Latin Common Turkic

Қан мен тер - 13

Total number of words is 4316
Total number of unique words is 2293
35.7 of words are in the 2000 most common words
50.9 of words are in the 5000 most common words
59.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Жаңа ғана атша мініп отырған жидені жерден көтеріп алды. Неге бүйткенін
өзі де білмей, қайтадан жерге түсірді.
─ Ойбай - ау, Еламанжан - ау, салған жерден сүйдемейсің бе? Сүйдесең,
жаман ағаң сенен ештемесін де аямайды ғой. Сенен аяғанды ит жесін!
Еламан оңай көнгеніне қуанды. Судыр Ахмет айнып кетпей тұрғанда
тезірек əкеткісі кеп еді.
─ Жоқ, жоқ, ескекті саған өзім істеп берем, деді Судыр Ахмет.
Еламан оның бүлдіретінін біліп, жалынып көрді. Бірақ онан ештеңе
шықпады. Қайта, неғұрлым жалынған сайын соғұрлым анау «өзім істеп
берем», - деп өзеурей түсті. Тіпті ол кейінге қалдырмай, осы қазір табанда
қолма-қол істеп бергісі кеп, қара жидені қайтадан омырауға алып ысылдап
- пысылдап шаба бастады. Жидені ескектің қалағына лайықтап екіге бөлді.
Алғашқы кезде жуан жиде жұқарып, ескектің қалағына ұқсап келе жатты.
Еламан оның қолынан бірдеңе келетінін байқағасын:
─ Аха, мен бір айналып келсем қайтеді?- деді.
─ Бар, барып кел! Құдай қаласа, сен келгенше келістіріп ескек істеп қоям.
Еламан Мөңкені тауып ап, ескек дайын болатынын айтты. Қас қарая
Кəленді қайыққа отырғызып, арғы бетке өткізіп жіберу жайын ақылдасты
да, Судыр Ахметке қайтып келеді. Жиденің көлемі бұрынғыдан гөрі
кішірейіп, бітімі өзгеріп кеткен екен. Оны Судыр Ахмет те сезген болу
керек. Еламанның тез оралғанына тыжырынып, теріс айналды.
─ Мынаған не болған?- деді Еламан. Судыр Ахмет жидені теуіп жіберді.
─ Қаратаздың қыстауының жанындағы құмнан шауып алып едім.
Қайырсыз ит емес пе, жидесінде қайдан қайыр болсын?..
Еламан не дерін білмей, дағдарып қалды.
─ Ескек шықпайтын болды. Енді ескекті қойдым. Менің ептеп етік тігетін
де өнерім бар ғой. Енді қалып істеймін. Көре қал, осы жаз өзіме келістіріп
тұрып етік тігіп алам...
Еламан бұрылып жүре берді. «Осы қасиетсізден бірдеңе шығады деп
жүрген... Жаным -ау, мынау кім?» Көзін уқалап жіберіп анықтап қарап еді.
Иə, сол! Соның өзі! Қолында қос ауыз. Басы пысынаған, елтірі қара бөрікті
қолына алып, қос ауыз мылтықпен қосып ұстапты. Курнос Иванның
аңдытып қойған жігіттерін көрсе де, айылын жимастан тапа -тал түсте
қамыс арасынан шығып, ауылға беттеп келе жатыр.
Еламан бір есептен оның бұлай істегенін дұрыс көріп, алдынан қарсы
шықты. Еламан жеткенше кейінгі жақтан Мөңке де жүгіріп келді.
─ Шырағым - ау, бұның не?
─ Əй, қашанғы тығыла берейін?! Маса шіркіндер мазамды алып бітті.
─ Не дейді, есің дұрыс па?
─ Ақсақал, саспа. Ажал шын төнсе, Тəңірінің қойнына тығылсаң да
табады. Əй, қатын,-деп бұжыр қара кісі үй жаққа дауыстады,- шай қой.
Жанымды алар əзірейіл келгенше келістіріп шайға қанып алайын. Сонан
кейінгісін көре жатармын.
Балықшылар жиналын қалды. Бір тон жас жігіт пен Рай да жүгіріп кеп,
бұжыр қара кісіні орталарына ала тұра қалды:
─ Кəлен аға, сені жауға бермейміз.
─ Жоқ, қалқам, сендер араласпаңдар. Бұл өзім бастаған іс еді, өзім
аяқтайын.
─ Көпке жалғыз топырақ шаша алмайсың. Асылы, жігіттерді жиғанымыз
жөн болар,- деді Еламан да.
─ Қойыңдар, араласпаңдар!- деп Кəлен бет бақтырмай, тыйып тастады,қолымда он патроным бар. Сонымен əуелі он Курнос Иванды жайратып
салмай, ағаң ешкімнің де қолына түспейді.
Курнос Иванның жігіттері мылтықтан қорықты ма, əлде оның дəл қазір
қамыс арасынан қанын торсыққа құйып шыққан суық түрін таныды ма,
əйтеуір, ауылға кірмей, сырттан торуылдап жүрген-ді. Кəлендер ішке кірген
кезде олар тез бас қосып, ақылдасып алды да, бір кісіні дереу промсолға
жүгіртті.
Дəл осы кезде қара сақалды, киіз кереқапты атшабар қыр жақтан
құйындатып шауып кеп, Кəленнің үйіне ат тұмсығын тірей тоқтады.
