Қан мен тер - 35

қасындағы қалған жігіттер де нанның шетінен шымшып тістеп, ымыратын
істеді. Судыр Ахмет қазан көтеріп жатпаған үйде отыруға ықылассыз.
Дастархан жиналар-жиналмастан-ақ:
- Ал!.. Ал, кеттік! - деп шекпеннің шалғайын қағып, елден бұрын түрегелді.
Басқа жұрт та үнсіз қозғалып сыртқа шықты. Тек Еламан Əлизаны күтетін
ыңғайын танытып, төр алдында жалғыз отырып қалды. Кісілер кеткесін,
көп ұзамай Əлиза ішке кірді. Қолтығынан ұстаған бір жас келіншекке
сүйеніп апты. Еламан жаққа көз тастап қысқалау амандасты да, төрге
шықпай есік жаққа қазандыққа шынтағын сүйей отырды. Түсі сынық.
Киімі жұпыны. Кимешек астынан шыққан самай шашы аппақ; Еламан сəл
үнсіз отырғаннан кейін Əлизадан денсаулығын, хал-жайын сұрады.
- Əй, қарағым-ай, хал дейтін хал қалды ма?.. Өзі жағдайың қалай?
- Шүкір.
- Соғыстың ішінде жүреді дейді ғой сені?
- Ондайымыз болады.
- Е-е. Дегендей... «Өрт ішінде қамысты сақтайды» деген. Бұйрықсыз ажал
жетпейді. Ал, ұзақ боласың ба бұнда?
- Он шақты күндей...
- Е, шырағым, қайда жүрсең де аман болыңдар, əйтеуір, - деп Əлиза басын
изей түсті де, Еламанға жүзін қайта тіктеп, - осы жұрттың не біліп
айтатынын қайдам. Рас болса, сен Ақбалаға хабарласып тұратын көрінесің
ғой, - деді.
Еламан қызарып кетті.
- Кешірімді болғаның дұрыс. Ол байғұс адасты ғой. Əйтпесе, қай əйелден
кем еді?.. - деді Əлиза.
Еламан қайтқанша тағы да соғатынын айтып, тысқа шықты. Бөбек есік
алдын сыпырып жатыр екен. Еламан тұсынан өтіп бара жатып, оған көз
қиығын тастады. Еркін өңі сынық демесең, ажары таймапты. Қараторы
бетінің аздап қаны тараған. Ал қос самайындағы баяғы бір кезіндегі бұйра
балапан шашы осы қазір де сақиналанып, ширатылып, ақ жібек орамал
астынан бұрқырап шығып тұр екен.
Бөбек Еламанның назарын байқап, басын жерден көтермей, иіле түсті.
***
Рза барған жағынан тез оралды. Тəңірберген Еламанның сөйлемін үнсіз
тыңдапты. Сосын лəм-мим деп тіл қатпастан бір жігітті шақырып алыпты
да, өрісте жатқан жылқыдан екі үйірін алғызып, Рзаның алдына салып
беріпті.
- Ештеңе демеді ме? - деді Еламан.
- Жұмған аузын ашқан жоқ, - деді Рза.
Еламан мырс етіп күлді де, Рзаны қоя берді. Қарсыласар қауқары қалмаса
да, көрдің бе, өлі де болса белін бермей, ыза мен ашу ішінде булығып
қалғанын. «Жə, доң айбатыңның əуселесін соңыра көрерміз » деді Еламан
ішінен. Еламан қасына келген Судыр Ахметті байқамапты. Тек біреу
жеңінен аңырын тартқанда ғана оған назар аударды.
- Бері... Бері шығып кетші, - деді Ахмет.
- Жай ма?
Еламанды оңашалап алып шықса да, əлденеге сөзін бастамай, себепсізденсебепсіз күрмеліп, жынына тие бастады. Судыр Ахмет əуелі қамығып,
танауы суланып жылап алды. Иегінің ұшындағы бес тал сақал шоршып,
кемсеңдей түсіп:
- Бəріміз де бұл дүниеге кемді күн қонақпыз ғой. Өлмейтін кім бар?! - деді.
