Latin Common Turkic

Қан мен тер - 11

Total number of words is 4412
Total number of unique words is 2315
35.6 of words are in the 2000 most common words
51.7 of words are in the 5000 most common words
59.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
қойсайшы, сол арада қараша інгеннің мұрындығы есіне түсті. Əйелі əнебір
күні шоқалақ арасынан бір тұтам қызыл түзген сындырып əкеп,
«Аққозының əкесі, мынаны түйеге мұрындық істеп берші»,- деген-ді.
Есінен шықпай тұрғанда, əуелі түйеге мұрындық істеп тастағысы кеп, əйелі
əкелген түзгенді қолына алды. Онан түзгенді жонып отырғанда қылпып
тұрған өткір пышақ қолын кесіп кетті. Қан тыйылмай, əуелі топырақ сеуіп,
сосын əйелі киіз күйдіріп басып, үй іші əпі - шəпі болды. Онан басы
қышып, шашын алдырғысы кеп Мөңкенің үйіне барып еді, бұның сорына о
да қолға түспеді. Кəсіпқор неме ауын басқа жаққа аударып салмаң бон,
жағаға кетіпті. Сол Мөңке бүгін де қолға түспеді. Сосын атын іздемек бон
жүгенін қарына іліп сыртқа шығып еді. Үй жанында күлге шөгіп жатқан
қараша інгенді көрді. Жаз шыққалы балаларды аз ғана ағымен алдарқатып
отырған қолдағы жалғыз түйе адам аяғандай, іші-бауыры жабысып
мықшиып қапты... Мұрнына құрт түскен бе, басын шайқап, пысқыра
бергесін бұл жатты да ашуланды.
Асылы, Судыр Ахметтің бар қылығы балаға ұқсайтын. Егер ертеңгі күні
жалғыз атты қасқыр жеп, не ұры алып кетсе, ол өзін кінəламайды. Тым
құрыса, өткен жолы атын іздемек боп үйден шығып тұрып, ізінше кері
қайтқанына да өкінбейді. Сол арада оның есіне мұрындық түседі. Оның ар
жағын қазбаласаң, түйеге мұрындық істе деп түрткі болған əйел. Шоқалақ
арасынан түзген сындырып əкеліп жүрген де сол! Сайып келгенде, ескі
қазақ аулында келдектің қай басын басса да қайырылып əйелге тиіп, не
басы жары лады, не көзі шығады.
─ Ойбау - ау, өзіме қалғанда əлдеқашан тауып əкелетін ат еді ғой. Осы
қатынның - ақ ісі бітпейді... Ананы істе, мынаны істе деп кісінің қолын
байлап... ақыры, міне...
Судыр Ахмет дедектеп, жүгіре басып жаппаға кірді. Бірақ көп айналмады.
Əлдене салдыр - күлдір етті. Күйіп - піскен ызалы кісінің шаққылдаған
даусы шықты. Сүйткенше болмай, ол жаппадан жын ұрғандай алау - далау
боп жүгіріп шықты.
─ Ақбала! Уа, Ақбала! Қайдасың?- деп көрші үйге жеткенше шыдамай
сырттан дауыстап келеді. Кебісін киюге де асыққан. Жалаң аяқ. Жалаң бас.
Енді болмаса өрт ішінде қалатындай, есіктен ентігіп, сүріне-қабына кірді.Ақбала қарағым, кешке біздің қатын отыннан келерде соғарсың.
─ Жай ма?
─ Қайдан жай болсын? Ойбай - ау, жай болса, сені шақырам ба? Үй ішін
жинап жүріп, аққұманды сындырып алдым... Анада қаладан əкелетін көк
бүйрек аққұман. Нағмет ағаекем сатып əперетін аққұман.
Ақбала аң-таң. Бұның өзі сындырған аққұманға отынға кеткен қатынның
қандай қатысы барын біле алмай, дал боп тұрған-ды.
─ Ойбай - ау, мен... Мен бейбақ бұндайда шыдамаймын ғой. Сынған
аққұманның ызасын кемпірден алам ғой. Ақбала қарағым, соңыра кемпір
келерде соғарсың,- деді де, Судыр Ахмет шығып кетті.
Ақбала ойда. Осы Судырақтың ақылымен анада баласын ана сүтінен
айырып, ата-ана қолында қалдырып кеткен-ді. Жөргектегі жас бала бие
сүтін ашырқанып лоқсып құсып, жылап қалып еді. Сондағы шырылдаған
даусы əл күнге Ақбаланың құлағынан үзілмей, жүйкесін жұлып, безек
қағып тұрғандай. Айрықша, жерқазбада жалғыз отырғанда қиын. Оңаша
қалса-ақ ойына баласы оралады. Ондайда шырылдап жылаған даусы үй
алдына келіп-қайтып: «Қайдасың, анам!.. Анам!.. Анам!»- деп қақылдап
тұрып алғанда бұл құлағын баса қала жаздайтын. Бала зары кейде тастай
қараңғы үйде жалғыз жатқанда сырттағы желмен ілесе келетіндей.
Қайсыбірде бала үні дəл қасынан шыққанда шошып оянып, төсегін сипалап
қалатынды шығарған-ды. Кеше күн айналып жерге түскендей ыстық
болған-ды. Үй іргесінен көлеңке іздеді ме, Қарақатынның екі лағы
топырлап жүгіріп кеп, сыртта, есік алдында нəзік бір үнмен маңырағанда
құдды бұның құлағына жас баланың даусы сияқтанып, ана жүрегі елеңдеп
қалып еді.
