Қан мен тер - 03

ашылып, ішке еңгезердей екі жігіт кіріп келді. Құдайменде орнынан тұрам
дегенше, Кəлен оны қақ бастан тартып жіберді де, əлгі жігіттерге өзі тап
берді. Олар да осы ауылдың қарулы, ұр да жық жігіттері еді, бірақ жылан
көз, бұжыр қараға бата алмай, бөгеліп қалды. Кəлен оларға ес жиғызбай,
жуан дойырды үйіріп, төбесінде ойнатып:
─ Өлгілерің келмесе, жолымнан кет былай!- деп аңырғанда, ана екеу жалт
етіп, босағаға жабысып тұра қалды. Кəлен сыртқа атып шықты. Торы атқа
тақымы тигесін асықпай, тебініп жүріп кетті. Бұжыр қараға бұл ауылдың
иттері де бата алмай, бөксесін үйге тығып үрді.
***
Құдайменде дəл бір тас тиген жыландай, көпке дейін отырған орнынан
қозғалмады. Жаңа басын қорғамақ болғанда, Кəленнің қамшысы оң
қолының топшысына тиіп еді; сүйегі сынғандай білегі, қары, бүкіл бір
иығының басы ұйып, қолын көтертпеді.
─ Құдеке - ке... Құдеке, қалайсыз?- деп, есін жиған жаңағы екі жігіт қасына
келіп еді:
─ Шық!.. Шық үйден, өңшең ез!- деді Құдайменде. Жігіттер жұмған аузын
ашпай, сүмсиіп шығып кетті.
Құдайменде үстіне кірген əйеліне де үндемей, киімшең бойымен теріс
қарап жатып қалды. Өзіне салғанда бұған болыстықтың түкке керегі жоқ
Қоралы қойы, өрісте мыңғырған малы, жиған-терген байлығы бір басына
жететін-ді. Жөніне тыныш қарап жүрмей, қайдағы пəлені бастаған софы
ағасы. Оны Тəңірберген қостап, екеуі екі жақтап жабысты да, бұл лажсыз
көнді. Басында құлықсыз болса да, бел байлап түскесін бұның өзіне де жел
бітті. Ала-бөле кейінгі күндері басқа шаруаның бəрін жиып тастап, болыс
сайлауына құлшынып кірісіп еді. Жаңағы ұры, көрмейсің бе, «ертең аяғың
аспаннан келеді»,- деп зіл тастап кетті. «Десе қайтеді, дей берсін, шындап
кіріссе халық қимаған сол болыстықты, бұйырса, бұған ақтылы ала қойы
алып бере - туң»,- деді Құдайменде. Осыдан кейін өзіне сенім пайда
болғаны сонша, ол енді шынымен-ақ болыс боп сайланып қалғандай күшке
мініп: «Сендермен сонда сөйлесермін. Сен, Кəлен, сен, Еламан, тұра тұр!
Соңыра бойларыңды көздетіп, қазынаның қолына бір берсем... торлы
терезенің ар жағынан мойныңды созып тұрғандарыңды көрсем еді!..»- деді
ішінен.
***
Ойхой, теңіз жайында əңгіме шерткен қандай лəззат?! Құй өзің сөйле, құй
өзгені сөйлетіп қойып, жиын арасында ұйып тыңда мейлің. Өзің сөйлесең
де, сен, бəрібір, бір құлағыңды қауқылдаған көптің əңгімесіне тігіп қоясың
да, ар жағыңды қыштап тұрған ойыңды ортаға саласың. Өзіңнің айтатының
да, өзгеден есітетінің де баяғы бір ескі жыр. Биыл балық талабы қалай?
Тереңге неге кетті? Тайызға қашан соғады? Күн қызарып бұлтқа батты,
ертең аспан ашық бола ма? Жел бола ма, жоқ па?
Райдың үйіне жиналған балықшылар бүгін де теңіз жайын, балық жайын,
ауа райын əңгімелеп, əр саққа жүгіртіп жатыр еді, аттылы біреу кеп есік
алдына тоқтады. Дүрс етіп аттан түсті. Шылбырын босағаға байлай салды
да, сəлем беріп кіріп келді.
─ Ағажан, отырыңызшы! Жаман үйді мойныңмен іліп əкетерсің,- деді Рай
күліп.
Кəлен жас жігіттің əзілін құлағына да ілген жоқ, ішке кірген бойда бірден
Еламанға жетіп барды:
─ Шаруам сенде. Қысқасын айтқанда, кəсіп іздеп келдім.
─ Ау, ағасы - ау, біз адал кəсіппен күн көріп жүрген ауылмыз ғой. Сізге
лайық кəсіп...
Кəлен Райға жалт қарады. Əр талы айғыр жалындай сұйқылтым мұрт
тікірейіп, қара сұр бұжыр бет қатты бұзылып кеткен екен. Мұның арты бір
шатаққа апарып соғарын білген балықшылар сақтанып, бəрі бойын дереу
жиып ала қойып еді, Кəлен күтпеген жерден күрт жадырады:
─ Ой, күшік. Бала ғой деп жүрсем, сен де башайдан тартуға жарап қапсың
ғой.
Жұрттың арқа - етегі кеңіп сала қойды.
─ Шаруаңды айт!- деді Еламан.
─ Саған кісі керек дейді ғой.
─ Иə, керек.
─ Ендеше, мені жұмысқа ал!
─ Қаратазың қайда?