Еламан осы қырттың күлкісі мен көз жасы аралас қатар жүретінін білетін.
Тек бұндайда бұрын қамшы салғызбай, алдына түсіп сұңқылдай жөнелетін
кісінің осы жолы өзінен-өзі тілі байланып, тобанаяқтанып, тұспалдап
бастаған түрі ұнамады.
- Еламанжан... бекем бол. Есбол атаң дүние сапты. Жарықтық, жақсы кісі
еді. Иманы жолдас болсын!
Еламан дереу қамданып атқа қонды. Қасына Əли мен Рзаны алды. «Жүр»
деп айтпаса да, Судыр Ахмет те өзінің нар қарасына мініп, ойқастап
шықты. Бұлар аттарын ауыздыққа керіп, жазбастан сыдыра шоқытып
отырып, түбектегі қазалы ауылға ел орынға отыра жетті. Еламан түнде
байқамаған-ды. Ертеңіне ерте тұрып тысқа шығып еді, дала қарақұрым
қаптаған кісі екен. Аттысы, жаяуы аралас. Бұлар келгенше ат аяғы жететін
жер тегіс хабарланыпты.
Мал жайын ойлаған шаруа күз түскен-ақ қыстауға жақындайды. Ықтасын
іздеп, əр шұқырда бір-бір үй отырады. Олар осындай оқшау себеппен қаза
үстінде, не қыз ұзатып, келін түсіру сияқты ел арасының кəделі айттойларында ғана бас қосатын. Есбол қарияға да екі болыстың қол
астындағы халықтың ер-азаматы тайлы-таяғына дейін қалмай тегіс
жиналыпты. Сары шуақ күз бұл жаққа жаңа кірген. Қыс қашық болса да,
алыс жолға шыққан оты, суы басқалар қалық киініпті. Əсіресе, шалдар
жағының күпілі, тымақты бойы қорбаңдап, ауыл шетінде үйездеген малдай
үйір-үйір, топ-топ боп жүр. Мал сойып жалақтаған жігіттер. Ішек-қарын
аршып сыпылдаған келіншектер мен ас басында жүрген қазаншыларда
тыным жоқ; осы өңірдің иттері де қалмаған; сойылып жатқан малдың қанжынын бір-бірінен сырттай қызғанып ырылдасып тұрады да, шаңы бұрқ
етіп таласа кетеді.
Өлікті жөнелту он-он бес кісіге жүктеліпті. Бəрі де Есболға ет жақын
кісілер. Ертеңгі күні мына қырық рудан құралған жиынның қыбын тауып,
басы-аяғын ырза ғып аттандыратын асаба осылар. Əлі де болса жан-жақтан
құйылып келіп жатқан соншама халықтың үш мезгіл асын əзірлеп,
көліктерінің от-суын қандырып, ең аяғы үлкендердің ішдəрет алатын жылы
суына дейін даярлап тұруға міндетті еді.
Сиыр сəскеде ет пісті. Сыртта жүрген халың жапырылып ішке кірді. Жас
жігіттер қайың тегешті қайқаңдап көтеріп, төр алдына табақ-табақ ет
тартты. Өлік шығатын кез жақындаған сайын ауыл үстінің əбігері ұлғайып,
айрықша асабалар қайта-қайта қыр басына шығып, мəслихат құрып, алдағы
кəделер жайын кеңесті. Кəде жайы - ауыр. Үйір-үйір мал керек. Мына
жиналған кісілерге уыстап шашатын қаржы керек. Есбол желісіне мал
айналып, бақ-дəулеті тасыған кісі емес. Халық атасы болған аты бар,
қадірлі, сыйлы қартты ауылдас ағайындар ажарлап, ортадан көмуге пəтуа
қылды.