Бір жолы осы екі лаққа шөлдеп жүрген шығар деп су берген-ді.
Келіншектен мұндай мейірім күтпеген лақтар оған үркектей қарады.
Ақбала мына лақтарға оңашада баласына айтатын ең бір мейірімді сөздерді
айтып, өз қолымен су ұсынды. Екі лақ əлі де болса əйелге жаутаң-жаутаң
қарап кішкене ауыздары шөпілдеп, суды шымшып ішті. Онан сайын
Ақбаланың жан-жүйесі езіліп, қанша тежесе де ар жағында ағытылғалы
тұрған жасқа ақыры ие бола алмады. Сосын ол жаулығының шетімен аузын
басып, дыбысын шығармай, иығының басы дірілдеп отырды да, іші бауырын күйік өртегенде баласы мен өзін осындай халге душар қылған
тағдырына ма, Тəңірбергенге ме, əлде Судыр Ахметке ме, өзіне ме, кімге де
болса лағынет қарғыс айтып, байдан да, байлықтан да безіп, бəріне талақ
дегісі кеп кетті. Мойнына бұршақ сап, құс қанаты күйгендей ыстықта
жазықсыз жас сəбиін... жетім лағын іздеп кеткісі келді. Кішкентай
жетімегінің əлдеқайда айдауда жүрген əкесін аяды. Бала Ақбаланың
бойына біткенде, ол сорлының қуанғаны есінде. Ана құрсағында баланың
алғаш қимылдағанына мəз болған-ды. Қыста қақаған суықта күні бойы
теңіз үстінде болып қайтқанда, басқа қалжыраған кісілер аяғын баса алмай
қалғанда ол сорлы өмірі шаршау, қабақ шыту дегенді білмеді. Қайын
жұртына барып, қалыңдығын көріп қайтқан жігіттей, үнемі үйге шаттанып
күліп кіретін. Балық салған дорбасын босағаға тастай салып, келе сала үй
шаруасына кірісіп кететін. Ондайда Ақбалаға ойын-шыны аралас: «Адам
өзін шаққа алып жүргенде, сен дардай бір кісіні көтеріп жүрсің ғой. Маған
бер», - деп күліп, үй шаруасын өзі істеп тастайтын. Ана жатырындағы
балаға қаралай қуанып мəз боп жүргенде, енді міне, қол-аяғына кісен түсіп
айдауда кетті. Судыр Ахмет секілділер оны əлдеқашан жерлеп қойды. Ас
артынан Құран оқып, қол жайып, тие берсін айтып жүр. Ақбалаға да:
«Шырағым, тие берсін де! Өлі аруақ артында қалған адамнан дұға
дəметеді»,- деп зорлап отырып, бір- екі рет тие берсін айтқызды.
***
Кешкі қара көлеңкеде өз қайғысына өзі уланып отырған Ақбаланың үстіне
Судыр Ахмет кірді. Бұл жолы да бар кездегідей етегіне сүрініп, даурығып
келді:
─ Ay, Ақбала - ау!.. Ақбалажан - ау!.. Қарағым - ау, кел дегенім қайда? Есік
ашылған сайын қараймын. Əне келер, міне келер деп күтіп, өзімді ұстап ақ бақтым. Қайтейін, келмедің... Сосын, көрмейсің бе, кемпірімді шиедей
ғып сабап келдім.
─ Ұрдың ба?
─ Я, ұрдым! Басын жардым. Келіп арашаламадың... Енді, оны өзің барып
жұбат. Мен осында күте тұрайын.
Ақбала түрегелді. Есіктен шығар жерде Судыр Ахмет оны соңынан қуып
жетіп, қолынан тартып ішке алып кірді.
─ Ал, Ақбалажан...- дей түсті де, əлденеден сақтанғандай үй ішіне айнала
қарады. Ес-түсінен айырылып, сілейіп қалған Ақбаланы ол өзіне қарай
тартып, аузын құлағына тақап, құпиялай сыбырлады, буынып - түйініп əзір
отыр. Бүгін... Иə, бүгін таң алдында келеді. Қамсыз болма, білдің бе?
Ақбала түк дей алмай, тұрған жеріне отыра кетті. Қуанғаны, əлде
қорыққаны белгісіз, тұла бойын діріл алып барады.
Ертеңіне балықшылар аулы у-шу болды да қалды. Тəңірберген тан,
алдында бір топ жігітпен кеп, Ақбаланы алып қашқан-ды. Ақбала киімкешегін буып-түйіп үйден шыққанда Тəңірберген сенімді жігіттерімен ауыл
сыртындағы қоңыр төбенің астында аттарын тізгінінен ұстап тұрған-ды.
Бай мырзасының мына қылығына ыза болған балықшылар у-шу боп
жатқанда, ертеден бері бір шетте сөзге араласпай үнсіз тұрған Мөңке бір
аттап ілгері шықты:
─ Жігіттер, күнде-күнде намысқа тиіп, басындыра бермей, бізге де
қимылдайтын кез келді,- деді.
Онсыз да қанына қарайып тұрған ызалы жұрт жуық арада көтеріле
қоймайтын қарт балықшының өзі бұлай деп тұрғасын делебесі қозып
дуылдап шыға келді:
─ Қаптаймыз. Қырғын саламыз!
─ Дұрыс! Дұрыс айтып тұр. Аттанамыз! Кегімізді аламыз.
Ызалы жұрт жан-жақтан шулап, дүрлігіп бара жатыр еді,
Судыр Ахмет ортаға жүгіріп шықты:
─ Əй, Мөңке! Əй, сен де... Сендерде ес бар ма? Қазір көкте - Құдай, жерде Құдайменде емес пе? Тұтақ! Құдаймендеге бəрің жиналсаң да түк істей
алмайсыңдар.
