Қан мен тер - 36

- Дұрыс айтасың. Тек, Дос аға, өзің білесің ғой, мен əйелден аузы күйген
кісімін ғой.
- Бетінің ажарын қайтесің? Ac құйып ішесің бе оған?!
- Қайдам, бұйырғаны болар.
- Əй, бала, бұйырған-сұйырғанды қой. Осы ауылда саған лайық бір қатын
бар. Төлеудің үлкен қатынын білесің ғой. Дəл соған үйлен.
- Ой, Құдай-ай... Соны да қатын деп...
- Е, несі бар?
- Аты ұрғашы демесең, сол сорлыда еркектің кəдесіне жарайтын не бар
дейсің?..
- Не дейді, мына найсап?!
- Қайным ондай салпы етекті қайтсін?! Жəне сыбай-салтаң да емес,
соңында ерткен шиеттей балалар бар.
- Əй, қоясың ба, жоқ па сен осы?
Күйіп кеткен Қарақатын от көсеп отырған қолындағы күлді-күйелеш
көсеумен жердің шаңын бұрқ еткізіп салып-салып қалды:
- Қой, қой деп сен-ақ кісінің аузына қақпақ боп құрттың ғой. Жұрттың
бəрін өзіңдей қараборбай жаман балықшы көресің бе? Қыз таңдап жүрген
жігіт салпы етек салдақыны қайтсін?
Дос тұнжыраған қалпын бұзбай, əлгіде оң жамбасына оңтайлап қойған
қадаға қолын созып еді, күйеуінің қимылын бағып отырған Қарақатын
мырс етті.
Дос жаңағының арасында зым-зия жоқ боп кеткен жиде қаданың жөнін
білмей ақырып қалды. Бұлардың ұрысының ішінде болғысы келмеген
Еламан шинелін жамылып сыртқа шықты. Күн батыпты. Ала бұлтты
аспанда жалғыз қадақ жұлдыздар жылтырады. Ызыңдап маса шығыпты. Үй
алдында қаңтарулы тұрған ат иесін танып оқыранды. Еламан атты ауыл
сыртындағы қалың бозға апарып тұсап жіберді. Қайтып келе жатып қара
молаға соқты. Мөңкенің əлі басы қар айтылмапты. Қара дөңнің басында
өзінің сонау бір тірі жүрген кезіндегідей, өлгенде де өзгелерден жотасы
асып, астаудай топырақ астында дөңкиіп жатыр екен.
Көз байланар алдында теңіз беті қап-қара боп түксиіп алыпты. Промсол
жақтан өгізшағала өкірді. Олардың қиғылық ұрғанына қарағанда шамасы,
сірə, алысқа салған ауын қарап қайтқан балықшылар сыралы оралған.
Бұндай күндері Кенжекей жұмыстан кеш оралады. Төлеу қаза тапқалы
«маған ти» деп Қалау жесір əйелге күн көрсетпей жүрген көрінеді.
Айғаншаның жақсы көретін сырлас жеңгесі болғасын ба, осы келіншек
бұған да біртүрлі ыстық. Оның үстіне шиеттей жас баламен қалған жас
келіншекті аяйды. Жаңағы Достың сөзі көңіліне қонды. Беті ажарлыдан
тапқан опасы белгілі. Ендігі жерге баласын барып, отбасының аз ғана
ырзық-несібесін үлгертіп отыратын əйел болса несі бар!
Осы оймен Еламан балықшылар аулының шетіне кірді. Көп үй кешкі асын
алдына алыпты. Кей үйден күні бойы теңіз үстінің көк толқынымен
алысып, титығы құрып қайтқан кісілердің қалжыраған қарлығыңқы даусы
естіледі. Тек осы ауылдағы ең үлкен үйдің есігі алдынан өте бергенде
Еламан домбыра сағағында қылқылдаған əлдебір күйге құлағын тікті.
Құдай біледі, мынау Əли. Күні бойы ескек тартып, екі қары салдырап
қайтқан жігіт бауырына қысып алған кішкентай жиде домбыраның екі
шегін бебеулетіп отыр.
Ертеңіне Еламан ерте тұрды. Күндегі дағдысы бойынша ауыл шетіне
шығып, атына көз сап қайтты. Күрең қасқа кеше тұсап жіберген жерінен
тапжылмапты. Ертеңгі салқынмен құнығып тиіскен қара оттан басын
алмай, ара-арасында рахаттанып пыр-пыр етіп қояды.
Жел көтеріліпті. Түнімен шырадай тынып жатқан теңіз қазір таңмен таласа
білінген аңғардың азанғы қатқыл желімен жынданып, дөңбектей ауыр
толқындар аударылып-төңкеріліп жатыр екен. Еламан «дауыл болады-ау,
сірə» деп топшылады. Барана, бұл тұрған кезде Қарақатын көрпемен басын
бүркеп ап ұйықтап жатыр еді; қазір о да ояныпты. Ыдыс-аяқ даңғырады.
Іле-шала үй ішіне бүйідей тиіп жатқан қатынның барқылдаған жарқыншақ
даусы шықты. Еламан өзі түнеп шыққан үйге біреу желкелеп итергендей,
аяғын зорға басып, əрең келе жатып, бұл кезде сонау көз ұшында
шағалалар қиғылық ұрып, шаңқылдап жатқан көк теңізде төсін толқын
соғып секектеген балықшы қайықтарына көз салды.
