Қан мен тер - 17

баурайында қараша үйлер қалқияды. Мына ыстықта олар да оба тастай
мелшиіп, шөгіп қапты. Кедей ауылдан екі дауыстай əрегіректе сонау,
Ақшилі табанында ақ үзікті, ақ ауылдар шаңқияды. Өзгелерден оқшау
қонған үш ақ үйдің түндігі жабық. Есігі түрулі. Тыста тірі жан жоқ. Тек
шеткі үйдің көлеңкесінде төрт көз қара төбет жатыр. Тілі салақтап шығып
кеткен. Сілекейі сорғалап, екі өкпесін ентіге соғып, ырс-ырс дем алған
иттің түске тарта сілесі қатты. Күн түскен бөксесін қайда тығарын білмей,
көлеңкеге созылып, үй іргесіне тығыла түседі.
Оқта-текте сары сона мен бөгелек соғады. Бұл да бір бөлек мазасыздық
əкеліп тұр. Қара төбет елең етіп, өзіне қарай ызылдап келе жатқан ұнамсыз
дыбысқа құлағын тіге қояды. Бұл түрі, бейне: «Ай, сен пəле тынышымды
аласың - ау», - деп сақтанған əзірлігіндей. Мазасыз ызыл бір сəт қолмен
үзгендей тыйыла қалды. Жаңағы пəленің қайда кеткені белгісіз. Төрт көз
төбет бір пəледен аман құтылғанына қуанып, тілі қайта салақтап, ырс-ырс
дем ала берді де, кенет ыршып түсті. Былқылдақ тұмсығымен жұқа шапқа
түйіп қап, ақсиған өткір тіс сарт-сарт етті.
Сол сол екен, тамылжыған əуеге əлгі зыңыл шаншылып тік көтеріле
жөнелді. Осы бір оқтай ағып, жоғалып бара жатқан зыңылға қара төбет бар
бойымен еңсеріле қарап: «Қап, не қыласың? » - дегендей, қимылсыз қатып
қапты.
Сона кеткенмен, енді итте маза жоқ. Тас төбеге кеп, тапжылмай тұрып
алған өрттей ыстық күн апшысын қуырып тұр. Ит пейілі əбден тарылған.
Денесінің бір жері сəл жыбырласа да жаратпай ырылдап, күпі жүніне тісін
басып-басып алады. Осы кездегі қозы - лақ - қас жауы. Көлеңке іздеп
дүрлігіп жүгіріп келген ақылсыз лақтарға тісін ақситып ырылдап жатқанды. Үй үстінен құйын өтті. О да бұларға басынғандай мінез көрсетті.
Қапелімде үй сыртындағы сары төбенің шаңдағы мен қыл - қыбырын өз
бойына, жын ойнағына үйіріп ап, дөңгеленіп үйіріліп - үйіріліп, жосып
барып, сонау ойпаңға қарай құлдилай жөнелді. Сол арадан шыға алмай,
құйрығымен ойнаған иттей шыр айналып, үйіріліп - үйіріліп тұрды да, бір
кезде ауыл іргесіндегі борбас төбеге тартты. Ол маңда төрт - бес құдық бар.
Селдір сұйық қамыстар селтиіп, ащылық сораң өскен алқап. Соған жетуі
мұң екен, əлгі сұр құйын лезде аппақ боп белі ирелеңдеп ұзарып шыға
келді. Борбас төбенің басына шығып ап, жынша құтырып, өз қылығына өзі
мəз боп ойнақтап кетті. Қара төбет бір көзінің қиығын айырмай жатқан.
Құйын əуеге қарай өрлеп, ирелеңдеп тұрды да, кенет əйел жаулығын ала
қашқан баладай жалт беріп, бермен қарай салды. Қара төбет атып тұрды.
Сол кезде ортаңғы ақ үйден:
− Құдайы құрғыр - ай! - деген əйел даусы естілді.- Құйын келіп қалды.
Түндік бауын тартып байла.
Сəлден кейін құйын өтіп, ауыл үсті өзінің байырғы тыныштығын қайта
тапты. Үш-төрт сауыншы əйел сыртта жүр. Құйын бүлдіріп кеткен оны пұныларды қағып - сілкіп, жинастырып жатқан. Іштен Алдаберген софы
шықты. Қолында Бұхардың иір мойын жез құманы. Сабалы денесіне мая
жүн сұр шекпенді желең жамылған. Шекпен шалғайы аяғының басын
қауып, ауыл сыртына қарай сызылып кетіп барады. Жер де сұр. Үстіндегі
шекпен де сұр. Тек бір шалғайына бастырған көз ойдым боз жамау сұр
шекпенді аламыштап тұр. Софының семіз тұлғасы, сұр шекпені, баяу
қозғалысы, ең аяғы бір шалғайына бастырған əлгі боз жамауға дейін осы
далалықта жайылатын бауыры боз, сырты сұр дуадақты мегзейді.
Алдаберген əудемдей жерге барды да, ауылға сыртын бере жалп етіп отыра
кетті.