Кəлен Тəңірбергенге əйелді шығарып берген өздерінін; арасында біреу
барын жүрегі сезетін. Бірақ оның кім екенін білмейтін-ді. «Ə, сұмырай!»деді ол тістеніп. Көзін Судыр Ахметтен айырмай, түйіліп келді де, қоян
ілген бүркіттей желкеден бүріп алды.
─ Құдаймендеге түк істей алмасам да, ал, бірақ, сені, сен итті суға
атпасам... Кəлен атым құрысын!
─ Ойбай!.. Ойбай, өлдім! Бибіжамал... Бибіжамал, қайдасың?!
Бір жан тырп етпеді. Бибіжамал да үнсіз. Үрейі ұшқан балаларын
бауырына қысып апты. Мыналардың ішінде өзіне ара түсетін бірде-бір
жанашырдың жоғын көргесін Судыр Ахметтің есі шығып, ит талаған
мысықтай шар-шар етті. Кəлен оған қараған жоқ; қол-аяғын тыпырлатып
қолтығына қысып алған. Осы бетінде түп - тура теңізге апарып, оны
шыныменен суға ататындай еді; теңізге тақап келе бергенде тап жаңа қолаяғы тыпырлап ойбай сап жатқан Судыр Ахмет кенет сап боп тыйыла
қалды. Оның себебін түсінбеген жұрт таңданып, біріне-бірі қарады. Судыр
Ахметке жаны ашыған қайсыбір көңілшектер: «Қайтсін бейшара, өлімге
пейіл боп, басын бəйгіге тіккесін өмірінің ақырында бұған да Құдай дес
беріп, өлсе де дыбысын шығармай, тістеніп өлейін деген ғой»,- деп
ойлағанша болмады, Судыр Ахмет бұтындағы дамбалдың ауын толтырып,
жаман иісті мүңкітіп жіберіп еді.
Кəлен бетін бұрып:
─ Ту, хайуан!- деді де, Судыр Ахметті басынан асыра жоғары көтеріп,
анадай жерге тері тулақтай лақтырып жіберді.
Анау есінен танып, талып түсті. Бір жан қасына барып басын сүйемеді. Тек
Бибіжамал ит те болса балалардың əкесі ғой деп, бір қолымен мұрнын
басып жүріп үсті - басын жуып, аузына су тамызды.
***
Қазір ел ішінен біреуді біреу табу қиын. Жігіттерді майданға алатын
болғалы ер- азамат үлкен əбігерде. Жастар жағы осы ыссыда аттарын
сабылтып, ауыл мен ауылдың арасында жүйткіп жосып жүрген-ді.
Кəлен атын Сүйеу қарттың үйінің белдеуіне байлап жатып, ауыл тірлігіне
көз салды: өрістен мал келетін күндегі дағдылы кез болған соң ауыл ішінің
қазіргі қимылы, əсіресе қауырт екен. Қатын, бала қозы, лағын көгендеп,
бота, бұзауын қуалап əбігер. Боташ тауының биік тұмсығын ықтай қонған
ауылдың үсті у-шу, азан-қазан. Сүйеу қарт та ат үстінде жүргесін, Кəлен
оның кемпірімен амандасып төрге шықты. Сосын үй ішіне көз салып
отырып:
─ Шеше, Еламанның баласы қайда?- деп сұрады.
─ Қарағым, қорықпай - ақ қой. Бала тірі. Атасының тымағында жатыр.
Күніне толмай, шала туған баланы он айға дейін тымаққа салып, керегенің
шұнақ басына іліп қоятын ескі ауылдың ежелгі ырымы болатын. Кəлен
амандық-саулық сұрап отырып, ағаш төсек тұсындағы керегенің шұнақ
басында ілулі тұрған сеңсең тымақтан көзін айырмады.
─ Келе бермейтін бала едің, отырып ас - су ішіп кет.
─ Рақмет. Асығыспын. Ағарғаннан ауыз тигізсеңіз болады.
Кəлен ат соғып, шөлдеп келген-ді. Жылы ағарғанды мейірі қанып іше
алмай, бір- екі ұрттады да қайырып берді. Сонан соң өзінің ештеңеден
тартынбайтын мінезіне басып, Тəңірбергеннің Ақбаланы алып қашқанын
айтты да, кереге басындағы тымақты алды. Талай бастың шайыры сіңген
ескі тымақ ішінде қара тер боп танау қағып жатқан сəбиді көргенде, аяныш
қысқан жүрегі дірілдеп кетті. «О, пақыр!..»- деді ішінен. Сосын баланың
жалындаған ыстық маңдайынан сүйді де, тымағымен көтеріп апарып
кереуетке жатқызды.
Кемпір Кəленнің қалай кеткенін байқаған жоқ. Қайырып берген зеренді де
алмай, ұршық ұстаған қолы тізесіне түсіп отырып қалған-ды. Ертеңіне
Сүйеу келді. Шалының ашулы түрін байқаған кемпір аяғын ұшынан басып
жүріп үй ішінің оны - пұны шаруасын істеді. Ол кеткеннен бері баланың
əлсіреп қалғанын да айта алмады. Ақбаланы тіпті тілінің ұшына алған жоқ.