─ Əй, бала, өткенді қазбалап қайтесің? Олай десең, бір кезде сен де сол
таздың қосын жеккенсің. Өзіңе мұз оятын адам керек пе?
─ Ал, керек.
─ Ендеше мені ал!
─ Шодырға бар... Билік сонда.
─ Міне сөз! Қаратазды қайтесің?! Ендігі жерге сендермен бірге
қарашекпеннің де қосын жегіп көрейік. Əуселесін кейін көре жатармыз.
─ Уə, болыс кім болды?- деді Есбол қария.
─ Болысың - Қаратаз!
─ Ой, Құдай - ай!.. Бақыттың да көзі соқыр сорлы екен ғой,- деді Рай.
Есбол қария мырс етті:
─ Уə - ə!.. Итсигек екеш итсигек те мəуелеп өседі - ау бір... Балықшылар
жамырап сөйлеп кетті:
─ Енді оңарсың. Олай бассаң Қаратаз, былай бассаң қарашекпеннің байы...
─ Е, Құдайым! «Бақ адасса, батпаққа қонады»...
─ Қой əрі! Сол шіркіннің де құны төмендеп кетпеді ме?.. Татар байының
дүкеніндегі қызыл ала кездеме сияқты, қалтасында пұлы бар қазақ бақты да
сатып алып жүр ғой.
Еламан əңгімеге араласпады. Құдайменденің жайы бұған белгілі. Мың
жерден болыс болса да, ендігі билік жас мырзада. Құдайменде оның
қолындағы қара шоқпар ғана. Сілтегенде зілдірек тию үшін ағасын əдейі
болыс қып отыр.
─ Қора-қора қойлардың арқасында Қаратаз да кісі санатына кірді... Қатарға
қосылды,- деп еді Дос, Еламан:
─ Қой əрі! Ол таз қой баға білді. Бірақ халық қой емес еді ғой. Көрерміз
əуселесін,- деді.
─ Жақсы айттың - ау, балам,- деді Есбол қария. Сəл үндемей отырды да,
өзінің əлгі бірде жұмбақтап бастаған ойына қайта оралып,- Естеріңде бар
ма, балалар... Қатындар күзде сабын қайнатамыз деп итсигек шауып, күл
ғып өртеп жататын еді ғой. Қаратазды да тосқан алдында күзі бар шығар,дей бергенде, сырттан бір оғаш дауыс шықты.
Мынау не аңның ұлығанына, не адамның күңіренгеніне ұқсамайтын дауыс.
Əйелдің жоқтауына да келмейді. Ер кісінің гөй-гөй, азалы дауысы да емес.
Не де болса, мынау салған жерден кісінің сай-сүйегін сырқыратып, жанын
шығара бебеулетіп ала жөнелген зарлы үн оқыс шықты да, құлақта ұлып
тұрып алды. Бірде ішін тартып соққан күзгі қара суық желдей уілдесе, енді
бірде ботасын жоқтап, тұлыпқа боздаған інгендей ақырап кетеді. Қайдан
шықса да, салғаннан қара түнді қақ жарып, күңіреніп шыққан сұмдық
үннен бұндағылардың төбе құйқасы шымырлап кетіп еді.
─ Ой, əттеген - ай! Мынау Əлизаның даусы ғой.
Ешкім үндемеді. Үйткені бұнда отырған кісілердің бəрі қарт əйелдің
даусын білетін. Ал, мына дауыстың түрі басқа. Сонан келе жұрттың есіне
осы ананың əл үстінде жатқан баласы түскен-ді.
***
Жұрт дүрліге көтеріліп, сыртқа шықты. Əншейінде аяғы ауыр Еламан да
орнынан атып тұрды. Көйлекшең. Жалаңбас. Жолындағы кісілерді қағамаға жұрттан бұрын сыртқа атып шыққан-ды. Тастай қараңғыда көзі түк
көрмесе де, аңырап дауыс шыққан жақты бетке ұстап жүгіріп келеді.
Қазалы үйге басқалардан бұрын жетті. Тек кірер жерде əлденеге
именгендей кілт тоқтады да, қайта жүрді. Онда да алдына осы ауылдың
үлкендерін салып, өлік жатқан үйге аяғын ұшынан басып, ақырын кірді.
Мөңкенің үйіне кісі қара қапелімде толып қалды. Соқыр шам есік жақта
сығыраяды. Сығыр сəуле ішке кірген кісілердің аяғына түсіп, сатырлаған
қайыс етіктердің ақжем тұмсығын бозғылдауға ғана жарап тұр. Жəне
қазанда қайнаған судың буынан бірде - біреудің бет-жүзі жөнді көрінбеді.
Ал, əрегіректе тұрған кісілер қарауытып, ауыр қаза астында еңсесі түсіп
мүлгіп қалған.
Еламан Есбол атасы бастаған шалдарды төрге өткізіп жіберді де, өзі есік
жақта, елеусіз көптің арасында тұрып қалды. Ішке кіргелі Əлизадан көз
айырған жоқ. Əлиза əлі де болса, баласының өлгеніне сенбейтін сияқты.
Кісі - қара келгелі жылауды қойған. Жасын да тыйыпты. Жалғыз баласын
оң жаққа салып қара жамылған анадай емес, мына түрі құдды ауру баласы
ұзақ шеккен азаптан кейін, қазір, шүкір, тəуір болып, тап осы қазір көзі
ілініп кеткендей. Топырлап кіріп жатқан мына кісілер бұған көңіл айту
үшін емес, қуанышына құтты болсын айтуға келіп, үй-іші абыр - сабыр
болып жатқан сияқты. Сондай əлсіз үмітке ана шынымен алдарқатып, өң
мен түстің арасындай есірік халде есін жия алмай отырғандай. Басынан
сыпырылып түсіп кете беретін жаулықты жөндеп қайта тартпақ боп əлек.