Осы кезде салт атты біреу иек артпадан қылт етіп шыға келді. Күннің ыссы
жайсыздығына қарамай жүрісі суыт. Шеткі үлкен ақ үйге - Құдайменде
болыстың үйіне ат басын туралап, еңкілдеп төніп қалды. Алдаберген
əдепкіде мына жолаушының суыт жүрісіне таңданып еді. Кенет мына
кісінің ат құлағын қаққандай қос тізесіне көзі түскенде құман ұстаған қолы
қалтырап қоя берді. Алдаберген шешкелі жатқан дамбал бауын асығыс
байлады. «Бұл сойқан... тірі ме еді?! Баласы қолға түсетін ұрыста өзі де
оққа ұшып өлді деп, осы елдің даурығып жүргені қайда? Апыр - ай, жүрісі
қандай сөлекет?! Құдайменде о да қаннен - қаперсіз, бейқам отыр еді...»
Софы асығыс апалақ - құпалақ түрегелді. Бірақ жолаушы шеткі үйге
софыдан бұрын жетіп, ат тұмсығын сықырлауыққа тіреді. Осы ыссыда
үстінде шидем күпі, басында сеңсең тымақ. Өзі еңгезердей ірі. Ол аттан
түсіп шылбырдың шетін босағаға іле салды. Осы кезде іштен: «Бұл қай
көргенсіз? Кім бола -тың?.. Білші», - деген дауыс шықты. Жолаушы басакөктеп кіріп келді. Кірер жерде бетпе - бет кездесіп қалған қара сұр əйелді
иығының басымен бір қағып жалп еткізді де, жылан көзін үй ішіне асығыс
тастады. Құдайменде төрде, ақ болыскей кереуетте жатыр екен. Балтыры
шелектей аяғын кереуеттің басына асқан. Бүкіл сирағы мен
башпайларының сырт жоны ұйысқан қара шуда.
− Иманыңды үйір!
Құдайменде мынау түсім бе, өңім бе деп қалды. Бетін құдды жалын
шарпығандай, үнсіз төніп келе жатқан үйелмендей бұжыр қара кісіге тура
қарай алмады. Құдды түсінде марту басқан кісідей үні бітіп, дыбысы
шықпай, бар бойымен іргеге қарай ығыса берді. Ол ес жиям дегенше
бұжыр қара кісі шап беріп алқымынан ала кетті. Темірдей саусақтар бұғақ
астында іркілдеген май арасынан бұлтылдаған өндіршекті тапты. Бір - екі
мытып жібергенде болыстың демі бітіп, дыбысы шықпай қалды. Сəтте
көзінің ағы айналып, аспанға қарай ақшаңдап, қос езуінен қанды көбік
ағып бырқырады да қалды. Бəйбіше шыңғырып жіберді.
Жолаушы қолының қанын болыстың омырауына үйкеп - үйкеп жіберді де,
ытқып сыртқа шықты.
− Əй, Кəлен!.. Жарқыным, жөніңді ұқтыршы, неғып жүрсің? - деді
Алдаберген софы. Ол жаңа інісінің үйінен шар ете қалған əйел даусын
естіп, тізесі дірілдеп, аяғын баса алмай тұр еді.
− Есеп айырысып жүрмін, ақсақал, - деді Кəлен. Осыдан артық тіл қатпады.
Үзеңгіге аяғын салып əлектеніп жатпастан өзінің əнебір ұрлық қып жүрген
кездегі үйреншікті машықпен ақ арғымақтың жалына қолы тиген бойда
арқасына бір- ақ ырғыды. Ауыздығын шайнап шырқ айналып тұрған ат
ағындап ала жөнелді. Кəлен былайырақ ұзап шыққасын ат басын тежеді.
Бұл ауылдың белдеуінде ақ арғымаққа жететін дəмелі ат жоқ. Жəне біржар кісі бұны түсірем деп, сірə да, дəме қылған емес. Ал қашан көп
қуғыншы сайланып шығам дегенше, Каспий мен Аралдың екі
аралығындағы қалың бұйратқа кіріп, қара үздіріп кетері даусыз. Кəлен арт
жақтан шыққан əйелдердің əлем - тапырық даусы мен айқай - ойбайға
қарамай, елсіз түзге бет қойып, сыдыра шоқытып бара жатты.
***
Кең көгалға көсіле қонған бай ауыл көңілді. Жұмыртқадай ақ үйлердің ең
үлкені -Тəңірбергеннің үйіне жұрт жиналып жатыр. Ояздан келген қадірлі
қонаққа сəлем беруге асық. Үйге сыймаған жұрт жылтыңдап іргеден
сығалайды. Қонақ жігіт көбіне Тəңірбергенмен тілдесіп, ауыл - аймақтың
амандығын сұрап отыр.
Тəңірберген нығыз. Қазір тасы өрге домалап тұрған шақ. Қастасқан
жауының бəрін құртты: Еламан, Рай əскерде: Кəленнің қолға түскен
баласын қарулы күзетпен қалаға айдатып жіберді. Оны да ел жатқасын
істегесін бүкіл ауылда бұның өзінен басқа бір жан білмей қалды. Ал
Кəленнің қайда жүргені белгісіз, қуғыннан қашып, басын қайттап жүр. Рас,
ол кісі мойнында кегін жібермейтін жау. Тірі болса қайта айналып соғуы
хақ. Сондықтан жас мырза қапысыз қалмау жағын ойлап, ел ішіне саққұлақ
кісілерден жансыз жіберіп, тың тыңдатып отыр. Ақшилі табанына ұзақ
отырып, сары жұрт боп бара жатқан соң, кеше ол өздеріне қараған үлкен
ауылдың қақ жартысын бөліп алып, осы араға аударылып қонған еді, жас
мырза осынау бір аласапыран аяқси бастаған кезде ояздан келген қонақты
жылы шыраймен қарсы алды. Қонақ жігіт - таңқы мұрын Торшолақ бала.