Асабаның ақсақалы - Сүйеу қарт. Есболдың көп жыл қанжығалас болған
қадірмен досы. Бір жағынан сүйек тістескен құдандалы жекжат. Сүйеу
сөзге сараң. Дүние-мал жайындағы сөзге тіпті араласпайтын. Күнібұрын
кеңесіп алмақ боп ауыл сыртына оқшауланып шыққанда да, ол шидем
күпінің мол шалғайын тақымына басып, малдасын құрып, тіп-тік боп
шаншылып алды. Сонан қайтып қасында қауқылдаған көптің бетіне көз
салмай, тебе басына жиналған жұрттың үстінен асып жоғарылай қарап
отыр. Бағана Еламанға жұрт жабыла көрісіп, жылап-сықтап жатқанда да,
Сүйеу қарт сыр алдырмады. Кен алдында қайғысы мен қуанышын бірдей
тежеп, азалдан өңін билеп үйренген болаттай берік кісі бұл жолы да міз
бақпай, безеріп отырып:
- Ə-ə, келдің бе? Е-е!.. Кебенек кигеннен түңілме! - деп, қуанғаны, əлде
кекеткені белгісіз, Еламанның қолын уысында қысып ұстап, кескініне
іркіле қарады. Сонан кейін ол: -Балаңды бағып отырмыз. Өзіңе тартқан...
оның да жаны сірідей берік, - деп күле түсті де, тез тыйылды. Сонан
қайтып үндемеді.
Сүйеу қарттан кейінгі аузы дуалы кісі - Əліби. Туыстың жағынан табыспаса
да, ежелден бері балықшылармен қыстауы қатар, Еламанмен көңілдес.
Əлиза мен Бөбектің əкесі болған соң кешегі Мөңке деректі балықшыларға
бауыры бұрып тұрады. Жəне бұл өзі адам баласына көңілінде құттай аласы
жоқ, ағалық əділ сөзін айтып, əрдайым ағына тоқтайтын кісі. Жиынды
жерде жапырып сөйлемесе де, ел арасының ескілік əңгімесін баққан
саққұлақ саһада шал. Көбіне өңіріне түскен күйектей қара сақалын
алақанымен ақырын сипап қойып, қалың қабақ, қалың етті манакөк беті
манаурап, ойға шомып отырады. Ретті ерінде қысқа қайырып, мықтап бір
айтады. Аңысын аңдып, ақылға қонымды сөз айтқасын ағайын-тума
арасында абыройлы.
Осы қазір он-он бес кісі Сүйеу қарт пен Əлібиді ортаға алыпты. Ауыл
сыртындағы төбе басында оқшауланып иіріліп отырып, соңыра сүйек
жуатын кісіні, қабір қазатын кетпеншіні, Құран оқитын молла жайын
ақылдасып жатыр еді. Соның үстіне Судыр Ахмет пен Нағымет келді.
Баласы сот кеңсесінен қуылып, əңгімелі болғасын Нағымет қазір бұл
жақтағы ағайын-туманы сағалап жүрген. Ана жақта баласының басына
бұлт айналып тұрғанын бұндағы ағайынға сəдеттеп, көңіл жетерлерден
қаржы жинап ала қайтатын ойы бар.
Нағымет өліктен өзіне ештеңе тимейтін сыңайын байқағасын қабағы түсіп
кетті. Енді бірде қатар отырған Судыр Ахметке еңкейіп, құлағына бірдеңе
деп сыбырлап еді, Судыр Ахмет оны шұғыл қостап, басын изеп,
құнжыңдап қалды. Сол сол-ақ екен, Нағымет «сен үндемей тұра тұр»
дегендей, Ахметтің тақымынан басып-басып қойды да:
- Аға-екемнің басты бір киімін мен алам! Жол менікі, - деп кимелеп ортаға
шықты. Еламаннан сəл төменірек отырған Əли өзін ұстай алмай, ақырып:
- Əй, көргенсіз, - деді, бара сала жағасынан ала кететіндей, өзі де орнынан
атып тұрған-ды, - көз ашқалы қол жайып, жалақтап жүрсең де, бүйірің бір
шықпаған екен. құдай құрамаған соң қол жайып сұрап, қазығыңа қара
айналдырам дейсің бе?
- Ау!.. Ау, ағайын-ау...
- Уə, қой əрі! Тірінің алапасын тауысып, сен енді өліктің кебініне көз сүздің
бе?!