Бірінен кейін бірі келін жатқандарға ілтипат көрсеткісі келгендей, елпілдеп
ұшып тұрғысы келе ме, орын ұсынғысы келе ме, қалай? Өзіне қалғанда
ұшып тұрар еді. Бірақ екі əйел екі жағынан тырп еткізбей, етегінен басып
отырғанына түсінбей оларға алақтап қарай береді. Бұрын бұған түсінікті
нəрселердің бəрі бүгін неге бұлай түсініксіз бола қалғанына ақылы жетпей
дал боп, əркімге бір алақ-жұлақ қарап отыр еді. Рай мен Дос табытта
жатқан баланың бетін жауып, сыртқа алып шықпақ болғанда, қарт ана
қапелімде есін жиып ал қойды.
─ Ойпырым - ай!..
Жаны ышқынған қарт ана əлгі əлгі ме, енді қатты өкіріп, жас жуған бетіне
тырнақ салып, қанын ағыза осып - осып алды. Қанша кісі жабылса да,
күйік көтерген əйел қолда тұрмай, «Жан ботам - м!»- деп зарлап, табытқа
қолын созып ұмтыла берді де, құлап түсті. Жыламаған жан қалмады.
Еламан да жылады. Үш - төрт жігіт жылап жүріп, ес - түссіз жатқан əйелді
көтеріп апарып төсекке салды. Балықшылар басы салбырап мүлгіп қапты.
Əйелдер жаулықтың шетімен аузын басып, үнсіз егіліп жас төгеді. Tөp
жақтан Құран оқыған қартаңдау біреудің мыңқылдақ мақамы естіледі.
Əлиза оқтын - оқтын тұрғысы келгендей, қолымен ауа қармап, «а - аһ!..»деп қайта құлайды. Мөңке табытта жатқан баланың бетін жабарда өкіріп,
теріс қарап құлай кеткен-ді. Сонан қайтып қыбыр етпеді. Жұбатпақ болған
бірде - бір адамның сөзіне құлақ аспай, дүниеден түңілгендей боп жатқанда
қасына Есбол қария кеп отырды. Тіл қатқысы кеп оқтала түсті де, тамағына
жас тіреліп тоқтап қалды. Сосын біраз отырып барып:
─ Уəй, Мөңке,- деп өктем тіл қатты,- уа, жарқыным, басыңды көтер! Құдай
өзінің бергенін өзі алды. Алланың əміріне қай пенде араша боп еді? Сен
неге төңірегіңе қарап, тəубаға келмейсің?! Уа, мен сенен кем бе едім? Сен
өлген балаңа жылап жатырсың, менің, тым құрыса, молада да тілекшім жоқ
екенін неге ойламайсың,- деп өмір бақи тірі жанға тісінен шығармай, өзегін
өртеп жатқан ащы сырды - өзінің баласыз, жалғыз, қу бастығын айтты да,
тоқтады.
Мөңке басын көтерді. Күш шақырып, шынтағы астына қойған жастыққа
сүйеніп отырды. Сол күні шалдар Əлиза мен Мөңкенің қасында қалып,
қалған жұрт үйді-үйіне тарады.
Еламан өзімен бірге сыртқа ере шыққан Ақбаланы байқаған жоқ-ты. Сонан
тек үйіне жақындағанда арт жағында солқылдап жылап келе жатқан əйел
даусын естіп, тоқтай қалды. Ақбала жаулық шетімен аузын басып апты.
Өзін тосып қарайлап тұрған күйеуін қасына келгенде көріп, өкіріп иығына
құлай кетті. Еламан жұбатқысы келсе де, бірақ аузына сөз түспей, құшақтап
бауырына тартты. От жанбаған үй ызғып тұр екен. Бұлар шам жақпады.
Қараңғыда сырт киімдерін шешіп, пеш түбіндегі жер төсекке қисайды.
Ақбала бұған сыртын беріп, ары қарай аударылып түсті. Сонан қайтып
қыбыр етпеді. Еламан оны ұйқтап кеткен болар деп ойлады. Көзіне ұйқы
оралмай, ұзақ жатқан-ды. Бір кезде қарсы беттен сəл жел тұрса да
сықырлап, маза алып болатын «жылауық немені» əлдебіреу ақырын ашып
ішке кіріп келе жатты. Еламан басын көтерді. Қараңғыда кісі рабайсыз
үлкейіп көріне ме... Еламан өзіне қарай келе жатқан мына кісінің репетінен
сескеніп, қолымен маңайын сипалай бастап еді:
─ Мен ғой... Сыртқа шығып кетші,- деді ішке кірген кісі.
Еламан «Сары баланы» даусынан таныды. Оның мезгілсіз уақытта
келісінен секем алса да, сыр берген жоқ. Көрпе астында қол-аяғын
бауырына алып тып-тыныш жатқан Ақбалаға мойнын созып қарады да,
қараңғыда қолына іліккен киімді иығына іліп, Сары баланың соңын ала
сыртқа шықты.
Бірақ Ақбала ояу еді; есік жабылған бойда ұшып түрегелді. Жалаң аяң.