Ол қазір бұрынғысынан да семіріп, бұғағына май айналып көйлектің
жағасына сыймай кетіпті. Тер алдына жайған ала жібек көрпенің үстінде,
ақ мамық жастықты қолтығына жұмарлап басып шынтақтап жатыр. Қол аяғы қысқа жігіт қанша көсілсе де, бүтіл тұрқы кескен томар секілді. Ояз
кеңсесінде істегелі көңілі өскен. Тəңірберген онан Жасағанбергенді
сұрағысы кеп бір оқталды да, бірақ ол ойынан тез айныды. Ə дегеннен -ақ
мына қонақ жігіттің өзімен тұстас оқыған қазақ жастарын тістеуік аттай
маңына жуытқысы келмейтін іштарлығын таныды да, қара мұртын сылап
қойып жымиып отыр. Бір ретте Торшолақ бала ығытын тауып үлкен
шаһарда оқып жүрген Жасағанбергеннің қайсыбір ісін жақтырмай:
− Сол өзі қызық жігіт, қазіргі дүниенің екіге бөлінгенін білмейді.
Буржуазия... - дей түсті де, мұндай сөзге мына жұрттың түсінбесін біліп, от пен судай шарпысқан бай мен кедейдің арасынан өзіне тыныш орын
таппақ. Əй, айналайын - ау, ол болмайды. Болмайды деймін, - деп күшене
сөйлеп еді; онсыз да быттиған қара сұр бетінің қос алқымы ісініп, көзінің
алдындағы күлтілдек майға көзілдірік батып кетті.
Үлкен үйдің іргесі түрулі. Түндік ашық. Сықырлауық есікті екі жағына
шалқайтып ашып тастаған. Əлі мал тұяғы таптай қоймаған үй маңындағы
жас көктің иісі түрулі есіктен талмай келіп тұр. Ішке Ақбала кірді. Басында
ақ жаулық. Үстінде қынама бел көк мақпал қамзол. Ақ торғын көйлектің
етегі малынып, сызыла басып кеп қонақтың алдына шашақты жібек
дастархан жайды. Сонан кейін де бір жанға көз салмаған күйі
Тəңірбергеннен төменірек тақымдаса отырып, сырлы тегештегі сары
қымызды сапыра бастады. Торшолақ бала Ақбаланы көргенде басын
көтеріп алды. Тəңірбергеннің жақында үйленген жас тоқалы жөнінде талай
есіткен. Бірақ оны мұншалық сұлу деп ойламаған-ды. Қонақ жігіт үй толы
кісілерден қымсынса да, мына келіншектің ғажап сұлу, бірақ бір түрлі мұң
шалған жұбау өңіне бір- екі сұқтана қарап еді, Тəңірбергеннің мына
неменің əдепсіздігін іші алмаса да, жұрт алдында сыр бермеді.
− Қымыз ал! - деп ол қонағына сырлы зеренді ысырып қойды.
Торшолақ баланың осы жолғы жұмысы қауырт-тұғын. Орда қонған болысы
мен Қабырға болысына түскен алым-салық ел ішінен дер кезде жинала
қоймағасын қасына екі солдат алып елге шапқан беті еді; əзір бітіргені
шамалы. Үш күн ұдайы осы ауылға табан тіреп жатып алды. Аңдитыны Алдаберген софы. Осы бүгін бір ығытын тауып, софының ақ тоқалымен
ауыл сыртындағы күркіреуде кездеспек боп уəделесіп еді, Торшолақ бала
кеу-кеу əңгімеден шаққа босап сыртқа шықты. Күн кештетіп қапты.
Соңыра өрістен мал келгесін жас келіншектің босана алмасын біліп, тезірек
басып күркіреуге түсті. Бауырында көлеңкесі мол құба талдың қалыңдау
жеріне кіріп тығылып отыр. Ауық - ауық бойын созып, ауыл жаққа
шыдамсыздана қарап отырған-ды. Кенет талдың арырақ тұсы сылдыр етті.
Торшолақ бала бұға қойды. Қазақ аулының із баққыш жастарынан қорқып,
сыбдыр шыққан жаққа үрейлі көзі үкідей бақырайып, тал түбінен сығалап
қарады. Мес түйініндей мұрынның ұшы шып-шып тершіп, көзілдіріктің
əйнегі қапелімде буланып кетіп тұрған. Кенет бұл көз тіккен жақтан бір
шоқ талдың арасы ыдырап ақырын ашылды. Торшолақ бала күліп жіберді.
Алдабергеннің тоқалы - ел арасына «Ақтуша» атанған меңсіз аппақ ақ
келіншек, тал арасынан бір бүйірлеп ақырын - ақырындап шығып келе
жатты. Көзінің қиығымен қылмыңдап қараған кескінінде күшпен іріккен
сайқал күлкі бар. Көйлек сыртынан киген жеңсіз құйып қойғандай. Əлі
бала көтермеген балғын дененің бар бітім-болмысын қынап, айрықша, аш
белін үзілдіріп тастапты.