Қабырға болысына түскен жігіт санын толтыра алмай, Құдайменденің
жаны қысылып жатқан көрінеді. Кешеден бері атшабарлар жан-жаққа
шапқылап, мына киіз кереқапты қара сақал да балықшылар аулына
келгіштеп кетті. Келген сайын жаңадан тізімге іліккен жігіттердің атын
есіттіріп, əзірлік қамын ескертіп жүрген-ді.
Бұ жолы Құдайменде Кəленнің бес жасын кемітіп, тізімге іліктірген екен.
Бұл хабарға Кəлен таңданбай, үнсіз тыңдады.
Атшабар:
─ Жинал, бол енді!- деп əмір етіп еді, Кəлен күтпеген жерден жымиып:
─ Мен əзірмін ғой,- деді де, шабарманнан бұрын сыртқа ытқып шықты.
Белдеудегі атқа да ол шабарманнан бұрын жетті. Үзеңгіге аяғын салмай,
тықыршып тұрған атқа бір- ақ ырғыды.
─ Ойнама, аттан түс!
Кəлен ала жөнелген аттың басын тартып, шабарманға қайырыла қарап:
─ Болысқа сəлем айт: адал кəсіп маған нəсіп емес екен. Пешенеме
жазылмаған болды. Торы аттан күдер үзсін. Ұрлық мал ұрының бойына
ғана жұғады,- деді де, атты тартып қап Бел - Аранның кезіне қарай
тасырлатып шаба жөнелді.
***
Соңғы баласы өлгелі Мөңкенің үйі тілін жұлған қоңыраудай, күнде,
əсіресе, кешкісін қаңыраған үйде кемпірі екеуі екі жерде үнсіз томсарып
отырады да қояды.
Бір күні Əлиза кешкі астан кейін əңгіме бастады:
─ Əй, Мөңке!..- деп еді. Бұрын атын атамаған əйел енді бүгін «Əй, Мөңке»,
- дегенде шошып, селк ете қалды. Əлиза сəл үнсіз отырды да, əлгі оқшау
əңгімені қайта бастады.-Сенімен отасқалы да біраз заман екен. Құдайдың
құрамағаны болмаса, қойным құтсыз болған жоқ... он балаға ана боппын.
Қандай қарақтарым еді!..
Əлиза тамағына жас тіреліп, даусы дірілдеп бара жатқасын сəл тоқтап,
көңілін басып алды.
─ Баста да саған жеңгелей тиіп едім ғой. Сол жеңгелік жолым - жол... Енді
сені өзім аяқтандырам.
─ Не деп тантып отырсың?
─ Əй, жарқыным, бұл үйде менің алдыма шығар адам жоқ. Сөзім - сөз.
Сені өзім аяқтандырам. Қарақатынның аузы ластау демесек, қашаннан
көршіміз. Ыдыс-аяғымыз араласып отыр. Оның Балкүмісі қызымдай
болған бала... Балкүмісті саған əперіп, ендігі қалған өмірімде оған абысын,
саған жеңге боп, екеуіңнің тілеуіңді тілеп, балаларыңды бағып берем.
Сүйдеді де, Мөңкенің келісімін күтпей, тысқа шығып кетті. Мөңке
əншейінде өзінің ыңғайымен жүріп, тұратын əйелдің бүгін қапелімде
уысынан қалай шығып кеткеніне қайран. Келесі күні ол өзінің дегенін
істеп, Мөңкеге Қарақатынның қызын алып берді. Сонан бері бұл екі үй бірбірімен араласып, əйелдер жағы абысын-ажын боп ауыз жаласып кетті. Дос
пен Мөңкенің арасы тіпті жақын. Аз ғана ауларын қосып, балықты бірігіп
аулап жүр. Қарақатынның қағанағы қарың. Əсіресе, алғашқы кезде
Мөңкенің үйінен шықпады. Қызына үй ішін ұстап - күтудің ретін айтып,
бай күтіп, бала бағудың жолын үйретіп жүр.
─ Құтты жеріне қондырдым. Еркек кісі алпыста да қыршын жас! Көре қал,
Мөңке əлі де бір əйелді қартайтады.
─ Ие, қойшы! Ұялам...
─ Не дейді, мына жүзіқара?! Қатын боп, басыңа ақ салғанның несі ұят? Бір
жігіт көз салмай, əкеңнің оң босағасында отырып қартайсаң қайтер едің?
Қой, шырағым! Мына сөзіңді менен басқа бір адам есітпесін,- деп қызын
тыйып тастады.- От басынан кеткенмен сен əлі өзімнің қанатымның
астындасың. Мен тұрғанда қор болмайсың, қызым. Бақыттысың, қызым!
Білмегеніңді былай істе деп көрсетіп беріп отыратын анаң бар қасыңда...
Алдыңда Əлизадай абысының бар...
Қарақатын бұнымен де қойған жоқ, Əлизаға да ауыл арасының сыбыр жыбырын жеткізе бастады. Бірақ Əлиза Қарақатынның сөзін құлағына
ілмеді. Ал Ақкемпірмен екеуінің бір-біріне қай кезден де ықыласы басқа.
Оның үстіне қазір құдағай. Ірі балық келсе, бір-бірін асқа шақыра қояды.
«Е, қос қақбас, бастарың қосылған екен! Не бауырларың бітіп бара жатыр
дейсің?! Мен шығар жамандайтындарың »,- деп ойлады Қарақатын. Келесі
жолы ол қызын Əлизаға айдап салды.