Сүйеу қарт балаларының ішінде осы қызын өлердей жақсы көретін. Еламан
айдалғалы оның орнын құлатпай, баласын барып, артын күтіп отырғанына
тіпті ырза еді. «Менен ұл туған жоқ... тек, осы қызым... Ақбалам...»- деп
үйде де, түзде де көлденең көк аттының бəріне мақтанатын. Жұртқа
намысын қолдан бермейтін ызақор, ашушаң шал ел ішінде қайда бағы
өрлеп тұрған кісілермен ұстасатын. Соған бағып, ол Құдаймендемен де
бірде араз, бірде текетірес дүрдараз жүрген-ді. Енді көрмейсің бе... қызы
құрғырдың қарт əкенің өмір бақи оты-суы қосылмай жүрген бай ауылдың
жас мырзасына қатын үстіне шыққанын қайтерсің?! Бұны естісе... аршыл
шал ызадан жарылып кетер... Кемпір бата алмады.
Үй іші оңаша. Дала шыжғырып тұр. Қозы, лақ үй іргесінен көлеңке іздеп,
топырлап жүгіріп кеп, үйге сүйкенді. Ірге түрулі. Аңызақ аптап шарпып
бетке соғады. Кейде жынша ойнап, кереге көгінде ызылдайды. Сүйеу төрде.
Тіп-тік боп шаншылып алған. Ай татырда, ін аузында шаншылған
саршұнақтай. Үстінде ақ бөз дамбал. Ақ бөз көйлек. Өзі де қан-сөлсіз арық.
Жəне аппақ. Сақал-шашы да аппақ қудай. Бармағына толтыра салған көк
бұйра насыбайды екі танауына кезек апарып күсілдетіп, құшырлана
тартады. Екі көзі жасаурай түсіп, бүтіл беті жыбырлап отыр. Шалының
түрінен қаймыққан кемпір көзін тоқтатпай тартып алады.
Сүйеу кісі ажарын танығыш еді. Ол кемпірінің сынық түрін байқады. Жəне
бірдеңе айтқысы келгендей, оқтала түсіп тоқтап қалғанын байқады. Сүйеу
жасқаншақ кісілерді жаратпайтын. Кемпіріне суық назарын шұғыл қадап,
шытына қарап:
─ Əй! Ар жағыңда түйткіл бірдеңе бар ғой? Ол не? Неге айтпайсың?- деді.
Бары бар. Бірақ сенің қай жағыңнан шығарын...
─ Не дейді? Қай жағысы не?
─ Түсінбейтін несі бар? Жалғыз мен бе, осы үйдің бала-шағасы қайтсек
көңіліңнен шығамыз деп қыпылдап отырмаймыз ба?
─ Ə-ə, солай ма? Ендеше біліп қой, менің көңіліме қарасаң, адамның қай
жағын қайтем, бір Алланың жағын ойлап сөйлесеңдер болды. Бəрін
көтерем. Күмілжіме, көңілдегіңді айт. Жəне жалтақтамай тура айт!
─ Мақұл. Ендеше қуана бер, əлгі елде жоқ, жақсы көретін қызың бар емес
пе?! Сол Тəңірбергенге қатын үстіне шығыпты.
Үй іші жым-жырт. Сүйеу қыбыр еткен жоқ. Кемпір қайран." Əншейінде
Мыршай түлкідей ашушаң, шақар шалдың бұ жолы үндемегеніне ыза
болды. Күшпен іркіп келген ашу ананың да ішіне сыймай бара жатқан-ды.
─ Мақтаулы қызың... елде жоқ асылың ғой өзіңнің,- деп шалдың ашуын өзі
шымшылағандай болды.
Сүйеу қарт бұған да тұтанбады. Ол тек ширығып:
─ Не оттап отырсың?! Құдайдың бергені де. Мен оны қайбір Хауа ана,
Адам атадан таңдап алды дейсің?!- деді. Кемпір қарсы дау айтпады. Сыртқа
шықты. Үйге кірді. Онан сыртқа қайта шығып үй іргесінде ойнақ сап
жүрген көрші үйлердің қозы-лағын қуалап, əрі айдап салды да, қайтып
келді. Шалына көз қиығын тастап еді. Сүйеу əлі қозғалмапты. Көз алабы
қызыл. Жанарында суық ұшқын бар. Жотасы көтеріңкі болса да, бірақ
есесіне жұқалтаң қырғыш мұрнының қос танауы қусырылып,
шыңылтырланып кетіпті. Тура алдына тесіле қарап отырған аппақ қудай
шал ішке кірген кемпіріне жалт етіп, осқырына қарады:
─ О несі - əй? Ол не дегені - əй? Бір жыл болмай жатып, күйеусірей қалса,
мен қайтпек екем?- деп ащы даусы шаңқылдап, үзіп - үзіп сөйледі. Ашу
емес. Соның бəрі жүрегін кернеп бара жатқан іштегі реніш, ыза, күйік
секілді еді. Кенет ақ кірпік серпіліп, қызыл жиек, ашулы көз от басында
жатқан тері тулаққа отыра берген кемпірге үнсіз тесіліп, жеп жібере
жаздады. Бір кезде тағы шаңқ етіп:- О несі - əй? Маған айтқаны несі - əй?
Күйлеген қаншықтың арлан өртеген күні бар ма? Оны маған айтқаны несі?
Ол несі - əй? Пайғамбар жасына келгенде мен енді қолыма аса алып,
күйлеген қаншықтың соңындағы қай арланды қуам?.. Қайсыбірін қуам ?..
Əлі жүні түспеген, жабағы құйрық төбеттерді қуам ба? О несі -əй? Əй, сен
қақпастың бұл қай қорлығың, а?- деп атып түрегелді.