Жалаң бас. Табанын қарып бара жатқан мұздай еденді қорғалақтап басып,
есікке жетті. Аттай тулап кеткен жүрегін қолымен басып, жаңағылардың
соңынан жабылған есіктің саңылауынан сыртқа көз салып еді; əлгі екеу
ұзамапты. Есіктің ар жағында бұған сыртын беріп тұр екен. Ақбала
Еламанның бір кісіге еркін əлі жететін қарулы екенін білсе де, бірақ мынау
да осал емес сияқты. «Курнос Иван емес пе екен?» деп ойлады. Осы бір
кəржік мұрын қара орыстан қорқатын. Сыртқа құлағын тігіп еді, ызғырың
жел олардың сөзін дұрыс есіттірмеді. Мыналардың сөзінен бар ұққаны жаңа сайланған болыс Тентек Шодырда қонақ боп кетіпті. Бұған орай
Еламан «оның маған оқ атпаған күні бар ма?..»- деді. Бұдан кейінгі сөз
естілмеді. Тек, əйтеуір, бір аңғарғаны мынау кім де болса, бұларға жау
емес. Жылы төсектен желең шыққан Еламан жел өтінде ұзақ тұра алмай,
үйге арқасын беріп жақындай түсті. Ақбала енді мыналардың сөзін анық
есітті.
─ Федоров ертең бес жүз құлаш қара тормен бəріңді мұз үстіне шығарғалы
жатыр.
─ Мұз əлсіз емес пе?
─ Оны мен де айттым. Бірақ Федоров тыңдамады. Сақ бол!
Ақбала жүгіріп барып төсегіне жата қалды. Күйеуіне төнген қандай да бір
қатерді жүрегі сезіп тырп етпей, тып-тыныш бола қалды. Еламан көрпе
астына кіріп, аяғын ақырын көсіле беріп еді, əлгінде ғана мұздай жер
басқан əйелдің аяғына аяғы тиіп кетті.
─ Сен ояу ма едің?- деді Еламан. Ақбала аударылып түсті. Үн-түнсіз
құшағына кіре берген əйеліне бұл да шұғыл ұмтылды. Жас мырза келіп
кеткелі түсі кірмей, томсарып жүрген Еламан осы жолы тағы да тар төсекте
қалай табысып қалғанын байқамады. Өкпе -кінəнің бəрін ұмытып, бұл
шақта құшаққа сыймай бара жатқан əйелдің толық денесін ақырын
бауырына тартты.
─ Жаңағы кім?
─ Қайтесің?! Өзіміздің адам.
─ Өзің... болғанда ол кім?
Еламан қалай түсіндірерін білмей, іркіліп қап еді. Жаңа ғана Ақбаламен
екеуін бір- біріне жақындатпай, тіреп тұрған сыйымсыз қарынның ар
жағынан əлдене бұлқынып қалды. «Ой, тентек!..»- деп, Еламан əр
кездегідей, ет - бауыры елжіреп кетті. Өзін бірден баурап алған осы бір
ыстық сезім Ақбалаға əбігер əкелген əлгі сұрақты да ұмыттырып жіберіп
еді. Бұның отбасына таяу арада Ақбала мен өзінен басқа тағы бір тəтті
тірліктің дүниеге келетінін ойлап, осыдан қашан көзі ұйқыға кеткенше
күлімсіреп жатты.
Ол оянғанда үй іші əлі қараңғы еді. Ұйқысы қанбапты. Зіп-зілдей бас
көтертпей жастыққа тартып жыға бергесін, ұйқы қысқан көзін жұма түсті
де, іле қайта ашып алды. Түндегі ауыр қаза есіне түсті. Бықырсыған ауасы
тар бөлмеде өлікті ұзақ ұстау қиын. Қалай да бүгін жерлеу керек. Соның
қамына жедел кірісіп, қабір қазатын қарулы жігіттерді ауыл сыртындағы
қара молаға жөнелту керек. Күрек, кетпен сайлы болмаса тоң жерді қазу да
оңай шаруа емес. Айтпақшы, орыс байына барып, бір күнге пұрсат сұрап
алу керек екен -ау?
***
Бұл өз басы Құдаймендеден қай кезде де жақсылық күткен емес-ті. Оның
болыс болғаны басқадан бұрын алдымен балықшыларға сор боларын
білген. Бірақ бұларға қаны қанша қатса да, жаулыққа тап осылай шұғыл
кірісе қояр деп ойлаған жоқ-ты. Сары бала сақтандырған түндегі əңгімеден
кейін орыс байына салып ұрып бірден жетіп баруға тайсалып, əуелі Курнос
Иванды баспалдақтап көргісі келді. Бұл келгенде Курнос Иван ас ішіп
жатыр екен. Есікті ашар - ашпаста үй ішінен қазақтар жиіркенетін қышқыл
капуста мен күлімсі қандала иісі мұрынға келді.
─ А, Еламан... Еламанушка, кел! Кел!- деді Курнос Иван; ол, бірақ астан
басын алмай, түннен қалған балықты қарпытып асай берді. Екі шықшытын
сидалап толтырып апты. Таңырайған танауы балық шайнағанда, əсіресе,
қатты шуылдап, жампаңдап жатып:
─ Неге келгеніңді білем. Сен... Иə, сен əуелі Федоровқа бар. Тек абайлап
сөйлес,- деді.