Таң қараңғысынан оянған балықшы ауыл абыр-сабыр. Промсолда істейтін
қатындар жұмысқа кетер алдындағы оны-пұны шаруасын үлгере алмай,
етегіне сүрініп, қапылып жатыр екен. Еламан кенет Кенжекейді көрді.
Кенжекей қыңқылдап жылаған кішкентай баланы бауырына қысып отыра
қалды да, құлағына бірдеңе деп сыбырлады. Баланы алдап-сулап
жұбатқасын басынан сырғып түсіп бара жатқан ақ жаулықты асығыс-үсігіс
жөндеп тартты да, бұл кезде промсолға беттеп бара жатқан қатындардың
соңынан жүгірді.
- Еламанжан, сенде шаруам бар еді, - деді біреу бұны шынтағынан тартып.
Осы кісіні ұнатпаса да, ырқына көніп, жетелеген жағына кетіп барады. Үй
сыртына ұзап шықты. Көгі қалың жерге қатар отырды. Судыр Ахмет
тамағын кенеді. Сосын отырған жері жайсыз болғандай, сипаң қағып
қозғалақтай бастады. Бөксе басып отырған жері кілкілдеген жусан,
қоңырбас, жоңышқа болатын. Бірақ Судыр Ахмет соның біріне тимей,
созылып барып анадай жердегі қызыл бауыр изеннің ұзын бір талын үзіп
алды.
- Еламанжан, сені жеңіл-желпі жұмыспен оңашалап отырғам жоқ. Уа, мына
Жаңайым Жетес би айтқан екен... - Еламан
Судыр Ахметке шошына қарады. Судыр Ахмет өзінің жаңағы қоразданып
едірейген қалпынан кенет күрт өзгеріп, тамағына тас тұрғандай тоқтап
қалды. Онан сайын Еламанның зəресі ұшты. «Тегін болмас» деп ойлады да,
иегіндегі бес тал сақалды , түбінен қысып, темен қарап тұңырайып отырған
кісіден көзін айырмады. Оның қос езуліктің тұсында жөнсіз-жосықсыз
жыбыр-жыбыр ете қалған бес-алты тал қыл да, тас қып жұмып алған көзі
де, əсіресе, қос шекелігі құшиған ешкі басының екі қапталында қалқиған
ана ақ жарғақ аламан құлағы, бəрі-бəрі жүрегі сезген бір жамандықты
растап тұрғандай. Еламан өрі-бері қипақтап отырды да, ақырында төзімін
тауысып, ананы иегін уыстап алған қолынан тартты. Судыр Ахмет көзін
ашып алды. Бірақ Еламанға көз салмай, алдынан өтіп бара жатқан
құмырсқаны көріп қалды, күзен бел ұзын бойымен ұмтылып барды да,
қолындағы қызыл изенмен ұра бастады. Денесіне таяқ батқан құмырсқа
аузындағы тістеп алған дəнді тастай қашты.
Еламанның етек-жеңі кеңіп сала берді. «Ой, берекесіз сорлы».
- Айтпасаң да естідім. Кенжекейге үйленгелі жатқан көрінесің, - деді Судыр
Ахмет.
- Ой, сөзің бар болсын.
- Оу, « Ел құлағы елу »... Сен жасырғанмен жаман ағаң есітті.
Еламан бұған не істерін - кейірін, əлде ренжірін білмей отыр.
- Ay! Ау, айналайын-ау! Сенің Кенжекейге үйленетініңді бір дегеннен
білгем. Ойбай-ау, Еламанжан-ау, жаман ағаңның жүрегі жақсылықты жер
түбінен сезеді ғой.
- Жə, қайтесің.
- Қайтесіңің не? Қатын алу Құдай бұйрығы. Оны айтасың ба, мен, тіпті,
сені Кенжекейге сыртыңнан таныстырып жүргем, - деп осы арада Судыр
Ахмет өзінің өтірігіне өзі иланып кетті де, құдды мешел болған баладай
ырғаңдап, құйрығымен жылжып, Еламанға жақындай түсті.
Еламан түрегелді. Судыр Ахмет те шалғайласа тұрды. Еламанның құлақ
аспағанына қарамай, оның біресе оң, біресе сол жағына шығып, алдын
орап емпелеңдеп келеді.
- Ал! Ал, енді сен дегенде бұл ағаңның пейілі басқа. Сен дегенде ағаңнын;
тілінің тиегі ағытылып кетеді. Жігіт сөзбен ажарлы болса, айтпады деме,
сен осал емессің. Осы жолы сені келіншек алдында ажарлап бақтым. Екі
иығыңа екі үкі, басыңа бір үкі тағып ажарлап таныстырдым.
Еламанды реніш пен ыза қабат қысып, екі құлағы дуылдап қызарып алды.
Жанында бірдеңелерді былдырлап бүлкектеп еріп келе жатқан Судыр
Ахметті бір түйіп, жалп еткізді. Балықшылар ауылы отырған тік жардың
баурайын қиялап төмен түсті. Теңіз жағалауында қақалып, тұнып тұрған
алабұта, ащылық сораңды солдат етікпен пытырлатып басып келеді.
Құдай-ау, бұл не? Бұларға не болды? Патша құлады. Уақытша үкімет
құлады. Жер-жердің бəрінде де халық қолына қару алып, осы дүниенің төрт
бұрышында тыныш түкпір қалмай дүрлігіп жатыр. Ал бұлардың түрі
мынау. Жүдеу дала. Баяғы жайбасар тірлік. Баяғы бойкүйез ауыл. Сол
баяғы өмір бойы ұйқы мен ояу арасында иіні түскен берекесіз жандар.