Кемпір қозғалған жоқ. Теке сақал, ақ кірпік, қызыл көз шал талай көрген
жауы. Əлгіден кейін Сүйеу қарт кереге басындағы қамшыны ала салды да,
былқ етпей ұршығын иіріп отыра берген кемпірдің шашын білегіне орап орап алды да, бортылдата жөнелді. Кемпір ұршық ұстаған қолымен бетін
көлегейлеп, əлсіз қорғанып:
─ Ау, енді қойсаңшы,- деп ренішсіз, дықсыз, ақырын ескертті.
Сүйеу бұрын бір- екі қамшы сілтегесін қоятын. Бұ жолы тоқтамады. Қайта,
кемпірдің сабырлы қалпы шамына тиді ме, жындана түсіп еді, кемпір ұшып
тұрып шалының қолындағы қамшыны оп - оңай жұлып алды да, түрулі
тұрған есіктен сыртқа лақтырып жіберді.
─ Болды ғой енді! Қайратың тасып бара жатса, бар, ана қызыңды... елден
шыққан жүзіқараны тыйып ал!
Қанша қорғаласа да, қамшы ұшы жаңа кемпірдің бетіне тиіп, қанталата
осып кеткен екен. Соны көргесін Сүйеу қарт бұрылып кетті. Енді қайтып
үндемеді. Түйе жүн шекпенін жамылды да, іргеге қарап бүк түсіп жатып
қалды.
***
Кəлен қырда айналмады. Жағаға қайтып келе жатып, жолшыбай болған
ауылдың бəрінде де қатын-баладан басқа бір жан кездеспеді. Ел ұлтаны боп
есептелетін Торжымбай, Быламық, Андағұл - Бадық, Ақтеке, Жəдікке
қараған рулардың ер-азаматтары тегіс атқа қоныпты. Осы өңірдің көп жігіті
Ақшиліде отырған Ожар Оспан аулына ағылып, ақ патшаға жігіт бермейміз
деп күпілдесіп жатыр екен. «Сорлылар... Ожардан не она табам дейді екен?
Ол ақ көз, сау болса, орға жығады ғой»,- деді Кəлен ішінен.
Таралғысын қанша қысқартса да, сіңірлі ірі тор аттың үстінде үйелмендей
боп отырған жылан көз ірі қара кісінің екі аяғы жерге тиіп салақтап келеді.
Өзі көңілсіз. Қырдағы ауылда берекет қалмапты. Ер-азаматынан айырылып
тұл болғалы тұрған елді көріп, көңілі пəс боп жүдеп қайтты. Кəлен сам
жамыраған ақ пен қызыл арасында Бел - Аранның кезіне ілікті. Сол бойда
ілгергі жағынан балықшылар аулының жерқазбалары құжынап қоя берді.
Байқап келеді: бұл жақта да бар адам дүрлігіп, сыртқа шығып кеткен. Ауыл
үсті əбігер. «Тегін болса жарар еді. Патша жарлығы бұл жаққа да жеткен
болды ғой».
Үйреншікті аулын көргесін Кəленнің астындағы алқа бел торы аяғын
ықыластанып, ширақ басты.
Ауылға тақай бергенде, алдынан Рай шықты. Екі езуі екі құлағында.
Жүгіріп кеп ат жалына асыла кетті:
─ Ел – а - ман ағам...
─ Ела - ман?
Рай түк демей күле береді. Кəлен жігіт жүзіндегі жас пен күлкінің
қайсысына сенерін білмей, ат үстінен еңкейіп:
─ Хабар бар ма?- деп еді.
─ Өзі... өзі келді,- деді Рай.
Кəлен тебініп, атты қаттырақ бастырып кеп үйге тұмсығын тірей тоқтады:
─ Уа, халайық, қуаныштарың құтты болсын!
─ Əумин! Айтқаның келсін! Ішке кір. Əй, жігіттер, ағаларыңа жол
беріңдер!
─ Жоқ, жоқ, əуелі көрімдік берсін!
─ Кəлен аға, көрімдік! Көрімдік бермесең, көрсетпейміз.
Жұрт былайғы кезде осы кісіден қаймығатынын ұмытып кетті. Кəленді
аттан түсірмей, бірі шалғайға, бірі жеңіне, бірі қолына жабысып көп
дүрмек үйме-жүйме болды да қалды. Сары шілденің қазіргідей қайнаған
ыстығында жолға шыққан қыр қазағының күн өтпесін дегенде қабаттап
қалың киінетін əдеті. Кəленнің де үстінде белін қайыс белбеумен шарт
буып алған күпі. Басында елтірі тымақ. Аяғында биік қоныш етік. Қанша
кісі жабылса да қозғалмай, қайта жиын арасына түскенде батыр тұлғасы
біртүрлі іріленіп, айдыны шыға түсіпті.
─ Əй, жігіттер, көрімдікке не берем? Атым болса, бір ауыз сөзге келмей
түсіп берер едім. Үстімде асыл шапаным болса, шешіп берер едім. Менде
оның бірі жоқ. Мына мəстек майын сұрап мінгем, біреудікі.
─ Кəлен аға, аттың да, шапанның да керегі жоқ. Өзің жақсы көретін бір
əніңді айтсаң жетіп жатыр.
─ Ие, айт. Көрімдіктің қармысын өлеңмен қайыр. Кəлен айтқысы келген
кезде қолқалатып сұратпайтын - ды. Бұ жолы да үйдегі - тыстағы жұрттың
тегіс тына қалғанын байқады да, өзінің кең тынысты зор даусымен
«Сарыны» шырқады.