Түн асқан кебіртек балықты жұтпақ болғанда, түйілді ме, əлде қақалды ма,
көзінен жас ыршып кетті. Еламан Курнос Иваннан шыға салысымен тура
Федоровқа барып еді; орыс байы тұрған екен. Ауызғы бөлмеде ас даярлап
жатқан келіншек ісін қоя салып, қолын алжапқышқа сүртті де, үстіне кірген
кісіге көзі түсті де, таңданды ма, тамашалады ма, бақырайып қарап қалды.
Мынаның қайратты ірі тұлғасында өзі көріп жүрген қыр қазақтарынан гөрі,
əйел нəсіліне ұнайтын қандай да бір тартымды бірдеңесі барын байқады.
Сұғанақ көз Еламанның басына бір, аяғына бір қарап ішіп-жеп барады.
Бұрын -соң əйел баласынан дəл бұндай əдепсіздікті көрмеген Еламан
қысылды ма, ұялды ма, бетін қашырта берді. Келіншек оның дап-дардай
басымен беті жалындап қысылғанын қызық көріп, сықылықтап күліп
жіберді.
─ Бай... үйде ме?
Келіншек үндеместен зып беріп төргі бөлмеге кіріп кетіп еді, төбедегі
аспалы шамнан түскен сəулеге жаңағы келіншектің аппақ балтыры
шағылысып, тұра қашқан ақ бөкеннің таңындай бір жарқ етті де, көзден
ғайып болды. Еламан: «Мына сайтан қайтеді, əй?»- деп, назарын басқа
жаққа аудара бергенде, Еламанның көзі тұсына кілем ұстаған болыскей
кереуетке түсті. Кереуетке жиған қос мамық жастық та дала қазағына «бұл
қайдан жүр?..» дегендей екі құлағын едірейтіп тігіп қалған екен. «Сары
сайтанның салымдысын көрдің бе? » Еламан тағы да əлгі аппақ келіншек
жөнінде ойлап бара жатқан күнəһар көңіліне ызаланып: «Осы бүгін маған
не болды? Əлгі сайқал қайда?»- деді ішінен. Əрі-бері күтсе де ешкім
көрінбеді. Сосын ел қазағының осындайда алды-артына қарамай,
омыраулап, баса - көктен кететін мінезіне бағып бұ да төргі бөлмеге кіріп
барып еді. Келіншек сықылықтан күліп, Федоровтың құшағынан сытылып
шыға берді. Желкесіне сырғып кеткен ақ шыт орамалды басына жөндеп
қайта тартып жатып шынтағының астынан Еламанға қарап көз қиығымен
тағы бір шарпып өтті. Сосын көйлек астынан құйрығы бұлтыңдап, аппақ
балтыры жарқылдап шығып кетті.
Федоров жасында қара жұмысты көп істеген апайтөс, ірі сары орыс
болатын. Түсі суық. Ашулы түрі тіпті жаман еді. Сүзеген бұқадай басын
бауырына алып, тұздай көк көз түйілген қабақ астынан қадалып, Еламанға
жақындай берді.
Еламан: «Күте тұруым керек пе еді? »- деп ойлағанша болмады, Федоров:
─ Аз- и- ат! Дикарь!- деді де, Еламанды жағынан тартып жіберді.
─ Тақсыр!.. Мөңкенің жалғыз баласы... Бүгін жерлейтін...
Федоров енді оны басқа, көзге ұра бастады.
─ Тақсыр, мұз жұқа... Қауіпті... Мұз үстіне шығатын кісілер əр үйдің
маңдайындағы бір-бір...
Федоров бұл жолы бойындағы бар күшті оң қолының жұдырығына салып,
құлақ шекеден қойып жіберді. Еламан көзі қарауытып кетті.
─ Жоқ, біз баланы жерлемей, мұз үстіне шықпаймыз,- деді де, Еламан
бұрылып жүре берді. Федоров есікке барып қалған Еламанның соңынан
ұмтыла түсті де, тұрып қалды. Алақаны шоқ басқандай дуылдап, өзі де дірдір етіп тұр. Балықшы жігіттің мына қылығын аяқсыз қалдырмасын білді.
Тек не істесе де, ашу үстінде асығыс істегісі келмеді де, дірілдеген
қолымен темекі тұтатты. Ащы темекіні үсті-үстіне құныға сорды да,
лақтырып жіберді. Сосын орындыққа шалқалап отыра бергенде көзі
қабырғада ілулі тұрған алтын жиекті рамадағы жас офицердің суретіне
түсті. «Неге хабар болмай кетті? Соғыса жіберіп қоймады ма екен?» деп
ойлады. Хат-хабар кідірген сайын жақсы көретін жалғыз бала əлде қайтеді
деп, зəре жоқ. Былтыр Аралға келіп, Марковтың кіші қызына үйленіп кетіп
еді. Ал, Марков... Арал өңірінде түу дегенде түкірігі жерге түспей тұрған
атақты бай. Бірінші гилді көпес. Аралда алғаш өндіріс ашып, үлкен үйлер
салғызып, шіркеу, мейманхана салғызып, «Хиуа» атты акционерлік қоғам
ашқан адам. Арал теңізінің балығы мен Хиуа хандығының тай-тай
мақтасын ешкіммен бөліспей, бір өзі дербес қожа боп отырған көкжал.