Əлде бұлар да қара дауыл қаптай соғып кеткенде қамыс арасында ықтап
қалатын шүрегей қоңыр үйректей ме? Анау ашық айдында ірі құстар
бұршақ соғып мертігіп жатқанда, бергі жақта - саяз, қызыл суларда солар
жан сақтап, аман қалатын еді ғой.
Еламан промсолға келгенін байқады. Қысы-жазы күн түспей
қаракөлеңкеленіп тұратын даладай лабазда қазақ-орыс қатындарының
жаулығы ағараңдайды. Олар сойып жатқан балығын жерге қоя сап, бəрі
бірдей түсі басқа кісіге бұрылды. Тек дөңгелек зерен жүзді келіншек мына
жігіттің өзін іздеп келгенін біліп, шырыш-шырыш қолын алжапқышына
сүртіп, орнынан ақырын түрегеле берді.
- Маған келдің бе ?
- Иə-ə...
- Сыртқа шығайық.
***
Еламан үйде жалғыз. Əлгібірде Əшімді арқалап, ұршығын алып қыдырып
кеткен келіншегін күтіп жатыр. Кенжекейге үйленіп, бір түндік астында
тұрғалы да біраз. Өз көңілі қаламаса да, келіншегі қоярда-қоймай қиылып
отырып алған соң, ол екі-үш күн турасында əнебір жылы Ақбала екеуі
тұрған ескі үйді оңдап кірді.
Еламан баяғы өмірді еске салатын бір нəрсені қалдырғысы келмеді. Есіктерезені қайта салды. Ескі шымылдық пешті бұзып, кесегін сыртқа
шығарып тастады. Үйдің қабырғаларын ақ балшықпен майлап шықты. Бұл
күндері Əли бастаған балықшы ауылдың ер-азаматы қолғабыс берген-ді.
Көзкөрген кісілер Еламанның құлаған шаңырағын қайта көтеріп, өз алдына
үй болып жатқанына мəз. Түс кезінде үш ауылдың кəрі-жасы жиналып,
Еламан мен Кенжекейді жаңа үйге кіргізді.
Қалау Кенжекейдің төсек-орнын бермей, алып қалған-ды. Күндіз кісі-қара
бар кезде байқамапты. Кешке өздері оңаша қалғасын бір жаяр төсеніші жоқ
бөлме үңірейіп қоя берді. Жатарда өздері түгіл балалардың астына не
төсерін білмей, ерлі-зайыпты екеуі қиналып тұрғанда, кенет сырттан
дабырлаған дауыс шықты. Іле-шала Əли бастаған бір топ жас кірді. Бəрі
Тілеу-Қабақ руынан. Ақжарқын жігіттер əзіл-қалжыңмен жүріп, қолтығына
қыса келген алаша, текеметтерін төрге жайып, тұсқа ұстап, жаңа ғана
аңғал-саңғал боп тұрған үйді жайнатты да жіберді.
Көңілді жігіттер кеткесін үй іші қайтадан жым-жырт бола қалды. Төлеудің
үш баласы мына бір түсі басқа жат кісіден қысылды ма, əлде жатырқады
ма, үрпиіп бұрышқа тығыла қапты. Олардан Еламан да қысылды.
Басқалардан гөрі ала-бөле əнебір естиярлау сары бұжыр баланың ажарында
анық жаулық бар. Өздерінің жүдеу тірлігіне қайдағы біреудің қайдан тап
келгеніне ырза емес сияқты.
Еламан көбіне-көп осы сарыдан қысылды. Оның қысылатынын байқаған
бала əкесіндей кісіні ықтырғанына дəн ырза. Тек бұның айбат шегіп
ықтырған мына бір кісіге анасының неге ықыласы басқа екеніне түсінбеді.
Сары баланың жынына тиген тағы бір жай: күндіз аласа үйде ұзын бойы
өңкиіп, ебедейсіз қозғалып жүретін осы ұялшақ кісі, күнде кешкісін шам
сөнердің алдында көйлек, дамбалы ағараңдап шешесінің төсегіне кіріп
бара жатады.
Алғашқы күні Кенжекей де қиналды. Күнде қасында жатып жүрген
кішкентай балаларын ол қалай бөлектеудің есебін таба алмады. Кешкі асты
ішкеннен кейін Кенжекей балаларына төсекті бөлек салды. Үстіне көрпе
жауып жатып та үлкен баласына қарамауға тырысты. Төсек жанында тұрып
шешініп жатқан күйеуіне, тіпті көз салмады. Сыртқа шығып бара жатып,
есік жақта сығырайған шамды сөндіре кетті. Сонан қайтып оралмады.
Еламан да қараңғы үйде көзі ашық жатыр. Ет қызуымен үйленіп салса да,
кейін ойлап қараса, үш қатынның үш баласы бір оттың басына сыйысуы
қиын сияқты. Ала-бөле бұжыр сарыдан шошиды.