Торшолақ баланың аузына сөз түспей, жүрегі лүпілдеп барады. Алғашқыда
келіншек тіпті ұялшақ тəрізденген. Тал арасында кездесуге келіскенмен,
енді кездесіп алғасын жігіт жүзіне тура қарауға ұялатындай. Басына желең
салған шашақты жібек шəлінің бір шалғайымен көзінен төменгі жағын
тұмшалап, бетін жасырып қырындай берді. Торшолақ бала құшақтайын деп
бауырына тартып еді, келіншек бетін ары бұрып, сырт айналды.
− Мырза жігіт... біздің шал қызғаншақ.
− Қайтер дейсің... қызғанған қызыл итке жем болады деуші еді ғой.
Жігіт сөзіне ырза болған келіншек сықылықтап күліп, бетін ашып жіберді.
Бұлтиған бет аршыған жауқазындай тіпті аппақ екен. Оның үстіне мына ақ
тоқалдың бойы бұның өзінен əлдеқайда биік екенін көріп, бір жағынан
Торшолақ бала қорынып тұр. Өзінен əйелдің бойы ұзын екенін бұрын да
білсе де, бірақ көңілі өсіңкі жігіт: «Қайтер дейсің, төсек теңестіреді ғой», деп өзін-өзі алдарқатып жүрген-ді.
− Мырза жігіт, мен енді кетейін.
− Қой... Қой... неге асықтың? Кел... кел отырайық. - Келіншек салған
жерден жігіт ырқына көне қоймай, қылымсып тартыншақтап тұрғанда,
аттың пысқырған дыбысы естілді. Екеуі бірдей жалт қарады. Торшолақ
бала тал арасынан созыла түсті де, дереу бұға қойды.
− Құрыдың...
− Біздің шал ма?
− Жоқ.
− Енді кім?
− Кə - кə - лен...
− Қой, ол ұры Қарақалпақ асып кеткен жоқ па?
− Анық... анық сол. Екі тізесі аттың екі құлағын қағады. Енді... енді
қайттім?
Ақ тоқал аяқ астынан көңілденіп:
− Кəлен дейсің бе? Екі тізесі аттың екі құлағын қағады дейсің бе? - деді,
бүл кезде бойы үйреніп қалған жігітті сықақтап күліп.
Торшолақ бала келіншектің əзілін аңғармай, əлі сол қауқарынан арылып,
қалш-қалш етіп тұр.
− Мені... мені өлтіреді. Енді не істедім? Қайда тығылам? - деп сасқалақтай
бергесін, ақ тоқал:
− Өзіңнің шыққан жерің ғой. Кел, мында тығыла ғой, - деп күліп,
көйлегінің етегін алдыңғы жағынан көтеріп жіберді.
Кəлен бұлардың тұсынан өтіп барып, аттан түсті. Ерін жөндеп, айылтартпасын тартып алды. Сонан кейін көгалда отырған бай ауыл жаққа
бойлап қарады да, ақ арғымаққа ырғып мінді. Сай бойымен ұрланып
барып, үлкен ақ үйдің деңгейіне келгенде жабындының астынан, қысқа
мойыннан атын тура салып еді. Əуелі оны Қаратаздың бəйбішесі көріп,
ішке кіруге ғана шамасы келді. Тілі күрмеліп, өңі қуарып, жүкке арқасын
сүйеп тұра қалды.
− Кə - лен!..
Торшолақ балаға еріп келген екі солдат осы үйде отырған-ды. Олар іргеде
сүйеулі тұрған мылтыққа жармасты.
− Атпаңдар. Қолға тірі түсіру керек, - деді Тəңірберген. Үйге аттың
тұмсығын тірей тоқтаған Кəлен қолында қамшы. Екінші қолындағы
шылбырдың бір шетін уысынан шығармай, ішке баса-көктеп кіріп келді.
Дəл осы сəтті тосып, есіктің екі босағасында жабысып тұрған екі солдат
оған оқтаулы мылтығын төсеп тұра қалды:
− Қолыңды көтер!
Кəлен құдды осылай боларын біліп келгендей шіміріккен жоқ, екі
солдаттың сырт жағында сұп-сұр боп сазарып алған Тəңірбергенге қарады.
− Ə, түлкі!..
− Байлаңдар!
− Тоқта! Мен өз аяғыммен келіп тұрмын. Мені байлау қиын емес. Баламды
босатыңдар!
− Құдай қаласа, балаңның қасына өзің де барасың.
− Ə, солай ма? - деді Кəлен сыбырлап. Өзі ішінен «өзекті жанға бір өлім», деп түйді де, екі солдаттың бас-аяғына көз тастады. Екеуі де көзге толық,
əсіресе біреуі еңгезердей екен. Кəлен мырзаның дегеніне құлақ қақпай
көнген кісіше моп-момақан кейіпке еніп, екі қолын артына ұстап: «Ал,
байлаңдар», - деп тұра қалды. Ірі денелі солдат мылтығын іргеге сүйеп,
Тəңірберген əзірлеп тұрған қыл арқанды ала берген-ді. Кəлен көз
ілеспейтін шапшаңдықпен өзіне кезеп тұрған мылтыққа қарсы шап беріп,
қолынан жұлып алды. Оны ішінен бір теуіп, қалпақтай ұшырды. Ірі денелі
солдат мылтығына ұмтылып еді, бірақ Кəлен оны да қарсыласуға
келтірмей, мылтық дүмімен қарақұстан соғып өтті. Тəңірберген зып беріп
кереуеттің астына кіріп кетіп еді. Кəлен оның қапелімде қайда кеткенін
білмей, үй ішіне алақтап қарап тұрғанда, сырттан көп кісі есіктің
сықырлаулығын сындыра жаздап, қадаларын көтере кіріп келді. Кəлен енді
қарсыласпады. Қолындағы мылтықты тізесіне салып ортасынан бір
омырды да лақтырып жіберді. Анталап тұрған кісілер Кəленді бас салды.