─ Ол сені оңдырмайды. Ізіне қара ермеген бауыры құтсыз қақбастан опа
таппайсың. Қу тақырды гүлдетем деп сен əлек. Көре қал, ол сенің ізіңе
тікен егеді. Оны айтасың ба, ол қақбас ертең сенің балаңды бауырыңнан
шырылдатып тартып алып, өзінің қойнына басқалы жүр. Сосын өз балаң
өзіңе жат боп кетеді. Балаңды берме! Үй ішінің билігін өз қолыңа ал!
Балкүмістің асты-үстіне қарай қайқайып біткен түрік ерні жайшылықта да
шоқ түскендей, сөз тілеп, ұрыс тілеп жыбырлап тұратын-ды. Қазір тіпті
долданып, көбіне ыдыс-аяқтарды теуіп қап, бұртаңдап бет алдына сөйлей
бастады. Оның сөзін елеп жатқан Əлиза жоқ. Ештеңені елестірмей, үй
ішінің бітпей жатқан шаруасын істеп, елпілдеп жүреді. От басының
тыныштығына үйренген қарт балықшы аузы-басы сүйреңдеген Балкүміске
таңдана қарап отырады да, тұрып кетеді. Сыртқа шығады. Кішкентай
бəлекейдің жаңағы көкайыл долылығы сыртқа шыққасын да ойынан
кетпеді. Оның Қарақатынға қатты ұқсайтынын алғаш рет осы қазір
байқады. Балалы болғасын қояр деген əлсіз үмітті желеу етіп, өзін-өзі
жұбатты да, Досқа барды:
− Теңізге шықпаймыз ба?
Дос ықылассыз. Ау - құралы тапшы. Кейінгі кезде екеуі серіктес болды да,
ескі ауларды жатпай-тұрмай.жамап-жасқап, арқалығына қалтқы, табанына
тас байлап көптен көздеп жүрген дəмелі жерге салмақ боп жүрген-ді.
Мөңке мен Дос шөгір - шөгесі мол жағалауды жалаң аяқтарымен
жасқанбай басып, қауқылдасып сөйлеп келеді.
− Теңізде ағыс бар-ау деймін. Сарылдауын көрдің бе заңғардың?
− Ағыс болса келіспеді.
− Ие, ағысты суда балық жүрмейді. Асылы, қай мақұлық та тыныштық
іздейді ғой. Оның үстіне дауылда ауды шалаң басып, жабағы жүндей есіп
тастайды.
Теңіздің қыл жиегі судырлаған бала құрақ. Бітік тұсы бауырына көлеңке
сақтап, қара тұнықтанып сыбырлай бастады. Жағаға тұмсығын шығарып
кеткен ақ қайың бұларға бала құрақтан бойын созып қарап тұрғандай. Бір
қарға қайықтың қарағұсына қонып алыпты. Бұларды көрсе де ұша
қоймады. Мінезсіз бай-бай сорлы мойнын қылғына созып: «Ғақ -қ!.. ғ ғақ!..» - деп жаман, тарғыл даусы жыртыла айырылды. Бұнысы, бейне бір
жақта жүрген жұбайын қарғап-сілеп: «Жер жұтты ма, сені?.. Қайдасың, ғы ғақ!.. Қайдасың, ғы -ғақ?..» - деп дауыстап шақырып жатқандай екен.
Мөңке күліп жіберді.
− Пай - пай, мына қара мырзаның Құдайы беріп, қонысы келісіп - ақ отыр
екен.
Қарға əлі де болса ұшқысы келмей, бір- екі қопаңдады да басылды. Сулы
көз алаң-құлаң, бұларға үркектей қарап алды да, ақырында: «Қой, болмас»
- дегендей, байбалам сала дауыстап көтеріліп кетті. Мөңке мен Дос су
ағатын, лақсалау жаман қайықтың қасына тоқтады.
Күн тымық. Сонан келе сонау аңғар жақ қарағаннан қарап гүрілдеп, ұлы
теңіздің кешегіде ауылдан кейін əлі де тарқай қоймаған ашу-ызасын анық
танытып тұр. Қараптан-қарап жатып көк теңіз ырғалып, кəрін тіге
ыңыранып қояды.
− Дауыл болады... көрмейсің бе, мына заңғар ырғалып жатыр, - деді Мөңке.
− Ау салмасаң, асылы, өзекке барайық. Кешкі салқынмен қимылдасақ,
тəйірі, қоямыз ба, кісі басы бір- екі түйеден көк құрақты құлатып
тастаймыз ғой...
− Бұның ақыл. Ендеше сен қайықпен Қандыөзекті мойындап біткен
құрақты шап. Ал, бергі сарықтық бойының құрағын мен шабайын.
− Ол араны кеше Судырақ шабам деп, алақанына түкіріп отыр еді.
− Ой, оны қой. Түк бітірмепті. Бір шабындық бүтін емес, бір- бір арқадан
шөп алып, арамдап тастапты.
− Жолатпайтын кісі еді, сен болдың ба?... - деді Дос күңкілдеп.
Мөңке үндемей, шалғысы мен шарығын алды да, шөпке кетті.