Аяқты басар Тарлан екіленіп,
Қонаға жем сұрайды мекіреніп.
Шабыстан қажымайтын жануарым,
Арбаның белағашы секілденіп.
Шідерім күдеріден күміс тиек,
Бір малсың шөп жемейтін төре сүйек.
Көк тер қып шауып келіп байлай салсаң,
Тұрушы ең иегіңді үйге сүйеп.
Тарлан ат, бас аяғың ұрынбай-ақ,
Салбырап төбе шашың тұлымдай-ақ.
Жем беріп, сауырыңды сипап тұрсам,
Азбарда ойнаушы едің құлындай-ақ...
Кəлен даусын осы қазір өзі армандаған құлын мінез аттың еркелігіне сап,
əдеттегіден гөрі көмейінде ұзағырақ шырқау биікке шығандатып апарды да,
аяқ астынан кілт үзді. Кəленнің даусын көптен есітпеген балықшылар
үнемі іштерінен ынтығып тосып жүретін. Ол даусын кілт үзгесін де, өн
баурап алған жұрт қыбыр етпеді. Рай қасындағы біреудің қолын қысып,
қыбыр етпей қатып қапты. Əн үзілгенде демін бір- ақ алды.
─ Əттең, қыз болсам, мен тек Кəлен ағаға ғашық болар едім!
Іштегілер Кəленнің келгенін əннен білді; əн тоқтаған бойда бəрі бірден
дүрк көтеріліп тұрып кетті. Сыртқа шыққалы есікке беттей бергенде, ар
жақтан жолында тұрған кісілерді омыраулап Кəленнің өзі ұмтылып келе
жатты. Тертедей ұзын аяғы ерең - сереңдеп аннан -саннан бір басып келді
де, орнынан көтеріле берген Еламанды аяғына тұрам дегенше, отырған
жерінде бас салды.
─ Қайтсін, сағынған ғой, - деді кемпір-шалдар көңілі босап.
Кəлен құшағын тез жазды. Мөңкемен қатар қаң төрде отырған Еламанға
бұрылып, бас-аяғына көз салды. Еламанның үстінде тептік көйлек.
Аяғында қисық табан жайын ауыз бəтеңке. Сақал - шаш өскен. Жел қаққан
жүдеу беті қарайын, осы отырған кісілерден өзгешелеу көрінді.
─ Жұрт сені өлді ден дұғасына кіргізіп жүр еді. Өзің о дүниеден келгеннен
саумысың?..-деді Кəлен күліп.
─ Келсе несі бар?! О дүние орыстың түрмесіндей - ақ болар,- деп əзілге
орай Еламан да күліп жауап берді.
─ Адам шіркін ит жанды ғой, басқа түскесін тозаққа да көнеді.
─ Тозақты о дүниеден іздеудің қажеті жоқ. Нағыз тозақ - орыстың түрмесі.
Кемпір - шалдар жағы күрсінді.
─ Кəне, жөніңді ұқтыршы, сені өздері босатты ма?- деді Кəлен.
─ Жоқ, қашып шықтым.
─ Бəсе, қолға түскесін босататын ба еді?! Сен қай жерлерде болдың?
─ Шалқардан айдағасын бізді Жаманқалаға апарды.
─ Жаманқалаң... Ay, ау, Еламанжан - ау, ол өзіміздің Жылда астық əкеліп
жүрген жеріміз ғой?..
Үй лық толы. Сырттан кісі кірген сайын жерқазбаның жаман есігі сықырсықыр. Аласа үйдің ауасы əп-сəтте ауырлап, балықтың шырышы, тер сіңген
киімнің күлімсі иісі қолқа ата бастады. Төрде отырғандар есік
жақтағыларға «үйді пысынатпай, сыртқа шығыңдар»,-деп еді; оған ешкім
селт етпеді. Еламан есік жақта сығылысқандардың көбін танымады.
Сүйтсе, өткен жылғы жұтта малын қырып алып, басқа күнкөріс таппағасын
қырдан көшіп кеп, балықшылық кəсіпке кіріскен кірмелер екен.
─ Шай келеді... Жол беріңдер!
Еламан шөлдеп отыр еді, соған қарамастан шайға зауқы шаппады. Үй
ішіндегі əңгімеге ықылассыз. Бағана үй ішіндегілердің арасынан көзімен
іздеп, сырттағы сел дыбысқа да елең етіп құлағын тіге қап, дегбірі қалмай
отырған-ды. Енді қазір қауқылдап сөйлеп, қарқылдап күлген көңілді
кісілердің арасында ештеңеге көңілі селт етпей, сазарып отыр. «Мүмкін,
жалғыз тұру қиын болғасын əкесінің үйіне... жоқ, жоқ, əкесінің үйіне кетсе,
мыналар мұнша қиналмас еді ғой. Иə, қиналмас еді... ал мыналар шынымен
қиналып отыр...»
Күдігін анықтағысы келгендей, Еламан қасында отырған кісілердің
əрқайсысына бір қарады. Бірақ мыналар беті күйгендей, Еламанға тура
қарай алмай, жанарын алып қаша берді. Басқаны қойғанда, жан баласынан
жүзі ықпайтын Кəлен де бүл білмейтін бір сырды ішіне бүгіп бітеуленіп
апты. «Тегін болмас»,- деді Еламан ішінен.
─ Қырдағы ауылдар қалай екен?
Қарт балықшы Кəленге қаран тіл қатса да, көз қиығы Еламанда.
─ Оларда да береке қалмапты. Байлар жағы болмаса, былайғы халықта
басы бүтін үй аз.