- Aт көтіне байлаңдар!
− Қабырғасын сөгіп, бүйірінен өтін жарып алыңдар, - деп үй толы кісілер
бір-бірінен дауыс асырып, жан-жақтан жамырап жатты. Ақбала Кəленнің
көзіне түскісі келмей, ығыстап өзінің отауына кіріп кетті. Осы сəтте
ырсылдап Торшолақ бала да жетті. Жолындағы кісілерді кимелеп кеп,
Кəленнің қасына тоқтады. Ол Кəленді тірілей апарғанның тиімді боларын
біліп:
− Тоқтатыңдар! Бұл үкімет алдында қылмысты адам, - деді. Жұрт жым
болды. Торшолақ бала сол бойда Кəленді қарулы күзетпен қалаға айдатып
жіберді. Кəлен əлгіде үй толы кісілер қолына не түссе сонымен ұрып, басқа
көзге сабалап ұрып жатқанда да қыңқ еткен жоқ-ты. «Жер түбіне
айдасаңдар да, ажал жетпей өлмеспін. Болат қанжар қап түбінде жатпас.
Сендермен сонда сөйлесермін», - деп, қанына қарайып кетіп еді.
ТҮСІНІК
«Қан мен тер» трилогиясының ең алғашқы кітабы «Ымырт» деген атпен
1961 жылы, 2-кітабы «Сергелдең» деген атпен 1964 жылы, 3-кітабы
«Күйреу» деген атпен 1970 жылы жеке-жеке кітаптар болып баспадан
шыққан болатын.
М.Əуезовтің өзі көзі тірісінде үлкен үміт артқан санаулы шəкірттерінің бірі
Ə. Нұрпейісовтің осы шығармасы Кеңес дəуірі тұсында қазақ сөз өнерінің
еншісіне айналған роман жанрының ең ірі туындылардың бірі ретінде
бағаланды. Сол баға жазушыны 1974 жылы КСРО Мемлекеттік
сыйлығының иегері атандырды. Осыдан кейін - ақ романның халықаралық
деңгейдегі бағы жанып жүре берді.
1976 жылы үш кітап біріктіріліп, осы атпен трилогия ретінде «Жазушы»
баспасынан қайта шықты. Жазушының өзіндік кредосы болуы керек - əр
басылым бұрынғы басылымдарға қарағанда елеулі өзгертулер мен
толықтыруларға ұшырап отырады. Алғашқы басылымға қарағанда екінші
басылымда осындай өзгерістерді байқасақ, ал 1981 жылғы басылымда тіпті
жаңа өзгерістерді байқауға болады. Мысалы, бұрынғы басылымдарда
көбірек орын алатын соғыс көріністері азайған. Кейбір басқа да
құрылымдық өзгерістер мен жаңалықтар кездеседі. Тəңірберген, Еламан
образдарына тəн бірсыпыра бояулар да, олардың сөйлеу тіліне тəн
ерекшеліктер де біршама өзгерістерге ұшыраған.
Авторлық сөз қолданыстарға, стильге тəн өзгерістерді де байқауға болады.
Жаңа басылым, əсіресе осы баспаға ұсынылып отырған мəтін көп
сөзділіктен, оқиғаны баяндау кезінде қазбалап түсіндіруден біршама
арылған тəрізді. Яғни, автор шығарма туған кезең қолтаңбасындай
көрінетін заманы өткен таптаурын кеңестік идеологиялық штамп
белгілерінен де бас тарту жөн деп санағаны байқалады.
Ə. Нұрпейісовті өз өнер гүлзарының, өз өнер бағының өнегелі
қожайынымен теңеуге болады. Ол өз «сүйіктілерін» əлде - қайдан жел
айдап əкелген əлі жапырақтан да, топырақ астына байқаусыз түскен басы
артық тал - бұтадан да көзінің қарашығындай қорғауды мұрат тұтады.
Қажет деген жерінде одан əрі көркейтіп, жасандыра түсуге де бейіл. Оған
шаршамайды да, жалықпайды да. Қайта лəззат алады. Сондықтан да оның
«осы басылымға қатты - ақ қолым тиді. Тіпті, көп өңдедім. Бірақ тағы
қарасам, тағы да өзгерістер енгізетін тəріздімін» деген шығармашылық
көңіл күйін де түсін түстеуге əбден болады.
«Қан мен тер» - символдық атау. Қан - өмір, биік мүдделер жолындағы
күрес символы. Тер - тіршілік, көнбіс бейнеткерлік пен үзілмес үміт
символы. Қазақ жұртының бір өркениеттік болмыстан екінші өркениеттік
болмысқа бет бұру, бір саяси - əлеуметтік формациядан екінші саясиəлеуметтік формацияға ауысу сағатын бейнелеуге арналған туындының бар
мазмұны мен мəні осы екі сөзбен - ақ сəтті беріліп тұр.