Балық өнімсіз болғасын, биыл бұлар бай аулына бір- бір тоқтыға
жалданып, өзектің құрағын шауып жатқан. Судыр Ахметтің күйі тайып
бара жатқасын, Достың наразылығына қарамай, Мөңке оны өздерінің
селебесіне алып, өзектің шөбін бірлесіп шаппақ болған-ды. Онысынан
пайда таппады. Судыр Ахмет бір бауыр жерге дейін алым-берім істеді де,
белі шойырылып отыра кетті. Тым құрыса өзгелердей кісі бойы көк
құрақтың шетінен түсіп, қою - сұйығын араластыра шаппай, бітіктерін
теріп, арамдап шапты. Бір уыс орған шөбіне бір қарал, қыт-қыттап күліп
Мөңкеге барады:
− Орып жатырсың ба? Op, ор!
− Е, сен неғып жүрсің?
− Бел жазып алайын деп...
− Орғаныңнан бел жазғаның көп, жұмыс қашан өнеді?
− Қой əрі, жан қиналатын жұмыс істесем бір тоқтыны қайдан алмаймын.
Сонша өлімімді сатып нем бар? Сондай-ақ, Тəңірберген маған ақысына
құйрығын қарыстап қой беріп пе?! - деді де, Судыр Ахмет кетіп қалды.
Қостанып шөп шауып жатқан бай ауылдың пішеншілеріне барып, Мөңкені
жамандады.
Мөңке көк құрақты құлатып тастады. Сонан үйге қайтар кезде ғана басын
көтерді. Қарақатынның ешкі - лағына екі бау бала құрақ орып алып, күн
бата үйге қайтты. Ертеңінде күн дауыл боп, Мөңке мен Дос көк құрақты
тағы да құлатып еді. Онан олар шапқан пішенін сарықтау жерге шығарып,
суындап үйді. Бұл күні Мөңке сіркесі су көтермей, үйіне қалжырап қайтып
еді. Судыр Ахмет алдынан жайраңдап күліп шықты:
− Бала, мен бүгін де шөпті өндіре алмадым.
− Кем талапсың, шөп қайдан өнсін?! Арқасына күн өткен ешкі құсап үйден
шықсаң - ақ шыбыжықтап қайтып кете бересің.
− Кетпесіме лаж бар ма? Үйіңде аузын ашып отырған... анау бала-шағаның
түрі. Бəрі маған қарап отырғасын теңізге тор жайып, торта - шабақ аулап
кеткенім рас.
− Көріп отырмыз ғой... оны да келістіріп жүргенің шамалы.
− Ау, Мөңке - ау... Мөңкежан - ау, қасыңдағы өндіршегі қураған жаман
шалға тап - тап бергенше, сен мықты болсаң, ана көктегі Құдайға айт...
Жердің, көктің қожасына... баршамызды өргізіп - тұрғызатын Патша
Құдайға айт! Мына Ахметтің ауына балық түсір де. О несі - ай, маған
кіжіңдеп... Балық түспесе, су астына сүңгиін бе?
− Сөз емес. Су астына ешкім де сүңгіп жүрген жоқ. Үлкен теңізге шығып,
былайырақ беттеп барып, айдынға өрлей ау салсаң ірі балық қаппай
қоймайды.
− Ол балықты саған бергенім. Көк теңіздің түбіндегі балық түгіл қара
жердегі... ойбай - ау, мен мына... мына... - деп Судыр Ахмет табаны
астындағы жердің шаңын бұрқылдатып теуіп - теуіп қалды. – Ойбай - ау,
мен мына қара жерге шашылған ризық несібемді теріп жей алмай жүрмін
ғой. Маған шалқып жатқан көк теңіздің... тілсіз жаудың... кісі жұтатын
құрдымның; түбінде тырағайлап жүрген балықты ұста дегені несі?! О, несі
- ай?.. Ойбай... ойбай!.. - деп долылық буып, отыра қалып, өз маңдайын өзі
төпеледі. Оның талай қылығына қанық Мөңке мына мінезіне қайран.
Осымен қос боп жүрген өзіне ренжіді.
***
Ер-азаматынан айырылғалы отырған ауыл үш күн бойы əбігерде еді,
əсіресе тізімге іліккен жігіттердің жүретін күні жақындаған сайын қатынбалалар қыңқылдап жылап, балықшылар ақыл таба алмай басы қатып
отырғанда Бел - Аранның кезінен шаң бұрқ етті.
− Уай, мынау не?
− Апыр-ай, түрі жаман ғой...
− Тегін болса жарар еді. Беті қалай қатты?
− Қаратаз қаладан əскер шақырды деп еді, мынау сол болмасын...
«Əскер» деген сөзді есіткенде ауылдың əбігері шықты. Ата-аналар
балаларын іздеп, қыз-келіншектер зып беріп өрешеге кіріп кетті.
Ер-азамат сыртта тұрып қалды. Шаң ауылға жақындап келеді. Əне-міне
дегенше Бел -Аранның кезінен бері құлап, тұяқ астынан түйдек-түйдек
ұшқан шаң арасынан жылқылардың жоны көрінді. Балықшылар аң-таң.
Жаңа ғана жүзі қатты бір жамандықты сезгендей, жүрегі мұздап тұрған
жұрт есін жиям дегенше болмай торы атты біреу жүз қаралы жылқыны
дүркіретіп қуып əкеп, балықшылар аулының дəл үстінен құлатты.
− Əй, мынау... Кəлен ғой.
− Дəл өзі.
− Алда, есіл ер - ай! Арқа сүйер азаматым - ай! - деп үлкендер жағы риза.
Дос кейіндеу тұрған-ды. Қарақатын жүгіріп кеп, əлденені күйеуінің
құлағына сыбырлады. Дос орнынан қозғала қоймады.