Қысқа түннің қай уақыты болғаны белгісіз. Бір кезде осы күнгі өз халін
ойлап жатып «Істеп салдым бір істі, Алла оңғарсын бұл істі» деп əлдеқалай
аузына түскен өлең жолын ішінен қайталағаны есінде. Сонан арғысын
білмеді. Ұйықтап кетіпті. Қашанғы дағды бойынша күнде оянатын кезде
көзін ашса, таң əлі атпапты. Бірақ таң алдында туған толық ай тас төбедегі
терезе əйнегіне бозамық рең беріп, ақ сүттеніп тұр екен. Үй іші де ай
сəулесімен бозарып, ана жер, мына жердегі нəрсе-қараның бедері білініпті:
есік жаққа тастаған солдат етіктің екі қонышы едірейеді. Өзі жатқан
төсектің аяқ жағынан қазандық үстінде қонжиып алған құлақты дөй қазан
қарауытады. Ал үстеріне жамылған үлкен көрпе астында айқыш-ұйқыш
жатқан үш баланың біреуі тоқты қошқардай мекіренеді. Кенжекей ішке
балалар оянғасын кірді. Шайды сыртта қайнатып əкепті. Қара шəйнек бұрқсарқ.
- Балалар, тұрыңдар! Менің жұмысқа кететін уақытым болды.
Даусы ұп-ұяң. Жас келіншектің дөңгелек зерен жүзінде де зəр жоқ. Үй
ішінде аяқ басқаны білінбейді. Ішке кіріп келе жатып та балаларынан
бұрын іргеге қарап бұртиып жатқан күйеуі жаққа көз тастады. Еламан
жаңағы құлаққағысты да бұның бір өзіне арнап айтқанын білді. Кенет
көңілденіп кетті. Төсектен атып тұрды. Тез-тез киінді.
- Балаға лайық қандай жұмыс бар?
Кенжекей қасына кеп, күлімсіреп тұрған күйеуіне таңдана қарады. Мынау
əлде əзіл, əлде шын екенін білмей, бетіне қарап аңырып қалды да, «əзіл
болар» деп ойлап, істеп жатқан шаруасын үн-түнсіз жалғай берді.
Кенжекей күнде жұмысқа ерте кетеді. Кеш қайтады. Еламан келіншегі
келгенше үй ішін қағып-сілкіп, алдынан асын даярлап қояды. Аз ғана күн
ішінде үй жанына отын үйіліп қалды. Бұрынғы жалғызілікті кезде күтімі
болмай, үсті-басы кір-кір боп жүретін балалар қазір мұнтаздай.
Еламан балықшылар ауылының күнделікті күйбең-күйбең тірлігіне дəл
баяғы кездей қазір тағы да бауыр басып кетті. Ең ақыры Судыр Ахмет
кішкене кешіксе де ол кəдімгідей елеңдеп, шыдамсызданып бітеді. Кеше
ертеңгісін Кенжекей жұмысқа кеткесін Еламан сыртқа шықса Судыр Ахмет
нар қарасына мініп алған. Қатын-балаларымен қоштасып, ауыл-аймақ түгел
естісін дегендей, шаңқ-шаңқ сөйлеп шаруа жайын тапсырып жатыр екен.
Сыртқа шыққан Еламанды көріп ол нар қарасын тебініп қалды. Ат үстінде
қоқиланып, қатты бастырып желіп келді.
- Аха, жолға шықтың ба?
- Қарап жата алмадым.
- Е, сапар оң болсын!
- Айтқаның келсін. Айтқаның келсін, Еламанжан. Кісіні қатын-бала
өлтіреді ғой. Соңыра қыс түскесін үйелмелі-сүйелмелі қызыл қарын
балалар ұядағы аш балапандардай ас сұрап шулай бастағанда, ойбай-ау,
Еламанжан-ау, кірерге тесік таба алмай қаласың ғой. Сосын қатын-баланың
қыс азығын жылы күздің басында қамдап алайын деп жолға шықтым.
Еламан үндемеді. Қабы мен дорбасын аттың артына бөктеріп ап, нар
қараның үстінде нағыз ер-азаматтарша қоқиланып кетіп бара жатқан Судыр
Ахметтің сыртынан қарап күліп қала берді. Тек келістіре алмады демесең,
бұл пақырдың, əйтеуір, əрқашан да ниеті дұрыс болады деп ойлады
Еламан. Күні бойы ол Судыр Ахметті қайта-қайта есіне алып, мырс-мырс
күлумен болды. Ертеңіне елден жинаған жігіттердің алды келе бастады.
Еламан оларды балықшылардың үйіне бөліп орналастырды. Қолы кішкене
босаса үйіне жүгіріп кеп, жас балалардың жағдайын істеді. Бүгін жұмыстан
келе сала Кенжекей көрші үйлерге қыдырып кетіп еді. Күн батты. Қас
қарайды. Кенжекей кешікті. Үш бала сыртта ойнап жүр. Мысық көз сары
екі інісіне əлімжеттік қып қожаң-қожаң етеді.
Еламан үй ішіне көз сап отырды да, кенет ойлы жүзін Кенжекей екеуінің
төсегіне тіге қалды. Алғашқы үйленген күні өзінің масқара боп ұйықтап
кеткені есіне түсті. Езу тартып күлімсіреді. Нəпсісімен алысқан еркектей
емес, асылы əйел нəсілінің ұяты бар ғой. Əлі есінде, алғашқы аң некелі
күні Ақбала да тап осы орынға төсек салып еді-ау! Қос қабат киіз үстіне
көрпе жайды. Құс жастық астына Еламанның ескі тонын тастады. Сонан
соң төр жақта жүк арасында жинаулы тұрған қызыл сəтен көрпені сақина
толы саусақтарымен кеудесіне қысып əкеп, екеуіне салған төсектің аяқ
жағына жазып тастады. Еламан қозғалса құлап қалатындай сезді. Қазір
келіншегі тіл қатса даусы шықпай қалатындай қорықты.
