäge ýetişmezlikden gorkýardy.
Her müňýyllygyň çatrygynda Hudaý türkmen nesebine uly synag salýar. Abdylmälik emir şöhratly
nesepden galan ýeke-täk mirasdüşerliginde uly hikmet görýärdi, uly borç görýärdi.
– Eprikogullary neberesiniň adamlaryndan üç müňden gowragyny öldüren Mamun Bugrajygy-da öldürip
bilerdi, ýöne onuň şol öldürişlikden ýedi ýaşly ogly bilen aman galdyrylmagy Allanyň islegi bolmaly. Hawa, bu
Allanyň emri bolmaly. Allanyň islegi şeýle bolandyr.
Allanyň Abdylmäligi diňe bir iýip-içsin, mes bolsun diýip galdyrmandygy köre hasa. Çünki biri iýipiçip mes bolan bolsa, onda müň ýyla golaý şalyk mertebesinde ýaşan Eprikogullaryça iýip-içip, mes
bolmandygy düşnükli ahyryn.
Abdylmälik emir öz ömür manysyny neberesiniň gazanan gü­nälerini ýuwmakda görýärdi. Şeýle hem
köp-köp sogaplary gazanyp, neberesiniň dowamata girmegini ýola goýmagy mukaddes borjy hasaplaýardy.
Ýogsam näme, bir neberäniň üç müň agzasynyň agzyny gum garbadan Biribar ýaňy örňejek bolup duran
täze neberäni ýoklap bilmezmidi?! Bilerdi!
Abdylmäligiň on iki ýaşyndan bäri bar maksady – Allanyň hoşuna gelmek. Köp-köp sogap gazanyp,
köp-köp haýyr işleri edip, üç oglunyň, Altynjan atly gyzynyň durmuş aýlawyna girmeklerini gazanmak.
Ol öz ýazgydyny akyl mizanyndan geçirmegi gowy görýärdi. Başdan geçiren ähli ahwalatlaryny
Allanyň synagy hasaplaýardy.
Gaznaly soltanlygynyň emri bilen Hindistana jihat edilmegini Abdylmälik Allanyň synagy hem ýalkawy
hasaplaýardy. Çünki bu jihat ýörişlerinde gaty köp adam yslam dinini kabul edýärdi, musulman bolýardy.
Şeýle sogap iş edýändigi üçin emir Alladan müň keren razydy.
Dünýäni ahlak kanunlary dolandyrýar. Ahlak kanunlaryny adam döredenok, şolar adamy kemala getirýär.
Olar adama däl-de, adam şolara bagly. Adamyň ýazgydy, ykbaly şolara bagly. Şonuň üçinem öz ömrüňde olary
bozman, olary berjaý edip ýaşamaly, diňe şonda seniň bagt ýyldyzyň hiç mahal öçmän, şuglasyny saçar. Olary
bozanyň döwleti gaýtmak bile, olary äsgermezlik edeniň tohumy tükener, soňy puç bolar.
Allatagala adamzat ýaşaýşyny hut şeýle gurnapdyr: seniň geljegiň sogabyňa ýa günäňe, halallygyňa ýa
haramlygyňa bagly. Gözi bagly guş kimin etjegiňi edibermeli däl, göwnüňe gelen işleri – halalmy-harammy
– saýgarman gaýyrybermeli däl. Adamzat özüne oýlanyşyksyz, ýeňles ýaşamaga rugsat bererden has akylly,
has çynlakaý jandar. Ol biparh hem biagyry ömür ötürerden has parhly edilip ýaradylan närse. Abdylmälik
han hem bir zady bilýärdi: adamzat bu dünýä öz islän zatlaryny etmek üçin däl-de, Allanyň buýruklaryny
amal kylmak üçin iberilendir. Şeýle borç boýna goýlan bolsa, onuň ýerine ýetirilmezligi üçin jogap soraljagy
ikuçsuzdyr. Haram iş etseň, iru-giç netijesini görersiň, sen ömrüňde görmeseň, haramlyk seniň
nebereleriňden çykar. Iň ýowuzy-da şol! Diňe kysmatdaky çözgüdiň däl, şu dünýädäki görjegiň, seniň
nesilleriň-de görjegi – halal-haramlygyňa bagly. Öz göwün islegiňe görä däl-de, Biribaryň buýruklaryna
görä ýaşamaly! Göwün islegiň yzyna düşseň, iki dünýäde-de saňa şumluk garaşýar, Hudaýyň buýrugyna
laýyk ýaşasaň, iki dünýäde-de ýüzüň abraýa hem mertebä düşer. Bu – ýaşaýşyň ýeke-täk kanuny, ýaşaýyşda
başga hiç hili kanun ýok. Bu kanuny aşa ýönekeý hem aşa ýüzleý görüp, göwün islegini bolsa düýpli hem
manyly hasaplap, diňe şol boýunça ýaşanlaryň gününe – waý!
Öz ýaşaýşyňda, öz pikirleriňde, öz islegleriňde boýnyýogynlyk däl-de, boýun bolmak mertebäňi göterýär,
abraý hem rysgal-döwlet getirýär, ömrüňi uzaldýar, nebereleriňe dowamat berýär.
Günäden gaça durmazlyk ýaşyňy syndyrýar, tohumyňy tükedýär. Başa bela azaşyp tötänden, özözünden gelenok, ýok, ol diňe haramylykdan hem günäden gelýär. Allatagalanyň guran bu dünýäsinde hiç
hili tötänligem, ýalňyşlygam, düşnüksizligem ýok. Barça zadyň sebäbi-de, netijesi-de bar. Netijäňi iki
dünýäde görýärsiň, ondan gaçyp gitjek gümanyň ýok.
***
Abdylmälik han özüniň, maşgalasynyň atasynyň – neberesiniň gününe düşmeginden biçak gorkýardy.
Gyzynyň mekdepdäki mähraby döwmegi-de onuň gözüne juda ýowuz etmiş bolup göründi.