− Мына сорлыға не болған?.. Сыбағаңнан қаларсың. Барсайшы бұрынырақ,
- деді Қарақатын енді күйеуін итермелей бастады.
Дос жылқыға басқалардан соңырақ жетті. Саяқ аттардың арасында
əлдеқалай бір құла байтал ілесіп келіпті. Қарны жер сызады. Шелектей сан
еттері де сыртына айналып кетіпті. Дос салған жерден құла байталдың
күдірейген кереге жалына қызықтап қарап, көзін ала алмай тұр. «Бас
тоқсанда жығып алсаң, пай-пай, жануар-ай, бір үйдің аузынан ақ майын
ағызар еді-ау».
Кəлен жылқыны теңіз жағасына иіріп тастады да, іле-шала қайтып кеп
аттан түсіп, тізгінін сол арада тұрған бір жігітке ұстата салды. Сосын
сыртта өзін күтіп тұрған кісілерге келді.
− Мынау Қаратаздың жылқысы. Мойныма қарыз болады деп ойламаңдар.
Бір- бірден ұстап мініңдер.
Дос көп жылқының ішінен құла байталға ындыны кетіп, қызықтап тұрғанды. Кəленнің сөзін құлағы қағыс естіп, қасындағыға күңк етті:
− Не деп тұр мынау? Мінуге əкелген бе?
− Е, сен сойып жеуге əкелді деп пе едің? Бұртима, жүр, онан да, тақымға
толық біреуін ұстайық.
Дос қозғалмады. Қасында оты, суы өзімен ыңғайлас жүретін бір-екі кісі
бар. Арты даулы малдарға ыссылай ұрынбай, ақысын аңдығандай сыңай
байқалады. Олардан басқалар жылқыларды аядай жерге иіріп, құрмалап
ұстап жатыр. Еламан ұзын торы атқа елден бұрын бұғалық тастап,
ноқталап апты. Елге келгеннен бері жадырап, еңсесін тіктегені осы. Үлкен
ала көздің қарашығы əдеттегіден гөрі қаттырақ ұшқындап, жігерлене
түскен.
− Жігіттер! Бұрын қара жаяу болғасын күресуге дəрмен жоқ болатын.
Шерменде едік. Енді... астарыңда бір-бір ат...
− Қару болмағасын, аттан не қайыр?! Құр қол кімді қиратамыз? - деді сырт
жағында тұрған біреу. Еламан Досты даусынан таныды.
− Кекті - қару емес деп кім айтты?.. - деді Еламан. Жігіттер шулап кетті:
− Бізді тек бастаса болды. Сойылмен де сазайын береміз. - Еламан қол
созым кейін тұрған Кəленге қатарласты.
Екеуі күңкілдесіп, аз сөзбен ақылдасып алды да, жігіттерге қолын көтеріп
«тынышталыңдар» дегендей белгі етті.
− Тараңдар! Даярланыңдар! Күн қызуы қайта аттанамыз!
Дос Кəленнің жеңінен тартты.
− Қаратаз кейін малын даулап жүрмей ме? - Кəлен қарқылдап күлді:
− Ол таз о дүниеде болмаса, бұ дүниеде мал даулауды қоятын шығар. Солай
емес пе, Еламан?
− Иə, солай. Сосын, Қаратаздың малында мына кісілердің қай-қайсысының
да маңдай тері мен табан ақысы бар. Ол итпен осы жолы мықтап есеп
айырысамыз.
Дос санын соқты: қап, не қыласың, бұл əліптің артын бағып жүргенде
желөкпе жігіттер тəуір аттарды таңдап əкетпесе неғылсын? Шынында да
Досқа қыс бойы қойға мінген ақ қаптал шабдар қапты. Мінезсіз жаман
тұғыр қасына жақындаса құлағын жымып, қос аяқтап тепкелі бөксесін бұра
берді.
Еламан Досты көзінің қиығымен бағып, күліп тұрған-ды. Қасына Мөңке
келді.
− Біздің заманымызда қазіргідей аласапыранда ата баладан безіп, əркім өз
басын қайттап кететін. Сен болсаң жігіттердің басын біріктіріп жатырсың.
Осы жұрт қара келлесін əзер алып жүрсе, сен қоралы жанның өлім-жітімін
арқаламақсың. Кəне, жөніңді ұқтыршы... Сонда кімге сендің?
− Сендерге сенем, Мөңке аға.
− Е, сондай-ақ біз кімнің шікірасы екенбіз? - Еламан бұ жағын ойламағанды. Қарт балықшы соны біліп, ой салу үшін əдейі сұрап тұр ма?
− Жə, қу бала, адаспай отырсың. Қиын кезде халыққа сенгенің дұрыс.
Бірақ... сүйтсе де, сен ендігі жөніңді ұқтыршы? - деді Мөңке.
Еламан қарт балықшының сұрағына қиналды ма, онан көзін алып,
төңірекке көз тастады. «Ендігі жөнім?.. Бəсе, ендігі жөн... Апыр-ай, ендігі
жөн...» - деп қинала қабақ шытып, ішінен екі-үш рет қайталады. Ендігі
жөн?.. Жел қатайып бара ма, қалай? Жəне кешеден бері бірыңғай аңғар
беттен соғып, ұлы теңіздің ашу-ызасы бойына сыймай, ыңыранып өкіріп
жатқан-ды. Еламан көптен бері қол үзіп кеткен теңіз өмірінің осы бір өзіне
таныс мінезін жаңа көргендей боп, аңғар беттен соққан желге қарсы қарап
кеудесін тосып тұр. Ендігі жөні... Бəсе, бұл істің ендігі жөні қалай болады?