Ақбала күйеуінің бар-жоғын байқамайтын сияқты. Шапанын басына
бүркенді де, күйеуі тұрған жаққа көз салмастан сыртқа шығып бара жатты.
Сонан ол жуық арада оралмады.
- Ай, Ақбала-ай! - деді Еламан. Үй іші құлазып сала берді.
- Көп айналдық па?
Еламан селк ете қалды. Мынау ақиқат Ақбала екен деп қалып еді, сөйтсе
Кенжекей ішке кіріп, Əшімді арқасынан түсіріп жатыр екен.
- Көршінің əйелі шай ішіп кет деп жібермеді. Соның арасында Əшімжан да
ұйықтап кетті...
- Ə, жақсы болған екен...
- Шай қояйын ба?
- Жоқ...
- Бір жерің ауырып отырған жоқ па?
- Жо-жоқ, жай...
Кенжекей сонан əрі қазбаламады. Ол тек күйеуінің құдды ұрлығы ұсталған
баладай осынша қысылып қызарып кеткеніне таңданды.
***
Еламан Шалқарға бір ай дегенде əрең оралды. Қасында осы жолы елден
жинап алып қайтқан жүз қаралы жігіт. Бəрінің астында бір-бір ат. Кейінгі
күндері тақым жазбастан бірге болып, көңілдері жарасып қалған жігіттер
теңіз жағасынан шыққалы ат үстінде əзіл-қалжыңы үзілмей, күліп-ойнап
келе жатқан-ды. Қаланы көргенде бəрі де үні өшіп, жым-жырт бола қалды.
Теміркенің көк дүкеніне тақап келе бергенде ілгергі жақтағы бір көшенің
қайырылысынан үш жүздей кісі шыға келді. Қару-жарақ асынғаны
болмаса, бəрі де қалай болса солай, алқам-салқам киінген. Тек солардың
арасында əскери киімді біреу соңындағыларға бұрылып: «Бассаңдаршы
аяқтарыңды. Тезірек... тезірек жүріңдер», - деп зекіріп қояды. Еламан
Мюльгаузенді бірден таныды.
Еламан орталықтағы екі қабат үйдің алдына кеп, аттан түсті. Күрең
қасқаның тізгінін қасындағы бір жігітке ұстата салды да ішке ұмтылды.
Бұлардың қарасын көргеннен-ақ айқара ашылған қақпаның арғы жағынан
Дьяков та шинелінің жеңін асығыс киіп, жүгіре басып келе жатты.
- Еламан! Дорогой! Ал, қалай?..
- Көбірек айналып қалдым...
- Оқасы жоқ. Ал?..
- Жүзге тарта жігіт əкелдім...
- Жарайсың. Рақмет. Ал біздің халіміз онша емес. Есіткен шығарсың?
- Нені?
- Чехтар жайында естіп пе едің?
- Ших?
- Жоқ, чех.
- Ə, шек пе?
- Бəрекелді, сен əлі білмейді екенсің ғой. Жарайды, кейін сөйлесерміз, - деді
де, Дьяков артық тілге келмей жүгіре жөнелді. Шинельдің түймелерін
де жүгіріп бара жатып салды.
Еламан аң-таң. «Ше-к?» деді ішінен. Ол өзі кім? Дос па, қас па? Əлгі...
Дьяков қайда кетті? Етегіне сүрініп неғып жүр? Жігіттер аттан түспей, əлі
сыртта, қақпа алдында иіріліп тұр.
Еламан анда-бұнда жүгіріп, ақыры, əйтеуір штабта істейтін біреуден əлгі
Шек пе, Ших па, солар жөнінде бірдеңе білді. Сөйтсе, ол өзі
Владивостоктан кемеге отырып, өз еліне өтіп кетпек болған Чех корпусы
екен. Сібір темір жолымен кетіп бара жатқанда ағылшын, француз, жапон
елінің Қиыр Шығыстағы төтенше елшілерінің қот-қоттап айдап салғанына
ерген Чех корпусының солдаттары көтеріліс ашып, Сібір қалаларын бірінен
кейін бірін басып алып жатыр екен. Əлі де аяғына мініп кете қоймаған жас
елді іштегі, тыстағы жаулардың жан-жақтан жабылып талап жатқаны аз
дегендей, енді бүтіл Сібір бас көтеріп, ел басына тағы да бір төтеннен қатер
төніпті. Осы бір жанталасқан қарбаласта шалқарлықтар да қарап жатпай,
қала-даладан адам жинап майданға аттандырғалы жатыр екен. Дьяков
соларды шығарып салуға кетіпті. Еламан стансаға жүгіріп еді; бірақ
үлгірмеді. Дьяков та, Селиванов та көзге түспеді. Станса басындағы кісілер
олардың осы қазір ғана депоға кетіп бара жатқанын көрдік деді. Еламан
атын станса алдындағы терекке байлады да, депоға тартты. Кетіп бара
жатып қайта-қайта артына бұрылып, асхана жаққа қарай берді. Ақбала
көзіне түспеді. Тек соңғы рет қарағанда асханадан бір жуан əйел шықты.
«Ақбала айта беретін əлгі Сары апа осы шығар» деп ойлады Еламан.
- Бəрекелде, қонаққа шақырғаныңа болайын, - деді Дьяков күліп.
Селиванов та мəз. Тағы бірдеңені бүлдіріп алатындай айналасын сипалап
жүріп, əрең дегенде бір жерден сіріңке тапты. Шам жанды. Дьяков стол
жанында тұрған орындыққа отырды.