Марковпен құда болғалы бұның да Құдайы беріп тұр. Бұрын бірде тұз
жетпей, бірде ағыл-тегіл балықты дер кезінде жөнелте алмай, кіріптарлық
басына күнде-күнде түсіп жатса, енді қазір төрт құбыласы түгел. Бұрын қит
етсе алдын орал кете беретін бақталас жауы -Ақсақ Жагорға қазір бұның
өзі тізесін батыра бастады. Өткен жазда құдасы Ақсақ Жагорға тұз бермей,
қыруар балығы екі рет шіріді. Ендігі арманы - ақсаң сайтанның Көкарал
мен Сарыбасаттағы промсолын өзіне қаратып алу. Соны құдасына өзі
айтқаннан гөрі баласы мен келіні арқылы істеткісі кеп, оларға хат жазғысы
келіп еді; бірақ, бір пəлесі, қолына қалам ұстаса қара терге түседі. Сосын
ұйқысы келеді. Сосын есінеп, əш -шəпісі шығады да, қолын бір сілтеп
тұрып кетеді. Кеше де, жатар алдында «Менің сүйікті һəм теңдесі жоқ
келінім мен балам»,- деп жаза бастады да, бірақ, Құдай қылса қайтесің,
өткендегідей, бұл жолы да ұйқысы келді ме, есінеді ме, хатқа түскен əлгі
азғантай жазудың қиқы-жиқы əріптері су шайғандай ірімтіктеніп, өзі
жазғанды өзі танымады. Хатқа құнтсыздығына ызаланды. Сосын кеше
бастаған хатты, сəті түссе бүгін ұйқысын қандырып, шай - суланып
алғасын аяқтармын деп отыр еді, үстіне жаңағы ақ балтыр келіншек кіріп
келді. Жұп - жұмыр білегін мойнына асып, құшағына кіріп жабысып тұрған
үстіне, жаңағы азиат баса-көктеп кіріп жынына тигені. Өлгенін білмейтін
өжет неменің осы жолы жынын басып, біржолата ноқталап алғысы келді
де, Курнос Иванды шақырды.
─ Аналарға бар. Бірі қалмай мұз үстіне шықсын! Егер... Естіп тұрмысың,
егер бүгін шықпаса, айта бар, менен жақсылық күтпесін. Күні ертең бəрін
қуам.
─ Мұз əлсіз ғой.
─ Ол сенің шаруаң емес.
─ Дегеніңіз білсін. Мен тек ау - құралдан айырылып қалмайық деп...
─ Оларға ескісін бер.
Курнос Иван жөнеле берді. Оның сүмсиіп шығып бара жатқан сүдінін жаңа
көргендей, Федоров соңынан көзін тігіп ойланып қалды. Осы бейшараның
бүтіл болмысында кісі көкірегінен бірде аяныш, бірде ыза шақыратын
болымсыз мүсəпірлік бар. Иə, бұл Аралдан промсол ашқалы ертең,
бүрсігүні жүретін болып апысы кіріп, күпісі шығып жатты. Оқитын
балалар болғасын үйін əзірше жылы орнынан қозғамай, жеке басы сыбай салтаң кеткенді жөн көрді. Үй ішімен алдын ала осыған келісуі келіссе де,
бірақ қайдағы бір меңіреу далада мал табудан басқа ермегі жоқ қайратты
еркекке ұзақ жыл əйелсіз тұру қиын боларын білді. Бірақ дəл жүрер
алдында ана шаруа, мына шаруамен табаны жерге тимей жүргенде Аралға
өзімен бірге ала кететін əйел есінен тарс шығып кеткен-ді. Бір күні жеңіл
тарантаспен Орал қаласының орталық көшесінде зырлап келе жатқанда,
шіркеу алдында қайыр-садақа сұрап тұрған жас қызға көзі түсті. Үсті басы ебіл - себіл. Жұпыны, жүдеу. Бірақ тірлікте талай ұрғашыға тақымы
тиген кəркесте еркектің қырағы көзі бейшара қыздың басқа мүшесінен
бұрын, ө дегенде, оның оқтаудай түп - түзу аяғы мен торсықтай аппақ
балтырларына түсті. Соңыра өзі сияқты күші қайтпаған қайратты еркектің
манжамына бір түссе... Ехе - хе, соның ар жағында мына ақ балтыр қыздың
қалай-қалай құтырып шыға келерін білді де, Федоров қарқ-қарқ күлді.
Бұрын - соң татпаған зəруін тапқан жас тəн еркектің астына бір түсіп
шықса болды, сол күннің ертеңіне қарға аунаған қаншық түлкідей түгі
түлеп шыға келер - ау əлі-ақ! Бұндай шаруаның талайын із - тұзын
білдірмей істеп, əбден кəнігіленіп алған жырынды көпес ұзақ жолға жүрер
алдында əйелінің көңіліне сезік туғызғысы келмеді де, əлгі қызды Курнос
Иванға алып берді. Оны да дəл жүретін күні қас пен көздің арасында істеп
еді. Үсті-басын малындырып киіндірген əп-əдемі жас қызбен қол ұстасып,
шіркеуге кіргенде Курнос Иванның төбесі көкке жеткен-ді. Онсыз да түбі
түскен шелектей кең танауы əдеттегіден гөрі қаттырақ шуылдап, тойға
жиналған кісілердің көзінше Федоровты бас салып құшақтап сүйіп алды.
─ Ақымақ!- деді Федоров сол есіне түскенде Курнос Иванның сілекейі
бетінде əлі былжырап тұрғандай жиіркеніп.
***
Курнос Иван Шураны көрген сайын əрқашан осылай ауыр сезім бойын
мартудай басып, өз-өзінен азып-тозып қалатын. Балықшылардың аулына
көңілі құлазып келді. Балықшыларға Федоровтың əмірін бұлжытпай,
дəлме-дəл жеткізді де, «бұған не дейсің?» дегендей көп ішінен Еламанға
қарап еді, Еламан онан назарын тайдырып əкетті. Тілін алмасаң, орыс байы
ау - құралды сыпырып алады.