Шығармада жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ даласының ақиқаты,
қалыпты тіршілігі адамдар арасындағы қым - қиғаш қарым - қатынастар
арқылы - сүйіспеншілік пен бақталастық, ізгілік пен сұрқиялық, салиқалық
пен сатқындық, адалдық пен көлгірлік тəрізді адами қасиеттердің
шарпысуымен астасып беріледі.
Жазушы кейіпкер арқылы сөйлейді, солар арқылы өз шеберлігін паш етеді.
Жазушы қаламынан туындаған алаңғасар, əпенде, істеген ісінің, сөзінің
тұрлауы жоқ Судыр Ахмет, мінезі ала құйын, сөзі төбеден түскендей,
ақылы келте Қарақатын - нағыз халық арасынан шыққан зергерлік
үлгілерге жатады.
Осылардың ортасында, осылардың əрқайсысымен тығыз байланыста бола
отырып шоқтығы биік көрінетін - шығарманың алтын тініне айналған үш
бейне - Еламан, Ақбала, Тəңірберген образдары. Бұл үш кейіпкер
арасындағы махаббат тағдыры шығарманың бар жүгін көтеріп тұрған
негізгі ұстын. Басқа тақырыптың желілердің бəрі соған қатысты өрбіген
бұлақтар.
Арал бойындағы қарапайым балықшы ауылдың бұйығы тіршілігін бұзған
замана дауылының қаңбағына айналған үш бірдей тағдырдың қасірет қайғысы болып өрілген сезім стихиясы қазақ оқырманына таныс дəстүрлі
əсерден көп бөлек.
Романның соңғы бетін жапқанда уақиға біткендей əсер қалдырмайды.
Еламанның жау қолынан қаза тапқаны болмаса Ақбала мен Құдайберген
сахнадан шықпаған күйі қалады. Роман соңында бар дауысынан айрылған,
сорақы зорлықтан қансыраған ауылының ортасында жаны өліп, жүрегі қан
жылап тұрған Тəңірбергенді көреміз.
Міне, роман соңында автордың алдына қойған мақсаты орындалып, халық
алдындағы парызының өтелгенін айқын байқаймыз.

ІІ КІТАП
СЕРГЕЛДЕҢ
БІРІНШІ БӨЛІМ
Жалғыз түйелі шолақ көш күн кештете Көлқораның құлауына ілікті.
− Ау - ыл!
− Ауыл! Ауыл көрінді! - деп түйе үстіндегілер шулап қоя берді.
Түйе жанында екі келіншек, екі жігіт жаяу-жалпылап келе жатқан-ды.
Оқшау хабарға олар да еңсесін тіктеді.
− Ауыл дейсің бе, əй? Қара-құра көріне ме?
− Жайылып жүрген мал кеп. Бай ауыл болу керек.
− Ендеше Құдай берді! Адаспай, дəл тапқан екенбіз.
− Мынау соның аулы деп ойлайсың ба? Ол өзі малды жігіт пе еді?
− Ойбай, малды. Тоғы шайқалмаған жігіт. Тері - терсек жияды, табыскер.
Жарықтың, жері де жақсы екен. Əй, Қалау, байқайсың ба, алабұтасы,
ашылып сорақы кілк - кілк етеді. Нағыз түйе ұстайтын жер екен!
− Қазаны қандай екен иттің?
− Тіл тигізбе...
− Ой, енесін... асқа тойғызса болды.
− Не көрініпті...
Екеуінің де қасы - кірпігі шаң. Жақ жүндері үрпиіп кеткен. Ылдиға құларда
жұлығынан шұлғауы шыққан қайыс етікпен борбас кебірді бұрқылдатып,
сырғанақтап сөйлей түсті. Əсіресе, иықты, ірі қара жігіт ауыл қарасын
көргелі жағы тынбады. Мына елдің жері, суы, шөбінің реңі жайында неше
түрлі топшылау айтып, сөйлеп келеді. Олардан кейініректе екі келіншек
түйеден қалмай, кебежеде бастары қылқиған балалармен қатарласып келе
жатыр. Əлсін-əлі ас сұрап қыңқылдаған жас балаларды алдарқатып:
«Шыдаңдар! - деп жұбатады, - əне, Ебейсін ағаңның үйі көрінді.
Кішкенедесін жетеміз. Ой, сосын, несін айтасың, отты маздатып жағар.
Ыссы астың буын бұрқыратып алдарыңа қояр. Сен же, мен же болармыз».
Бұлар ауыл шетінде мал қайырып жүрген кісіге жолығып, Ебейсіннің
қыстауын сұрап алды. Мұржадан түтін будақтаған ығы мол, үлкен үйді
көргенде, балалар кебежеден мойнын созып, қып-қызыл тұмсығымен ілгері
жақтан аңқып қоя берген малдың, қидың, көң-қоқырдың иісімен дем алды.
Бұлар бөтен үйдің қорасына баса-көктеп кіруге именді. Көш басындағы еразамат келген бойда хабарлас қылды да, сыпайылық сақтап сыртта иіріліп
тұр. Ірі қара төбет қора түбінен бой көрсетіп үріп келеді. Əлі шам жаға
қоймаған үлкен үйдің терезесінен кешкі оттың болымсыз қызғылт сəулесі
жылтырады. Есік ашылды. Іштен қара киімді, жатаған төрт паң кісі шықты.