- Петр Яковлевич, қонақ болғаныңмен бұл үйде қолың қимылдаса ғана
аузың қимылдайды, - деді Селиванов.
- Көріп отырмын.
- От жағыңыз, мен еденді жуып тастайын.
- Ой, қу бала! Қонақ қып сыйлайды екен десем, мені жұмсауға əкелген
екенсің ғой.
Бұл екеуі қалжыңдасып күліп жүріп үйді жинады. Еденді жуды. Шай
қайнатты. Селивановтан гөрі үй шаруасына қайта Дьяков икемдірек боп
шықты. Жəне не істесе де жан-тəнімен ықыластанып істейді екен. Шай
ішіп, денесі жылынғасын маужырап, көзіне ұйқы тығылды. Сөйлесіп
отырып та, ауық-ауық көзі ілініп бара жатады да, жөтел буып оянып кетеді.
Қасында отырған Селивановты бірде сезсе, бірде сезбейтін сияқты. Керек
десе, оның ертеден бері көлденеңнен өзінен көзін алмай қарап отырғанын
да сезген жоқ-ты. Басы бауырына түсіп, кішкентай қағілез денесі бүктетіліп
кеткен. Əшейінде бір жақ мықынын басып, салақтап жүретін қара
құмандай наган бір кезде жамбасына батты ма, Дьяков қозғалып, екінші
жағына қисайып отырды.
- Петр Яковлевич, жатыңыз, - деді Селиванов.
- А-а?
- Төсек салып берейін, жатыңыз.
- Жоқ, рақмет! Кетем.
- Кеш қой.
Дьяков алақанымен аузын басып есінеді. Сосын ұйқы қысып, топырақ
түскендей түйнеп отырған көзін ашса да, бірақ шақырайған шам сəулесіне
қарай алмай, қолымен көлегейледі.
- Петр Яковлевич...
- А?
- Өмірің... өміріңізді айтам.
- А, менің өмірім бе? Темекің жоқ па?
- Сізге болмайды ғой.
- Иə, маған болмайды. Сағат қанша болды екен?
- Екі.
- Шығарып салайын.
- Жоқ, қайтесің, - деп Дьяков бетін ары бұрып, тағы да алақанымен аузын
басып ұзақ есінеді.
- Сен осы жаңа не дедің?
- Жаңа ма?.. Қонып қалыңыз дедім ғой.
- Жоқ, онан басқа... Иə, есіме түсті. - Дьяковтың қалжыраған қажыңқы
жүдеу өңіне күлкі тепсінді:
- Ему судьба готовила,
Век краткий, имя славное,
Чахотку и Сибирь! Иə, бауырым, біздің ұрпақтың үлесіне тиген сыбаға осы,
- деп Дьяков жаңа ғана от жағып, ас пісірген жігіттің ып-ыстық қолын
уысында қысып біраз тұрды да, шығып кетті.
***
Дьяков командирлерге «даярланыңдар, аттанамыз » деп əмір берді.
Командирлер үнсіз құптап, жүгіре жөнелді. Бірде-бірі қайда аттанамыз деп
қайырып сұраған жоқ. Онсыз да күн санап, ел жағдайы қиындап бара
жатқаны бұларға аян. Кейінгі кезде майданнан келген əрбір хабар бұлардың
жабырқау жанын бұрынғыдан да гөрі жүдетіп тұрған-ды. Чехословакия
корпусы басып алған Сібірді алғашқыда Директория басқарған еді, қазір
үкімет басына адмирал Колчак келді де, бір адамның басына патша тəжінен
кейінгі Ресейдегі бар құдіретті лауазымның бəрін үйіп-төгіп жатыр.
Одақтас елдер қолдаған Колчактың қарулы күші Сібір мен Қиыр
Шығыстың билігін қолына алып, əлі де аяғына мініп кете қоймаған жас
республиканың алқымында пышағын жалақтатып тұр.
Халық аш. Бар үміт - Жем бойының биылғы астығы еді, бірақ о да
бұйырмады. Көпестер мен қалтасы қалың байлар жылдағыдай биыл да
Жем бойының бар астығын сатып алып, астыртын Орынбор, Орск, Омбыға
жөнелтіп жатты. Мына жақтан Орынбор атаманы да ел ішінің ылаңын
ушықтырып, күнде-күнде қотанға шапқан қасқырдай қан жоса ғып қырып
кетіп, шауып кетіп, іргеңде ат ойнатып, мазаны алып тұрған-ды.
Бұл өңірге атты казактар ең алғаш Нұралы хан тұсында генерал-губернатор
Неплюевпен бірге еріп келген-ді. Сонан бері атты казактар ана жақта Еділ,
Жайық, мына жақта Жем, кейінірек Арқаға, онан Жетісуға ірге теуіп,
жылдан жылға нығайып, аты белдеуде, бес қаруы бойында, «ал» десе əзір
тұрған əпербақандар еді.