─ Өздерің шешіңдер!- деп Еламан салмақты балықшылардың өзіне салды.
Балықшылар əрі-бері толқып, ақырында Тентек Шодырдың дегеніне
көнейік деген пəтуаға келді. Бұларды қинаған ендігі жай- Мөңкенің баласы.
Мөңке бұл əңгімеге араласпай, бір шетте отыр еді. Мыналардың қиналған
түрін көргесін:
─ Жігіттер, өлген бала үшін тірі балалардың обалына қалмайық. Ертерек
келсек, бəлкім бүгін де жерлерміз,- деп байлауын өзі айтты.
─ Онда кеттік!- деді де, Еламан ширақ басып сыртқа шықты.
Бар əлем бүркеу. Суық жел ызғырып, төңірек шақытып тұр.Қиғаш түскен
қиыршық қатты қар кісі бетін тілгілеп шып-шып ұрады. Қабағын түйген
қытымыр күннен қаңтардың таяу тұрған қаһары сезіледі. Еламан күн
мінезін жақтырмай, жүрегі мұздап тұр еді, қасына қауқылдап сөйлесіп бір
топ кісі келді. Ішінде Мөңке, Дос, Рай бар. Бəрі де күн қабағынан байқаған
қорқыныштарын айта бастады:
─ Сөз жоқ, дауыл болады.
─ Өшір үніңді. Аузыңнан жақсы сөз шықсайшы.
─ Өй, Құдай-ай, сөзбен жарылқауға болса, жақсылықты төбеңнен үйіп
тастар едім.
─ Иə, мұз əлсіз. Жел арқадан шықса, аяқтай мұзды алады да кетеді.
─ Тентек Шодырмен тілдесіп көрсе қайтер еді?
─ Ештеңе шықпайды.
─ Апыр-ай, бұл не деген безбүйрек ит?!
Кісі - қара жинала бастады. Итжемес те осылай қарай маймалаңдап келеді.
Итжемес -Сүйеу қарттың абызындағы адам. Сүйеу қарт оған биыл əйел
əперіп, еншісін беріп, өз алдына бөлек шығарған-ды. Бірақ əлі де өздігінен
аяғына мініп кете алмай, сыйлы қарттың абыройын сыртынан азық қып, ел
арасында қақпай - соқпаймен күн көріп жүр. Кейде кіре тартқандарға ілесіп
қалаға барады. Кейде Еламанды сағалап, қазіргідей көкше мұз тұсында
балықшыларға соғады. Алғашқыда апырып - жапырып жіберетіндей бірекі күн аянбай қимылдап, күшін сарқып алады. Сүйеу қартты сыйлайтын
жұрт жұмысқа шалағай жігітті бəрібір үлестен қалдырмай, қыс бойы əлі
сыбаға боп еді. Сол Итжемес тағы келді. Қалаға қатынап жүріп бір орыстан
алған ба, үстінде тозығы жеткен ескі қара күрте. Жеңін қайырып алыпты.
Соның өзінде əкесінің иығынан ауысқандай қолп - қолп етеді. Рай оның бас
- аяғына сықақтай қарап:
─ Қарашекпеннің байы екен десем, ау, құда, өзің бе едің?- деп күліп еді,
жігіт салған жерден салдырлай жөнелді:
─ Бұ - бұрын қара киімдіден қорқатын едім. Өзім қара кі - киім кидім де,
ехе - хе, енді жұртты өзім қорқытатын болдым.
Біреу алқымнан алып буындыра қойғандай, тұтығып, көзі жыпылықтап,
əркімге бір қарап тұрды да:
─ Мұ - мұзға шық - шыққалы жатқан көрінесіңдер. А - ал, іске сəт! Талап
қайырлы болсын. Теңіз ба - балықты болсын! Ме - мені де серіктеріңе
алыңдар. Мал ортақ, жан ортақ,- деп ие бермей, төпеп бара жатыр еді, Рай:
─ Əй, жарқыным, тоқташы,- деді.
─ Жо - қ, тоқтамаймын,- деді Итжемес, өзі болмаса, өзгенің сөзіне құлақ
аспайтын əншейіндегі əулекілігіне басып.
─ Ау, тым құрыса тыңдасаңшы.
─ Ой, əк – ке – ке - сінің аузын... тыңдаймын, деп қолын сілтеп,
маймалаңдай жөнелді. Кетіп бара жатып та қашан қарасы ұзағанша
самбырлаған дауысы құлақтан үзілмеді. Кеткені жақсы болды, əйтпесе
аузын қышытсаң адамға десте бермей, есіріп кететін əулекі. Тұтықпасы
демесең, тұмсығын құдды желге төсеп жүгірген ақ киіктің танауындай кең
танауы желпілдеп, үсті-үстіне сөйлеп бергенде, оны тоқтату мүмкін еместі.
Еламан үйге келгенде Ақбала пеш түбінде отыр екен.- Ақбала, біз мұз
үстіне шыққалы жатырмыз. Сен қорықпа...
Еламан аңдаусызда аузынан қалай шығып кеткенін білмей қалды. Енді оны
қайтып жуып-шаюдың есебін таппай, қолғабын іздеген боп үйдің ішін
əбігер қылды. Ақбала қосыла іздеді. Қолғапты тез тапты да, Еламанға беріп
жатып:
─ Неден қорқасың?- деп сұрады.