Ауыл сыртындағы жазаңда бір топ жас қайық сойылдар сарт-сұрт сайыс
сап жатты. Олардың да ойында түк жоқ. Ендігі жөнін бірде-бірі ойламапты.
Жə, олар бұған сенсін, ал, бұл кімге... қай құдіретке сенеді? Ұзынқұлақ
хабардан естуі: ел ішінде наразылық күшейіп, ашынған халық ызасы анда
да, бұнда да бұрқылдап бара жатқасын болыс ояздан əскер сұрапты. Қару
асынып, зеңбірек сүйреткен əскер Шалқардан шығып, қазір жол үстінде
келе жатқан көрінеді. Болысқа тигенің - патшаға тигенің. Сонда, сен басаяғы жүз қаралы жігітпен патшаға қарсы шықпақсың ба?
− Мөңке аға, сенен жасыратын не бар?! Жағдай қиын. Бірақ бар- ау, - деді
Еламан сөзін салмақтап. - Соңырағы күні сəтсіздікке ұшырап туым құлар,
тағы кісендер. Тіпті, əрілесе қабырғамды бір- бірлеп сөгіп алар болса да,
бұл бетімнен қайтпаймын.
− Иə, тайсақтаудың жөні қалмады.
− Күн кештете аттанамыз. Жайлаудағы жалпақ елді көтереміз.
− Жолың ғой, Сүйекеңе дидарласа кеткенің дұрыс. Сен дегенде жаны жоқ.
Сен үшін жалғыз қызын да көрмей кетті ғой.
Еламан бұған да сыр бермей, үй іргесінде шуылдап өкіріп жатқан көк
теңізге қыбыр етпей көзін тігіп отыр. Көз қиығын тағы да ауыл
сыртындағы жазаңға бұрды. Қара жаяу жігіттер тақымына ат тигесін есіріп
кеткен. Бір- бір сойыл қолында. Екеу-екеуден кездесіп сойылдары сарт-сұрт
айқасып жатыр. Ертеңгі күні мылтықты, зеңбіректі əскерге кездескенде де
дəл осылай...
− Уай, мынау не? Бұл не?
Еламан қарт балықшының назары ауған жаққа көз салып еді, ауыл үсті
азан-қазан. Шаң -шұңдаған əйелдер үй мен үйдің арасын шаңдатып жосып
жүр. Əлі де болса жаңағы ой жанын қинаған Еламан аяқ астынан абыржып,
алдына түсіп жосып бара жатқан қарт балықшының соңында келе жатып,
«апыр-ай, ə? - деді ішінен, - ертеңгі күні мылтықты, зеңбіректі əскерге
кездескенде де, мына жігіттер дəл осы лай қу сойылмен қарсы шабар ма
екен? Қыршын жігіттерді қырып алмасақ қайтсін? »
Дос үйінің алдына адам - қара үймелеп жатыр. Басқалардан гөрі
Қарақатынның даусы басымдап шаңқылдап шығады. «Мына пəле бірдеңе
істеді - ау шамасы?»
Еламаннан бұрынырақ жеткен Мөңке бəрін көрді: Достан ештеңе
шықпасын білгесін Қарақатын алдындағы жалғыз қазыққа байлаулы тұрған
семіз құла байталдың қарнын өзі күнде балық сойып жүрген селебе
пышақпен жарып жіберіпті. Іште қаннен-қаперсіз шай ішіп отырған жігіт
құла байталдың құлындай шыңғырған даусын естіп, сыртқа жүгіріп шықса,
сағақ бауын үзе - мүзе шығынып қашқан байтал ақтарыла түскен ішек қарнын сүйретіп барып, əудем жерге жете бере жығылыпты. Байтал
жығылған жерге жұрттан бұрын жеткен Қарақатын енді бір адамды
жолатпай, жалғыз өзі иемденіп жатыр екен. Құла байталдың иесі:
− Жеңеше, мұның не? Мен енді жаяу қалдым ғой, - десе, Қарақатын:
− Ой, сүдінің құрғыр. Қаратаздың жылқысы бəріңе де жетеді. Бір үйір
жылқыдан бір жапырақ ет аузымызға тимейтін не сорымыз бар?!. - деп бой
бермей жатыр екен.
Еламан миығынан күліп жақындай берді. Атсыз жаяу қалған жігіт
Еламанды көріп, Қарақатынды тастай сала жүгіріп келді.
− Елаға, енді қайттім?
− Оқасы жоқ, бір сыласы болар. Ал, мына құла байталдың етін бөлісіп
алыңдар.
− Не дейді? Қайным - ау, жұдырықтай байталдың несін бөлеміз, Өзім
дербес алам, - деп Қарақатын қасында тұрған кісілердің бəрінен
қызғанғандай, ала көзімен ата бастады.
***
− Мөңке аға, енді аттанамыз.
− Сапарларың оң, болсын, қарақтарым. Құдайым жандарыңа жамандық
бермесін.
− Əумин! - деп Еламан бетін сипады.
Əзір тұрған жігіттер аттарына мінді. Сойыл - шоқпарларын тақымына
басты. Атсыз қалған жігіт те бір кісінің артына мінгесіп ұлы дүрмектің
ішінде кетіп бара жатты.