Біреуден бірдеңе жыратын ыңғайын сезгенде, Судыр Ахмет сияқты
Нағымет те сөзге тоқтамайтын. Ондайда, əсіресе, осы бір өндіршегі
сорайған, бір көзі соқыр, сүдінсіз, арық қара кісі ар-ұятты қойып, ойына
алған іске өзеленіп кірісетін. Осы жолы да Əлидің сөзінен кейін ол дəл бір
күйік көтергендей қалшылдап ұшып түрегелді. Сары төбенің басында
дөңгеленіп отырған кісілердің қақ ортасына дедектеп жүгіріп шықты.
Тымағын басынан жұлып ап, жерге тартып ұрды. Соқыр көзі жұмылып
жүретін. Бұл жолы тіпті бұрынғысынан да қаттырақ жұмылып, ал ана
жалғыз сау көзі шырадай жанып, осы отырған кісілердің бетіне тебен
инедей тесірейе қарап:
- Ойбай-ау, мен... мен бейбақ арыстай азаматым... со секілді асыл ағаекемнің алапасына қызықтым ба? - деп ұзын мойнын осы тұста өзеурей
созып, қып-қызыл боп қылғына сөйледі. Қос шықшытындағы
күретамырлар білеуленіп бадырайып кетті. Иіріліп отырған кісілерді
жағалап шықты. Бірақ бір жан үндемеді. Бөрінің сырт беріп, үнсіз сазарып
алған түрін көргенде, Нағымет ызадан жылап жіберді. Көп ішінен Сүйеу
қартқа жүгіріп барып, алдына тізерлеп отыра қалды:
- Ойбай-ау, мен алапаны қайтейін?.. Мен ата-бабам салған ақ жолға
таласып тұрмын ғой.
- Тəйт!.. Тəйт əрмен! - деп Сүйеу қарт күпінің ұзын жеңімен жасқап. Омəй, омəй, шіркін-ау... Сен ақ жолдан... ата-баба жолынан садаға кет.
Қарғыс жолынан басқа жол бар ма сенде? - деп жекіріп тастады.
Нағыметтің беті қайтып қалды; бірақ жасыған жоқ; ол енді Сүйеу қартпен
қатар отырған Əлібиден төрелік іздеп:
- Есбол ағам... қандай аға-екем еді... Оның қара бақайына... басып кеткен
ізіне тұрам ба?! Со секілді арыстай азаматым өліп, халқым қара жамылып
отырғанда, мыналар масқаралады. Масқара болдым... Қор болдым...
Құрыдым! Құртты мені! Ойбай!.. Ойбай!.. - деп өз басын өзі төпеп, еңіреп
жылап жіберді. Судыр Ахмет сияқты бұда өзінің күзен бел ұзын бойымен
киреңдеп кеп Əлібидің аяғына жығыла кетті. Əліби денесі түршігіп, оған
тіксіне қарады. Осы ант соққырлардың əнебір кезде көршілес отырған бір
ауылға салған лаңы есіне түсті. Сол жолы Судыр Ахмет пен Нағымет
жолаушылап келе жатып, Есбол қариядай ел сыйлайтын бір кісінің қазасы
үстінен шығады. Қайғылы ауыл бұларға көңіл бөле қоймайды. Соған
қитыққан бұл екеуі бүлік шығарайын десе елік жолы ауыр. Жылапсықтаған халың өлікті жөнелткелі сыртқа алып шығады. Сол арада əкесі
өлген екі жігіт халыққа қарап: «Əкемде кімнің қарызы бар? Мойнына
парыз болмасын, айтыңдар», -деген екен, осыған дейін орайын тосып
отырған Нағымет ілгері жылжып:
- Менің алажағым бар. Қабенжан сот болып тұрғанда сен екеуіңнің əкең
менің күрең атымды мініп кетіп еді, - депті. Халық сілтідей тына қапты.
Бұндай жағдайда алажақ кісіге ықырарын істеп, ырза ғып жіберу лайық.
Əйтпесе, мойнында қарызы бар өліктің табытын көтеріп, қара жерге беруге
ешкімнің қолы бармайды.