Орынборды басып алғалы қазір Дутовтың түу дегенде түкірігі жерге
түспейді. Іргетасы ақ офицерлер. Қалаберді юнкерлер, кадеттер. Арқа тірер
негізгі күш - Орынбор, Орал, Троицкінің атты казактары. Патша құлап,
Уақытша Үкіметтің аяғы аспаннан келген кешегі. аударыспақтөңкеріспекте бақ қуған, .билікке таласқан есерсоқтар мен есек дəмелілер
ел тізгініне таласып, түсінде тəж киіп, тақ мінбегені кемде-кем. Ана жақта
Антантаның айтағына ерген ақ генералдар - Деникин, Юденич, Врангель,
бұнда Колчак жас республикаға жабылып жағадан алып, шалғайға
жабысып, жан-жағынан тартқылап жатқан осы бір жанталаста да іш есебі
бүтін зымиян, əккі атаман Азия мен Еуропаның нақ аралығында жатқан
қалаға күшін топтап бекініп алды. Тəжді де, тақты да армандамады. Өзін не
Верховный Правитель, не Директория ғып жариялап, дүниеге дабыра да
салмады. Өзі қожалық еткен Орынборды да онша дабырайтпай, жай ғана
Күмүч деп жариялап, жер түбіндегіні əріден ойлайтын əккі атаман бұл
жолы да аяғын көрпесіне қарап созған еді.
Кеше патша құлағанда қара орманын тастап қашқан алтын иық төрелер,
дəурені еткен мырзалар, əскерінен айырылған тұл генерал, тұл офицерлер
қазір Орынбор атаманын сағалап келе бастады. Бағы, байлығы басында
дəуірлеп тұрғанда Дутов сияқты ондаған атаман қанатының астына сыйып
кететін құдіретті кісілер енді бүгін де онан өздері пана сұрап, оның казачий
шапанының қойны-қонышына кіріп барады.
Шынында да, атаман Дутов өзін дəл осы қазіргідей күшті де құдіретті
сезінген кезі болған жоқ-ты. Соның өзінде де Орынбор атаманы үзілдікесілді бір жағына шығайын деп ешқашан белдесіп соғысқа түскен емес.
Ашықтан-ашық кеп алысқа түскеннен гөрі аңдысып, іштен тіреп жатып
алатын оның ежелгі тəсілі еді. Ұрланып келеді. Қапыңды тауып,
тұтқиылдан тиіп қан-жоса ғып қырып-жояды да, тайып отырады. Сол
жымысқы əккі қулығын биыл тағы іске асырып, Жем бойының бар астығын
сөзін тыңдайтын сенімді адамдары арқылы сатып алып, онсыз да ісіп-кеуіп
отырған аш халықты азық-түліксіз қалдырды. Хан-Дауров Жем бойына бұл
жолы да Дьяковтың полкін жіберіп еді, Дьяков келе сала қарауындағы
кісілерді бірнеше ұсақ отрядқа бөлді. Оларға жергілікті жердің жігіттерін
қосып беріп, тығып тастаған астықтарды індетіп тауып алып, вагон-вагонға
тиеп, қарулы күзетпен жөнелте бастаған-ды. Бұндайда көрсе де
көрмегендей боп бойын бағып қалатын атты казактар ма, олар да еруліге
қарулы қылышын қайрап, атқа қонып жатыр деген хабар Дьяковқа жетті де,
ол дереу дивизия штабымен хабарласып, көмек сұрады. Көмекке
Жасағанбергеннің отрядын жіберген екен, қас қарая бергенде келген олар,
əлденеге бұлардан іргесін аулақ салып, ілгерірек барып, өз алдына
оқшауланып тоқтады. Сыртқа бір адам шықпады. Ұзын эшелонның бар
вагоны есігін тарс жауып алған. Дьяков өздері келіп хабарласар деген
дəмемен біраз күтсе де, не командирі, не штаб начальнигі тұяқ серіппей
тым-тырыс жатып алды. Дьяков бұл жігітпен бұрын-соңды кездеспеген-ді.
Бірақ ол жөнінде əркімнен əр түрлі əңгіме есітетін: Мюльгаузен осы
жігіттің өзі түгіл, атын естісе қаны қайнап, «барчук» деп тыжырына
қалатын. Ал Еламан онша кетəрі емес. Айтып саптауы - орысша оқыған.
Төрт ағайынды: үлкені - пірəдар, софы. Ортаншысын он алтыншы жылы
көтерілісшілер өлтіріпті. Ал кішісі - теңіз жағасын жайлаған жалпақ ел
Жақайым ішіндегі ең малды да, бақты да жігіт. Жасағанберген бір жолы
осы ағасымен тілге келіп, қатты түс шайысыпты да, бір-бірін көрместей
боп араздасып кетіпті.
Дьяков оған өзі барды. Жасағанберген шай алғызды.
- Сенде қазақ, жігіттері бар көрінеді ғой? - деді ол.
- Иə, бар. Өз алдына дербес эскадрон.
- Эскадро-н? - деді Жасағанберген қонағына көзінің қиығын күлімсірей
тастап. -Осыған өздерінің тілі келе ме екен?
Дьяков үндемеді.
- Эскадрон командирі менің жерлесім. Екеуміз бір ауылданбыз.
- Білем.
- Өзі айтты ма?
- Иə, өзі айтты.
- Біздің үйдің жылқысын бақтым деп те айтқан болар?
- Ол арасын айтқан жоқ еді.