***
Еламан төбе басында жалғыз отыр. Əлгінде үш жүздей жігітпен осы қоңыр
төбенің етегіне кеп тоқтаған-ды. Жорыққа шыққалы бəрі құрсақтанып
жүрген жігіттер əлгінде тоқтаған бойда апақ-сапақ ас қамына кіріскен еді,
бұл шапанын иығына желең сан төбе басына көтеріліп еді.
Қазір қас қараяды. Жел тынады. Күндізгі ала шабыр бұлт көк жүзіне қанат
жайып тұтасып келеді. Бірақ бұ жолы да жаумай тарқайтын сыңай бар.
Еламан өзі отырған төбе басынан төңірекке көз салды. Көп ұзамай күн
батты. Қас қарайды. Əр жерден жарқылдап от тұтады. Қараңдаған кісілер.
Дабырлаған дауыс. Бастас қатар жігіттер бір жерде əлденеге күлісіп, мəз
боп жатса, екінші жерде домбыра тартып, əн салып мəре-сəре. Қайсыбіреу
қараңғыда көз жазып қалған жолдасын іздеп:
− Ербоз!.. Ер - боз! Жігіттер, Ербоз көздеріңе түспеді ме? - деп еді, оған
біреу:
− Көзіме түсті десең, кел, көзімді аш, қара, - деді. Еламан езу тартты:
«Ербоз?.. Бізде ондай жігіт бар ма еді? Əлде... кейін қосылған жігіттердің
бірі ме? » Көп кісі түңгі оттың төңірегіне жиналыпты. Бір от əлсіреп сөніп
бара жатса, басқа жерде басқа бір оттар лапылдап, қызыл жалын қараңғы
түннің етегін түріп, төңірек жап-жарық боп кетеді. Сол кезде Еламан от
маңында қараңдаған кісілердің тұлғасын көріп, кейбірін түстеп танып қап
отыр. Бір рет солардың арасынан Кəленді көрді. Жұрттың бəрінен жотасы
асып, айдыны мен айбаты алыстан көзге түседі. Ертеңгі екі талай күн
ешқайсысының ойына кіріп шығатын емес. Тоқта, мыналар кім?
Еламан қараңғыға көз тікті. Бір қора кісі аттарын ақырын бастырып келді
де, түңгі отқа мінбелеп тоқтады. Теңіз жағасынан шыққалы төңіректегі
ауылдардан талай жігіттер топ-тобымен кеп қосылып жатқан-ды. Еламан
мыналардың келген сəтте бірден апақ-сапақ араласып кетпей, ат үстінде
тұрып сөйлескен түріне қарап алыстан келген кісілер екенін топшылады.
Дабырлаған дауыс арасынан « Ұлықұм» деген сөзді құлағы шалды. «Е - е,
Тілеу - Қабақтың жігіттері болды ғой».
Еламан аттанбай жатып атының дабырайып алысқа кетіп қалғанына таң
қалады. Түбі қайтерін кім білсін, алғашқы қадамы əзір сəтті. Ояздан
шыққан əскердің Ұлықұм бойын жайлаған жалпақ елдің наразылығын баса
алмай, əлі күнге жары жолда шырмалып жатқаны да жақсылық. Сосын бұ
да асықпады. Болыс аулына жеткенше қол салмағын əлде де қомақтандыра
түскісі келді де, əдейі кедей ауылдардың үстін басып, ақырын жылжып
келе жатқан-ды.
Кəленмен ақылдасып жігіттерді жүздікке бөлді. Əр жүздікке бір- бір кісі
белгілеп, ұрыс кезінде басқаруға ыңғайлап алды. Тек, əттең, қару тапшы.
Шоқпар, сойылдан басқа кешеден бері қосылған жігіттерде шиті мылтық,
шашақты найза, айбалта бар. Кеше бір қарт ұста бұған өзі соққан қылыш
сыйлады:
− Кекке суарылған. Қаратаз түгіл қаратасты шапсақ та қақ айырады, - деп
қарт ұста қылышты Еламанның беліне өз қолымен байлап еді.
Осы күндері Еламан өз басындағы қасіретті де ұмытып кетті. Бұның
ықтияр - еркінен тыс басталған осы бір істің ақыры немен тынары белгісіз.
Осынша қол жиғасын алда бір шайқастың болары анық, Сонда, бəтір - ау,
бұта түбін паналаған торғайдай жер аяғы қияннан кеп жатқан мына
сорлылардың ертеңгі күні не болмақ? Құр сойылмен зеңбірекке қалай
қарсы шабады?
Күн өтті ме, қалай? Қос самайдағы көк тамырлар кенет лүпілдеп қатты
соғып кетті. Басын ұстап еді, алақан астынан мұздай тер білінді. Күн өтті
ме? Тоқта... Əлде ылдида лапылдаған көп оттың қызғылт сəулесіне
қадалғасын көзі талды ма екен? Не де болса, əйтеуір, жанарына шоқ
түскендей көзі ме, əлде дүниенің өзі ме, қызыл сəуле лыпылдап кетті.
Еламан есін жиғанша, ту сыртынан ат пысқырды. Іле-шала бір топ аттылы
қараңғыда дабырлап сөйлеп кеп, төбе басында жалғыз отырған Еламанға
қатарласты.
− Кімсіңдер?
− Сүйеу ауылынанбыз...
Еламан туғалы көрмеген тірі жетім баласын ойлауды да ұмытып кеткен еді,
есіне түсті де, əлде реніш, əлде ыза тілін байлағандай, төмен қарап отырып
қалды.
− Сүйеу ауылда ма?