─ Жо-жоқ, ештеңеден қорқып тұрғам жоқ.
─ Менен жасырма,- деді Ақбала.
Өткен түнде таң алдында ұрланып келген кісі Еламанды оңашаға шығарып
алып «сақ бол!» деп ескерткелі Ақбалада зəре жоқ еді. Еламан бұлтара
алмасын білді де, əйелін бауырына тартып:
─ Күн райы ұнамайды. Терістіктен бұлт шығып, түнеріп тұр. Ал, сен
қорықпа! Біз нені көрмеген бейбақ?!- деп күлді де, құшағын жазып, кетуге
ыңғайлана берген еді, Ақбала жолын кеселеп тұра қалды.
─ Күн райы маған да ұнамайды. Қорқам... неге екенін білмеймін. Мені
бүгін жалғыз қалдырмашы.
Əрине, тұңғыш көтерген баласы. Сонан ба, күні жақындаған сайын
қасынан кісі - қараның кетпегенін қалайды. Оңаша қалғасын өзіне-өзі келе
алмай, қол - аяғынан əл кетіп бара жатқасын босағаға сүйеніп тұрып қалды.
Үй іші аңғал-саңғал. Кешке дейін жалғыз қалса құсадан өліп кетердей.
Анада жас мырза келіп кеткелі осындай мүшкіл хал басына жиі түсіп жүр.
Бұрын үйге сыймағанда, сырлас абысын - Əлизаға баратын. Енді... Оның
күні анау! Үй ішінен ойын бөлетін ермек іздеп еді, бірақ отын кіргізулі. Су
əкелулі. Үй ішінің азғантай дүние - мүлкі де орын - орнында, таптұйнақтай. Ақбаланың аяғы ауырлағаннан бері Еламан күнде - күнде ерте
тұрып үйдің бар шаруасын өзі істеп, жинап кететін боп жүр.
Басқа ермек таппағасын күбіге көже асып құйғысы келді. Көрші үйден келі,
келсап əкелді де, бір табақ бидайды бұрқыратып түйе бастады. Сосын
ақтаған бидайдың қауызын сыртқа шығып желпіді де, тай қазанды
толтырып көже асты. Ескі пеш тартпай жүрген-ді. Көмейіне күл толып
қалған ба, бүгін тіпті тартпай, ащы түтін кейін лоқсыды.
─ Үйің өртеніп жатыр екен десем... беу, адам - ау, пештен шыққан түтін бе
еді?!
Ақбала қасына қол таяна отырып жатқан Қарақатынға қарамауға тырысты.
─ Келіншек - ау, не білдің... күннің сыңайын байқадың ба? Жаңа отынға
барып едім, жағалаудың мұзы қабажақтай - ау, қабажақтай... Жас баланың
еңбегіндей... аяқ асты былқ - былқ...
Ақбала жүрегі аузына тығылып, бара жатқасын қазандыққа сүйеніп отыра
кетті. Іші қатты түйіліп, тырп етпей, ернін қырқып тістеніп отырды да:
─ Алда разы болсын... қойыңызшы!..- деп еді, Қарақатын:
─ Сорлы - ай! Сорың қайнап қалмаса не қылсын,- деп, енді байбалам
салып, Ақбаланы ай - шайға қаратпай сырт жағынан қапсыра құшақтай
алды. Ақбаланың əлсіз қарсылығын елемей, зорлап апарып пеш түбіндегі
төсекке жатқызды.- Неден шошыдың? Көзіңе не елестеді? Тіліңді кəлимаға
келтір. Жеті айлық бала, біреу тəйт десе де түсе қалады. Қазір нағыз шепік
кезі... ақ ауыз шағы ғой.
─ Ал - да- ай!.. Маза берші...
Қарақатынның түсі лезде бұзылды. Онсыз да кірпік - қасы үйітілгендей,
қан - сөлсіз қара сүр кескінін долылық буып:
─ Не дейді? Мазаңды алатындай мен не қылыппын?- деп екі бүйірін
таянып, тепсініп шыға келді.- Тұңғыш құрсақ көтерген тұмса келіншек қой
деп, ақылымды айтсам, о несі, əй? Мендей абысының айтпағанда, кім
айтады? Маза берші деп... Адыра қал!
Осыдан кейін үйден үйге кіріп: « Ақбала шошып, бала тастай жаздады.
Барыңдар!.. Барып шығыңдар!»- деп суық хабарды əп - сəтте таратты да
жіберді. Қарақатын кеткесін де Ақбала өзіне өзі келе алмады. Көңіліндегі
күдік пен қауіпті əлгі қара пəленің дəл өз аузынан есіткенде, тап бір
төсегінен жылан шыққандай үй іші үрейге толып кетті. Көзі түскен
нəрсенің бəрінен шошып, қол-аяғы дірілдеп отырған үстіне көрші қатындар
топырлап келді де, дүрлігіп шығып кетті. Сонан кейін Ақбала, тіпті, үйге
сыймай, сыртқа шығып еді, қиыршық қар əлі қыламықтап тұр екен.
Балықшылар көз ұшында қыбыр -қыбыр. Олардан арғы жақ əлі қатпаған,
шалқыған қара су. Сол беттен, сонау аңғардан зор гүріл талып естіледі.
Ұлы теңіз бір кез осылай күші бойына сыймай гүрілдеп жатады да, сосын
қаһарын қаптатып əупіріп кетеді.