Жасағанберген Дьяковке сенімсіздене қарады. Жақ сүйегі қуарған жүдеу
беті əлденеге ду етіп қызарды да, қайта бозарды. Қолы қыздың қолындай
екен. Аппақ нəзік саусақтары тым жіңішке. Тырнақтары да ар жағынан еті
көрініп тұрғандай қабажақтай жұп-жұқа. «Құрт ауру емес пе өзі? » деп
ойлады Дьяков. Осыған дейін өзі көріп жүрген қазақтардан мына жігіттің
бойында бір өзгешелік бар. Кісі өңіне оқта-текте сабырлы салмақпен қарап
қалатын қара көзі, əдемі қыр мұрны, ат жақты ашаң жүзіне дейін оның төре
сүйек нəсілін анық танытқандай. Жəне орыс тілін нақышына келтіріп таза
сөйлейді екен. Қоштасар алдында Дьяков атты казактарға қарсы тізе қосып
əрекет етейік деп еді; ол онша ыңғай бермей, «Жағдайға қарай көрейік»
деді де, орнынан тұрып кетті.
Дьяков полкке қайтып келді. Айдалада жалғызсыраған кішкентай разъездің
кіп-кішкентай тас үйіне бүйірін беріп тоқтаған əскери эшелонның орта
тұсындағы бір вагоннан ақырын əңгімелескен күбір-күбір дауыс шықты.
Дьяков тұсынан өтіп бара жатты да, сөл іркіліп ішке басын сұрып еді,
қараңғы вагоннан бірнеше кісі қосарлана жамырап:
- Э-э, көмысар... Кір, кір! - деді.
Дьяков көбіне-көп темекі шекпейтін қазақ жігіттерінің арасына кеп
жататын-ды.
- Неге ұйықтамай жатырсыңдар?
- Ақтар əлде қайтеді деп...
- Иə, оларға сенім аз. Бірақ сыртта күзет мықты екен. Бұл қайсың? Ə,
Еламан, сенбісің? - деді Дьяков қараңғы вагонның əлдебір жағынан кеп
қатарласып жата кеткен кісіге қасынан ығысып орын ұсынып. - Жерлесіңе
кездестім. Сөйлестік.
- Тіл табыса алдың ба?
- Сөйлестік дедім ғой.
Еламан үндемеді. Дьяков та біраз үнсіз жатты да əлдене айтқысы
келгендей, кенет Еламанға жақындай түсіп:
- Слушай, сенен сұрағым кеп жүр еді. Темір жол асханасында істейтін сұлу
келіншек... Соның саған қандай жақындығы бар? - деп еді.
- Оны қайтесің? - деді Еламан.
- Жоқ, жай... əшиін...
- Ол менің бұрынғы əйелім.
- Ə-ə...
Осыдан кейін екеуі де үндемеді. Қызыл вагонның іші тас қараңғы. Қасында
қатар жатқан кісі көрінбейді. Тек əр жерден қорылдаған дауыс естіледі.
Сыртта жел көтеріліп кеткен сияқты. Дьяков іштегі, тыстағы дыбысқа
құлағын тігіп, тың тыңдап жатты да, түрегелді. Тыныштығынан айырылып,
тысқа шыққысы кеп ақырын жөнеле бергенде Еламан қолынан ұстай алды.
- Қайда барасыз?
Еламанның алақаны тиген жер күйдіріп бара жатты. Кешеден бері осы
жігіттің түсі кірмей, кірбиіп жүргені есіне түсті. Ол Еламанның басын
ұстады.
- Ауырып жүрсің бе?
- Салқын тиді ғой деймін. Тұла бойым көтертпейді.
- Иə, қызуың бар екен.
- Қайтер дейсің.
- Жоқ, сен енді қозғалма. Жат, - деді де, Дьяков ақырын басып сыртқа
шықты. Қара суық жел қақап тұр екен. Дьяков жалма-жан шинель жағасын
көтерді. Жан-жағына сергек қарап, құлағын тігіп келеді. Қанша қараса да
бір жан көзіне түспеді. «Күзетшілер қайда?» деп ойлап, жүрегі мұп-мұздай
боп кетті. Бір жауынгерді дереу Жасағанбергенге жүгіртті де, көзді ашыпжұмғандай уақыттың ішінде бүкіл полкті аяғынан тұрғызды. Осы екі арада
Жасағанбергенге жіберген кісі оралып, Ташкент отрядының зым-зия жоқ
боп кеткенін хабарлады.
Дьяков бұның тегін емесін білді. Жағдайды анықтап қайтыңдар деп жанжаққа барлаушылар жүгіртті. Ол əлі де болса күзетті күшейтіп, қауырт
əзірлік жасап абыр-сабыр боп жатқанда, кенет əрегіректен мылтық атылды.
- Кім атқан? Жаңағы барлауға кеткендер емес не екен? - деп жұрт елеңдесіп
қалды.
Жігіттер жапырлап вагоннан түсіп жатыр. Көзге түртсе көрінбейтін тастай
қараңғыда тоң жерді топырлап басқан аяқтар. Сатыр-сұтыр оқталып жатқан
мылтық. Эшелонның бас жағында отын сөндіріп мелшиіп қалған паровозға
да кенет жан еніп, ыстық буды будақ-будақ шығара бастады. Осы кезде
шолғыншыға жіберген барлаушының бірі жүгіріп кеп:
- Комиссар қайда? Жау.. Ақ-тар... - деді де, сылқ етіп құлай кетті, Дьяков
басын сүйеді. Саусағының ұшына былжыраған бірдеңе тиді.
Дьяков өздері үшін əр минуттың қымбат екенін біле тұрса да асықпады.
Қайта қауіп-қатерді неғұрлым анық сезген сайын соғұрлым бар қимылы
біртүрлі баяулап, ауырлай түсті. Қолына жұққан қанды сүрткісі кен
маңайын сипап еді, қолына ештеңе ілікпеді. Сосын қолын шинелінің