Нағымет соны біліп:
- Əкеңнің мойнындағы қарызымды қайтар, - деп көп алдында қадала түскен
екен. Сол кезде мына жақтан Судыр Ахмет шаңқ етіп:
- Əй, Нағымет. Қой, жарқыным, қоя ғой. Ойбай-ау, сол секілді асыл ағаң
үйіңе қонақ боп келсе, астына ат мінгізіп, үстіне шапан кигізіп жібермейсің
бе?! Мына екі жаман неменің еңсесі түсіп кетті ғой. Алажағың бар-ақ
шығар. Бірақ қаза жолы ауыр ғой. Сен-ақ қия ғой. Көп болса көзі тіріде
ағаңның астына мінгізген атың болар, - депті.
Мына екеуінен сондай сойқан шығып кете ме деп қорыққан Əліби:
- Əй, Нағымет! Есбол халық ағасы еді ғой. Оны бүгінгі күні ақ жолға
абыроймен жөнелтіп салайық деп жатқанда, жарқыным, бұл қай
қылығың?!. Уа, қой енді! - деп еді.
- Қоймаймын... Неге қоям?.. Қоймаймын! Ортаңа ойбай салам. Ошағыңның
күлін шашам. Бізді осал көрме, бас-аяғымызды жиғанда біз де бір ауылмыз.
Бүйтіп «Өлмесең тұрма» деп шабымды шабақтап, шамыма тиер болсаңдар,
шынымды айтайын, осы арада ошағына таған қып қақсаң да, ертең бар
тобымызбен Орда қонған болысына ошарыла көшеміз. Ал сонда қайтесің?
А? А?
Сөзге енді Судыр Ахмет араласты. Қақпа шекпеннің жағасынан өндіршегін
созып, төбе басында дөңгелене отырған көп арасына кимелеп кіре берді:
- Ау!.. Ау! Нағымет аға-екемді иттей талап, тұщы етіне ащы таяқ салып,
мына сендер кімді басынасыңдар, а? Кімді иықтайсыңдар, а? Жоқ! Жоқ, біз
ондай қорлыққа көнбейміз. Мына біз табаныңа қадалар тікенбіз. Қарныңды
қырнайтын қара пышақпыз...
Төбе басы у-шу, азан-қазан болды да кетті. Мына пəлелердің айқайы сырт
халықтың құлағына шалына ма деп қысылған Əліби қасындағы біреуге
мойын бұрды.
- Мына соқыр итті тыныштандыр. Сүйекке кіретін бір кісінің санатына ал.
Судыр Ахметтің ақжарғақ аламан құлағы елең етті. Əуелі мына сөз
құлағына жылы тиіп, жымың етсе де, бірақ іле-шала Нағымет алған
алападан бұның өзіне тиер ештеңенің жоғын көргесін:
- Ау, Əліби-ау! Нағымет Маралбайдың баласы болғанда, ау... ау, мен жерден
шықтым ба? Со секілді арыстай ағамның жағалы бір киімін мен неге
кимеймін? Ертеңгі күні халық алдында иығым жарқырап шықпаймын ба?
Сондай асыл аға-екемнің көзіндей көріп кием ғой.
- Ой, өңкей бəддұғаға ұшыраған найсап. Бəледен машайық қашып
құтылған. Құрысын, мына пəлеге де бірдеңе беріңдер.
- Əлеке-ау, ештеңенің ыңғайы жоқ қой.
- Білем. Бірақ амал қайсы, қабір қазушылардың бірлігіне кірсін.
- Е, е, бəрекелде! Міне, мынау ақыл! Ау, Есбол ағамның қабірін мен
қазбағанда кім қазады?!
Əли бір кісіге дербес əлі келетін қарулы жігіт еді; ол қолындағы сегіз өрме
бұзаутіс қамшыны ызалана қысып, ырғалып қойды.
- Əттең, не пайда?.. Өлік үсті болмағанда, не қыласың - қызыл жон ғып
бөріктіріп алатын-ақ кісілер екен.