Бұлар Ебейсінді тосырқап таныды. Бұрынғыдай емес, ел ішінің тері терсегін жинап, қалаға қатынап, сауда басындағы кісілермен араласқалы
татар байларына еліктеп бойын күтіп ұстайтын бопты. Қара мақпал тақия,
қара зегірен бешпент киіп, тыраштанып алған тақуа Ебейсін үй алдында
иіріліп тұрған жұпыны, жүдеу кісілерге жатырқай қарады:
− Көрмеген кісімсің ғой.
− Мені білесіз... Мен Төлеу...
− Кім?
− Тө - леу. Төлеумін.
− Төлеу... Жоқ, білмеймін.
− Құдай - ау, не дейді?.. Өткен қыста Құдайменде болыстың оқудағы інісі
екеуің біздің үйге қонып кеткенсің... Содан кейін де талай - талай
қонғансың... Шұқырда отырған жалғыз үй...
− Шұқыр?.. Қай шұқыр?..
− Апыр - ай, қалай десем екен? Қырда... шұңқырда, жалғыз үй.
− Жоқ, есімде жоқ.
− Не дейді?! Аға - еке - ау...
− Ии - и, пақыр, қой əрмен! Халық үстінде жүрген азаматтың бір түнеп
кетпейтін үйі бар ма? Соның бəрі есіңде тұра ма? - деді де, Ебейсін
бұрылып жүре берді.
Төлеу бөгемек болғандай ілесіп ұмтыла түсті де, тоқтады. Саудагер жігіттің
сол ана зегірен бешпенттің жағасын кəріп жырта жаздап бара жатқан қызыл
қоңыр мойнына, сосын күдірейген шошқа жон бітеу жауырынына көзі
түсіп еді. Осынша жалынып-жалбарынғанда оның бір сөзге иманы бүлк
етпеген керең түрінен қатты түңіліп, мұздай тер маңдайынан бұрқ етті.
«Ойпырым - ай, бұндай да адам болады екен ғой». Төлеу есін жия алмай,
сасқалақтап жан - жағына алақ - жұлақ қарады. Күн қызарып батуға таяп
қапты. Ауа бұлыңғыр. Кешкі жел шұғыл қатайып, бар əлем шаңытып тұр
екен. Төлеу күзгі күннің қатқыл суығын жаңа сезгендей, иығы құнысып,
бүгежектеп ықтап кете берді. Сыртта иіріліп тұрған қатын-баласы есіне
түскенде есі шығып, сасқалақтағаны сонша жаңа ғана беті қайтып қалған
кісінің соңынан қайта жүгірді. Бара сала « ағалап » шалғайына оралып еді,
Ебейсін қолын қағып жіберді. Төлеу қайта жармасты.
- Аға - еке - ай, үй ішім, бала - шағам... Қараңғыда қайда барам...
- Онда менің шаруам қанша?!
- Мұсылмансың ғой.
− Мұсылмандықты саған бердім.
− Астафиралла... Дəм-тұзымды талай татып едің ғой. Ақысын алсаңда...
Ебейсін тоқтай қалды. Етігінің тұмсығына қарап, ойланып тұр:
− Бəлкім... сататын бірдеңең бар шығар?
− Бар... бар...
− Нең бар?
− Бір құнаншам бар.
− Құнанша дейсің бе? Сосын?
− Сосын, бір жалпылдақ тайлағым бар. Алдына мұрын тесер бұйда - сайма.
− Бұйда - сайма... бұйда - сайма дейсің, ə?
− Иə, иə, бұйда - сайма!
− Жүр, көрелік!
− Қолдағы мал қайда қашар дейсің... əуелі бала-шағаны жылы жерге
орналастырсақ... Шешемнің де үзірі бар еді...
Ебейсін қайырылмады... Түйе үстінде жардай боп отырған ірі сүйек
кемпірге көзі түсті. Өзінің əне бір кезде Құдайменде болыстың оқудан
қайтқан інісін алып келе жатып осы кемпірдің үйіне тоқтағаны есіне түсті.
Кемпір де оны бірден таныды. Амандасқалы қалың киімді бойымен
қалауыштан еңкейе беріп еді, бірақ Ебейсін рай бермей тұсынан тезірек
өтіп кетті. Ал, екі келіншекті кісі екен деп елеген де жоқ.
Ебейсін құнаншаны көре сала қолын сілтеді:
− Қой, мынауың нашар. Біздің ауылдың сүт тайлағынан да төмен...
− Аға-еке-ау...
− Өй-й, аға - мағанды қой!..
Ебейсін нар қоспақтан туған қос өркеш тайлақтың алды - артына шығып
жалақтап жүр. Тайлақтың əуелі омырауына үңілді. Қолтығына қолын
сұқты. Жүнін ұстады. Құйрығын көтеріп, олай - бұлай қарады да, сосын бұ
да дəл ана Теміркеше қолын сілкіп кейін шегіне берді.
Шаһарлы жердің базарына салсаң өтпейді. Мал ғып тұтынуға тағы кеміс.
Мынауың сұлама өркеш, салқы төс, бақырауық жайсаң болғалы тұр екен.
Мұндай мал жүріске де нашар. Көш жер жүрмей қолтығы ойылып қалады.
Тегін берсең де алмаймын.
− Аға - еке - ау, не деп тұрсың?.. Сен айтқандай керіс қоспақ емес, түс
нардың тұқымы, ата мал! Мұсылмансың ғой...
− Əй, пақыр, саудаға мұсылманшылық жүрмейді. Мына түйеңді сатпайсың
ба?