─ «Жыртық үйдің Құдайы бар». Қайта, Құдай оңдап əзір біз аман отырмыз,
деді Дос.
─ Қой, Дос! Шанышқыдан жырылған балықтай, жалғыз сенің
амандығыңның рахаты қанша?... - деді Кəлен.
Осы екеуінің көптен қырбай жүргенін байқайтын Мөңке тілге кеп қала ма
деп қорқып еді. Шынында да, дөкір мінезді Дос дүңк етті:
─ Жұртты қайтем?! Өзімнің басымның амандығы керек.- Бір бүліктің
басталатынын байқаған қарт балықшы алдын алғысы келді ме, əлде
абыржып сасып отырып ертеден бері ыңғайын таба алмай қойған əңгімені
қалай бастап жібергенін өзі де байқамай қалып еді:
─ Еламан қарағым,- деді оған өз қолымен кесесін алып беріп жатып.
Еламан кесеге созған қолының қалтырап кеткенін байқады. Бір қолымен
ұстаса түсіріп алатындай, өзіне ұсынған кесені қос қолымен ұстады. Қарт
балықшының бастауын бастаса да, бірақ ар жағын айта алмай, күрмеліп
қалғаны Судыр Ахметке ұнамады. Еламан ертеден жүрегі сезіп отырған
сұмдықты басқа емес, осы жолы тап осы кісінің өз аузынан есітетінін білді
де, қыбыр етпеді. Демі де тоқтап қалғандай.
Үй іші жым-жырт. Сырттан қатты қайнатып əкелген жез самауыр ғана
ентігін баса алмай быжылдап тұр.
─ Еламан қарағым...- дей түсті де, қарт балықшы тағы да тоқтады. Сосын:Айналайын -ай, сен кеткенде артыңда үмітіңді ұстап қалған үйің... иə, үйің
бар еді...- деп еді.
Еламан қос қолымен тас қып ұстаған кесе енді бір қысса сынатындай
сықыр-сықыр етті.
─ Сен де темір тордан босаған құстай ұяңа ұшып келгенде... Əттең, дариға
- ай...- деп, көмейі жасқа булығып тоқтап қалды.
Судыр Ахмет алғашқыда сытылып шығып кеткісі кеп еді, бірақ қарт
балықшының сөз ілəмінен қазір бір қызықтың боларын білді. Ұры көз
жылтыңдап үй толы кісілердің арасынан Еламан мен Кəленге алма-кезек
қарап... шыдамы əбден таусылғанда, сөзге өзі араласқысы кеп қозғалақтай
бастап еді, Мөңке тоқтағанда қуанып кетті.
─ Əй! Əй, Мөңке, көлгектейтін не бар?! Көмейіңді буып, қылғынып
сөйлеуіңді қой. Əйел - ауыр қаза емес. О, тəйірі, қырдан емес, теңіз
жағасында таңдаулы қатын қазір мықты бір қараның пұлынан аспайды.
Еламан уысындағы қос қолдап қысып алған кесенің сықырлап сынып бара
жатқанын сезбеді.
─ Ойбай - ау, бұрынғылар біліп айтқан ғой. Бұл əйел жеті дұспанның бірі
ғой. Ер жігітке опа берген бе? Ay! Ау, Еламанжан - ау, Ақбала да опасыз
боп шықты ғой. Сен кеткесін...
Судыр Ахмет Кəленнен бір пəле күткендей, кілт тоқтай қап, көзінің қиығын
қорқақтап тастап еді. Кəлен осы əңгімені қайта Судыр Ахметтің айтқанын
қалап отырған сияқты. Судыр Ахмет соны байқағасын:
─ Құрысын, айтатыны жоқ. Тəңірбергенмен ыржалаңдасып жүрді де,
ақыры бір түнде тайып тұрды,- деп еді, Еламанның уысындағы кесе күтір
етті. Алақанына төгілген ыссы шайды да сезген жоқ.
─ Еламанжан, қиналма. Саған əйелді өзім алып берем. Көре қал, сол
сайқалдың əкесіндей əйел тауып бермесем бе...
─ Ой, қырт, шық үйден!- деді Кəлен ақырып. Судыр Ахмет Кəленнің қатты
бұзылған түрін таныды да, жым бола қап, үй толы кісілердің арасымен
жылысып кетіп бара жатып та қашан есіктен шыққанша бұжыр қара кісіден
көз қиығын алмады.
Осы кезде сыртта əлдекім балықшылар аулының итін шулатып шауып кеп,
атын есік алдына мінбелете тоқтады. Іштен шыға берген Судыр Ахметті
басатындай атын омыраулатып кимелеп бара жатты.
─ Ay, көзіңе қара! Қырасың ба?
─ Бұл ауылдың ер - азаматтары қайда?
─ Е, мені əйел деп кім айтып еді?
─ Қыршаңқысын мұның. Балықшылар қайда деп тұрмын...
─ Е, немене... балықшыдан басқа кісі кісі емес пе?
─ Əй, қырт...
─ Өзің қырт! Сен... Сен қара сақалды, киіз кереқапты қыртсың. Ызам ішіме
сыймай, қара тырнағыма дейін күйіп тұрсам, ойбай - ау, бұның... бұл
жаманның басынып... Ойбай! Ойбай, өлдім... өлтірді...
Іштегілер бір-біріне қарады. Қара сақалды, киіз кереқапты кісіні Қабырға
болысына қарасты ел жақсы білетін. Əсіресе, дəл қазіргідей бүліншілік
кезде бұл кісінің жақсылықпен жүрмегенін білді.