− Ауылда.
− Қанша жер?
− Онша қашық емес. Еламанның сарбаздары...
− Иə, осы.
Əлгілер атын ақырын бастырып ұзай берді. Еламан да шекпенінің
шалғайын қағып орнынан түрегелді. Еңсе басқан ойдан əлі айыққан жоқ.
Ертеңгі күн екіталай. Ертең бұл не болыстың басын алады, не болыс бұның
басын алады. Соның алдында, тым құрыса сорлы жетімегін бір көрсе. Бір
рет те болса əке құшағына тас қып қысып, мауқын басқысы кеп кетті.
***
Теңіз жағасындағы бұл оқиға болыс аулына да жеткен-ді. Онсыз да патшаға
жігіт бермейміз деген ауылдардың ер - азаматтары атқа мініп, қаруланып
жер - жерде ереуілдеп жатқанынан хабардар еді. Бірақ соның бəрінен
мыналардың беті қатты екенін жас мырза білді. Басқалардың наразылығы
ашу - ызадан артыққа аспайтын. Көбі жаумайтын бұлттай тектен - тек
шоғырланып, қалың дүрмекке құр ілесіп жүр. Ат үстінің желігіне елірген
қайсы біреулер солдатқа кететінін желеу қып, түн болса айттырып қойған
қалыңдығының төсегінің тұсына кеп түйе боп сүйкеніп, жұртты
ұйқтатпады. Ал мыналардың беті қатты. Болыс аулының жылқысын қуып
əкетті. Бұлар, керек десе, жау алған жылқы соңынан қуғыншы аттандыра
алмай шырмалып жатқанда, мыналар, əне, бас-аяғын жиып, бар тобымен
түйіліп келеді. Кімнің жетегіне ерерін білмей, елеңдеп отырған елдер
жағадан аттанған қолдың осылай қарай келе жатқан хабарына қуанып,
əлден дуылдасып жатыр. Жайлаудағы жалпақ елге ертең оның өзі келгенде
не болмақ? Бұлардың абызындағы ел ертең іргесін жалаңаштап кетпей ме?
Кеше орыс байына қол көтерген Еламан бұлардан айылын жия ма?.. Жəне
бұларға деген бұрынғы кектің үстіне енді Ақбаланың ызасы қосылып,
иесіне түсетін бүркіттей қанына қарайып келе жатпасына кім кепіл?
«Иесіне түсетін бүркіт...» деді жас мырза ішінен. Аңшылық қыла жүргенде,
ол əлі күнге иесіне түскен бүркітті көрген жоқ-ты. Бірақ тас төбеден сегіз
найзаны кезеп, суылдап келе жатқан ызалы қыран көз алдына келгенде қолаяғы мұздап кетті. Есіне алмайын десе де, əлгіден кейін ызалы қыран көз
алдынан кетпей қойды. Ояздан шыққан əскер қашан жетеді? Үлгіре ме?
Олар жеткенше, теңіз жағасынан шүйлігіп келе жатқан ызалы қыран қанды
шеңгелімен бүріп кетпесе не қылсын? Айналасындағы арқа сүйерлерінің
сиқы мынау. Апырай, болыс... болыс ағасы не ойлайды? Өздігінен түк
əрекет істемей, өлімтігін оязға артып жатып алғаны несі?.. Өткел
аузындағы түйедей ілгері баспай, кегежектеп кейін тарта береді.
Жас мырза бұндайда жұрт көзіне түспеу жағын ойлайтын да, өзіне жаманат
келтірмей, пəленің бəрін ағасына ысырып тастап отыратын. Бұл жолы өзі
араласпаса болыс ағасынан қайран жоғын білді де, тез іске кірісті. Күндізтүні үй көрмей шапқылап, біреуді айбарымен ықтырса, біреуге бетінің
ажарын салып, əп-сəтте жүз қаралы жігіт жиып алды. Жас мырза бұнан
кейін де байыз таппай, тапа тал түсте бəйге күреңді қан сорпа ғып болыс
ағасының аулына шауып келді.
− Ал, не бітірдің? - деді Құдайменде.
Ағасымен оңаша сөйлескісі келген мырза есік алдында отырған малайға
иек қақты.
− Бар, атты суарып кел!
Малай ата жөнелді. Оңаша үйде өздері қалғасын жас мырза əңгімесін енді
бастағалы оқтала бергенде сыртта жүрген қатын-қалаш у-шу болды да
қалды. Сүйткенше Арал маңының əдеттегі алаяқ құйыны лап беріп, үй ішін
əп-сəтте ұйқы-тұйқы қылды. Бұлардың қасында ойнап отырған кішкентай
қыз бала шар етті.
− Əй, кім бар? - деді Құдайменде сыртқа дауыстап. - Алып кетіңдер мына
заржақты.
Ішке Ақбала кірді. Басқадан бұрын көзі əуелі күйеуіне түсті. Бірақ үлкен
алдында əдеп сақтап, онан көзін тайдыра берді. Ішке аттап кіре бере сұлу
бойын сəл иіп, болыс қайнағасына сəлем етті де, баланың жанына тізе
бүкті.
− Көзіңе құм түсті ме?
− И-ие...
− Сен жылама. Жақсы балалар жыламайды, - деп жас баланы алдарқатып
отырды да, аппақ таза орамалдың шетімен көзіне түскен топырақты қағып
тастады.
Ақбала балаларға онша иліге қоймайтын. Осы ауылға келін боп түскелі
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 14
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.