Саудагер жігіттің қырағы көзі жас балалар мен сырқат кемпірдің астындағы
сары інгенді шалыпты; өзі көріп жүрген түйелерден сөгерлігі артық,
сирақты сары інгенге көзі түскен бойда ындыны кетіп, алды - артына
шығып жалақтап жүр еді. Кемпір оған түйе үстінен түйіле қарады.
«Мұндай екеніңді бұрын білсемші», - деп ойлады да:
- Əй, балам... - деді Төлеуге, - түйенің басын жетеле. Басқа ауылға барайық.
Енді кідірсең мына қара бет түйені қойып, мені саудалар.
Төлеу түйенің басын кейін бұрды. Кебежеде мойны қылқиған жүдеу
балалар қыңқылдап ас сұрай бастап еді, қара кемпір зекіп қалды:
− Түйеден лақтырып жіберейін бе?.. Тыныш отырыңдар! Күшіктей
қыңсылап, бір жағынан сендер де жан алып біттіңдер ғой. Барды бермей
отыр дейсіңдер ме?
Бала ғой, ес білсе сөйте ме?..
− Сен қыз, тыныш отыр!
Қыз тоңғанын сездірмей тістеніп отырған-ды. Кемпір ұрысқаннан кейін
жым бола қалған бөпелерін бауырына қысып:
− Ертегі айтайын ба?.. Ертегім ертек, екі құлағы селтек, қырғауылы қызыл
екен, құйрық-жалы ұзын... - дей түсті де, тоқтай қалды. Бұның көңіліне
бола жас балалар жоқ күлкіні ар жағынан күшпен зорлағандай əншейін
ыржиып езу тартты. Мұрындары қып - қызыл. Еріндері көгеріп, дірдектеп,
қалш-қалш еткен кішкентай балалардың қылқанақ тісі тісіне тимей сақ-сақ
етеді. Қыз сырт айналып, бетін бұрып кетті. «Айналайындар - ай, қор
болдыңдар - ау», - деді ішінен.
Сырқат ана да күнұзын түйе үстінде ырғалақтап мазасы кетіп келе жатқанды. Ебейсіннің қыстауынан былайырақ ұзап шыққасын бір кезде бұлардың
алдынан бөрік бас нар шоқалақтар кездесті. Селдір қамыс, қызыл сирақ
түзген, жыңғыл, сораң жынысып, теңіз өңірінің кəдімгі көңілсіз
бытпылдығы басталды. Бір кезде жел астында сусылдаған қамыс
сыбдырынан басқа бұларға ілгергі жақтан əлдебір алып күштің ыңыранған
сарыны жетті.
Түйе үстіндегілер болмаса, Төлеу оны сезген жоқ; анда-санда əлде бір
қаңбақ қараңғыда қасынан қалбаңдап жосып өтеді. Ондайда түйе үріксе де,
Төлеу түк сезбейді. Иығы түсіп кеткен. Үнсіз. Жағалаудың бытпылдық
қалыңдығы арасынан əзер-əзер жол тауып, түйе басын жетелеп келеді. Дəл
қазір оның басында ыстық ас пен маздаған оттан басқа ой жоқ; керек десе,
қайда бара жатқанын, неге бара жатқанын, бағанағы имансыздан кейін тағы
кімнен бір түнеп шығатын ығын сұрап «əке, көкелеп» аяғына
жығылатынын бір Алла білмесе, бұл біліп келе жатқан жоқ-ты.
− Казинесі кең Құдай-ай, көрсетпегенің көп екен ғой, - деді кемпір
күрсініп. Жаны қиналған ана енді бір кезде Төлеуге жыны түсіп, - сорлы
бала теңіз... теңіз деп ынтықты да тұрды. Сондағы тапқан Жиделібайсыны
осы ма? Адыра қалсын. Жері кең болса да, пиғылы тар ел ғой мынауың, деп еді.
− Елге тіл тигізіп қайтесің?! Əлгі жалдаптан басқа кімге пана сұрап
бардың? - деп қыз анасын қайырып тастады.
Төлеу үнсіз. Басқа үміт қалмаған соң ілгері жақтан талып естілген əлгі
сарынның сырын білмесе де, əлдебір тірліктің тынысы шығар деген
дəмемен түйенің басын жетелеп, бүгежектеп келеді.
***
Ертеңіне Ебейсін көрші ауылдарды аралап, соғымға сойған малдың терітерсегін жинап жүр еді. Оның бұл жаны сүйетін кəсібі. Қырдан көшіп
келген кісілер қораға таяу арада ғана кірген; төсек - орны жиналмай, абырсабыры шығып жатқан ауылдардың иттері алдынан арсылдап үріп шықты.
Оған онша иманы селт ете қоймаған Ебейсін семіз сары атты сипай
қамшылап ел шетіне кірді. Бұл кезде қазан - ошағын қондырып, пешін
жөндеп, отынын есік алдына үйіп, соғымын сойып алған үйлердің қай қайсысына кірсе де, қазан толы ет буы бұрқырап пісіп жатқан үстінен
шығады. Ол осылай ел ішінен тері-терсек жинап жүрген үстіне бір күні
Тəңірбергеннің атқосшысы ақикөз жігіт кеп:
− Мырза шақырып жатыр. Кəне, дереу атқа мін, - деп еді, Ебейсін есітпеді
ме, бұрынғыдай елп ете қоймады. Соған таң қалған жігіт мынаның міз