Судыр Ахмет шар ете қалғанда есікке жақын тұрған Рай сыртқа атып
шыққан-ды. Судыр Ахмет ат аяғының астында ала құрттай жиырылып
жатыр. Қара сақалды оған қайта-қайта шүйлігіп, қамшысын үйіріп төніп
қалған екен. Рай қамшыға қарсы ұмтылып, қара сақалдының қолына
жармасты:
─ Ақсақал, бұның жарамайды...
─ Жібер қолымды.
─ Кісіні жазықсыз зəбірлеме.
─ Əй, бала... сенің атың Рай ғой осы?
─ Иə, Рай...
─ Ендеше, патша қызметіне баратын жеті жігіттің бірі боп тізімге іліктің.
Бар, əзірлен...
Іштегілер сыртқа жүгіре шықты. Рай жөніндегі өмірді аның есіткен-ді.
Қалған алты жігіттің кімдер екенін сұрауға бата алмады. Сұрай қалса, мына
киіз кереқаптының аузынан əркім өз атын есітетіндей сезіп, суың үрей
жүрекке шауып еді. Қалған алты жігітті атшабардың өзі атап берді.
Балықшылар ес жиям дегенше атшабар «əзірлене беріңдер!» деп өмір етті
де, аттың басын бұрып ап келген жағына құйындатып шаба жөнелді.
Еламан, Кəлен, Мөңке қозғалмай отырын қалған-ды. Атшабар кеткесін
балықшылар ішке қайта кірді.
─ Əлгі ит азғантай қуанышымызды да улан кетті - ау,- деді Мөңке.
─ Оның қолында не тұр?! Болыстың жетегіндегі қарғылы төбет қой ол.
Болыс «айт» десе, арс етін шалғайыңнан ала кетеді.
─ Қалай кемітсең де, бізге сол жаманның да өлі жетіп жатыр! Тыныш
отырған аулыңды жау тигендей етті де кетті, əне!
Есік жақта отырған бір қария кенет зарлан қоя берді:
─ Апыр - ай, енді қайттік? Ендігі күндерің не болады?- Жауап күткендей ол
əркімге бір қарады. Ешкім үндемеді. Бұның өзіндей олардың да дəрменсіз
екенін білді де, қария өкіріп жылап жіберді. Оны ешкім жұбатпады. Кəлен
былайғы кезде басына қандай іс түскенде де босаңсыған кісіні жақтырмай,
жекіріп тастаушы еді; бұ жолы да үнсіз. Қария жасын əзер тыйды. Қолымен
жер тіреп, ілгері таман жылжып келді де, Еламанның алдына тізе бүкті:
─ Шырағым, жас та болсаң осы ауылға бас едің. Кəрі кісі де бір, кəріп кісі
де бір. Қысылғанда өздеріңе қол созамыз. Ер - азаматыңды қозыдай
көгендеп əкетуге қарады. Бұған не істейміз?
Еламан қарияны қинаған сауалға қалғандары да жауап күтіп отырғанын
байқады. Көріне келген ажалдай, патша жарлығы да бір жан араша тұра
алмайтын ауыр нəубет. Оған не деп жауап береді. Рас, ол түрмеден қашып
келе жатқанда жолшыбай талай елдің патшаға жігіт бермейміз деп
қаруланып жатқанын көрді. Айрықша, мына Шалқар, Ырғыз, Торғай
маңының қазақтары...
─ Əй, балам, еңсеңді көтер! Халық жөн таба алмай, торығып тұр ғой,- деді
қария оның үндей қоймағанын ұнатпай. «Жөн тауып беретін кісіні тапқан
екенсің»,- деді Еламан ішінен. Еламан өзінен жауап күтіп отырған кісілерге
көзінің қарашығы ауырлап, сабырлы салмақпен қарады:
─ Өздеріңнен артың мен не білем?... Бар білгенім: патша жарлығы бір біз
емес, барша халыққа тегіс көрінеді. Қай жерде де халық наразы...
─ Е, мынау бір жақсы лепес қой...
─ Бəсе, бұға бермей, ендігі жерде халық та халықтығын істер.
─ Бүкіл халық көтерілсе, бəлкім, патша бата алмас.- Халыққа Еламанның
аузынан шыққан жаңағы хабар желеу беріп, жан-жақтан дабырлап,
делебелері қозып бара жатты. Соны байқаған Кəлен:
─ Ей, Еламан, алдыңда тұрған мына өндірдей жігіттерді көремісің?!
Ертеңгі күні бұларды қатын-балаларының алдында өз қолыңмен қозыдай
көгендеп бергенше, нар тəуекел деп алысып өлсек қайтеді? Тым құрыса,
басқа болмаса да, ана Қаратаздан кегімізді алар едік қой.
Қызба жігіттер Кəленнің сөзіне көтеріліп кетті. Кейбір ақ көз есерлері
қолма-қол қаруға шақырып:
─ Кəлен аға, Еламан аға, бізді бастаңдаршы,- деп еліріп бара жатыр еді,
Кəлен ақырып тыйып тастады да, тағы да ішін ашпай үнсіз тұрған
Еламанға қарады:
─ Қырдағы ауылдарды көріп келдім. Бір адам айқайлап шықса, бəрі
көтерілгелі тұр. Тайсақтайтын түгі қалмады...
─ Солай шығар, бірақ, Кəлен аға - ау, біз бəріміз де қара жаяу емеспіз бе?
Жаяу жүріп, кімге қайрат қыламыз?!
Желігіп тұрған жігіттер жым болды да, үн - түнсіз үйді - үйіне тарай
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 12
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.