Нағымет пен Ахметтің лаңынан кейін жұрт біразға дейін үн-түнсіз
томсарып қалған-ды. Əліби Сүйеу қарттың суық жүзін сырт салып, ашуға
булығып отырған түріне қарап, оның жуық арада сөзге араласа қоятын
сыңайы жоғын байқады. Сүйеу қарттан кейін бұл жиынның аузына қарап
отырған ендігі үлкені өзі болғасын Əліби еңсесін тіктеп, əлгі жанжалдан
кейін үнсіз томсарып қалған топқа көз тастады. Бірақ сөзін бастамай, ақ
шалған күйектей қара сақалын алақанына толтыра уыстап отырды да:
- Есбол бала да жоқ, пана да жоқ, жалғыз жетім шал еді, - деп дауысын
көтеріп өрлей сөйледі. - Көзі тірісінде жиған аз ғана малы азығы да, ел
айналар қазығы да еді. Бүгінгі күні арамыздан жетім шал дүние салып,
ысрат сапарына жол шеккенде... уа, мына артында қалған біздер оның аз
ғана алапасына көз сүзетін сияқтымыз. Айтыңдаршы, сонымыз жөн бе? Біз
асаба емес пе едік?! Өз қолымыздан жайғарып, ажарлап жөнелтуге тиіс
едік қой. Біле білсек, бізге жетім шалдың киімі де, тірнектеп жиған тиыны
да керек емес. Жөн көрсеңдер, ағайын, суыртпақ жібін бойымызға
жапсырмасақ деймін. Мына қоңсылас отырған қалың ағайын Ағыс пен
Көгіс бөліссін. Сүйегіне кірген шалдар алсын. Намазын шығарған
молдалар алсын. Қабірін қазған кетпеншілер алсын, кесім осы болса
қайтеді?
- Жөн. Дұрыс!..
- Айтқаның орынды.
- Ендеше, пəтуа осы болсын.
Сүйеу қарт пен Əліби шалғайын қағып түрегелді. Өзгелер де жапырлап
тұрып жатты. Əли мен Рза қабірші жігіттерді жинап алды да, ауыл
сыртындағы үлкен қорымға барды. Төбе басының жері қатты, қызғылт
тастақ екен. Қандай қарулы жігіт білек сыбанып түссе де, бір бауыр жерге
дейін арсы-күрсісі шығып қимылдағасын қажыры қайтып қала берді.
Құлаштап сілтеген кетпеннің жүзі қиыршық тасқа тиіп, шақылдап тайып
түсіп жатты. Судыр Ахмет кештеу келген-ді. Ол жолында тұрған кісілерді
кимелеп сөйлеп келді де, бұл кезде жуан белден қазып тастаған қабірге
қарғып түсті. Қабір ішіндегі жігіттің қолындағы кетпенді ай-шайға
қаратпай жұлып алды. «Ойбай-ау, бүгін жан аяйтын күн бе? Былай неге
қазбайсың? » деп құлаштап шаба жөнелді. Бұл қалай кіжінсе де, қиыршық
тас аралас құм мен қызыл сазға тиген кетпен жүзі шақылдап, бір сүйем
батпай қойды. Судыр Ахмет онан сайын өршеленіп кетпенді əрі-бері
сілтеді. Ақ тер, көк тер. Иті шығып ырс-ырс дем алады. Жан-жағында
күлкіге булығып, анталап тұрған кісілерге көз салмай, кетпенін шыр
айналып жүгіріп шықты. Бұлардың кезек сұрай қоятын түрін байқамағасын
қайта қимылдады. Бірақ əлгідей емес, беті қайтып қалған.
- Кетпені құрғыр да ап-ауыр... Ұңғысына қорғасын құйған ба, қалай?..
Судыр Ахметтің сырына қанық біреу:
- Иə, жаман қатын сияқты жаман кетпен де кісінің жігерін құм қылады ғой,
- деп қостап еді, осы сөзді арқаланған Судыр Ахмет жүзі жайнап шыға
келді:
- Шіркін-ай, қаланың көкек бас ақ шоты болар ма еді! - деуі мұң екен, бір
жігіт жүгіріп барып анадай жерде жатқан ақ шотты əкеп, қолына ұстата
қойды. Судыр Ахмет екі алақанына кезек түкіріп алды. Сосын қолға
ұстауға ыңғайлы жеп-жеңіл шоттың сабына бір, басына бір қарап
сүйсінгенін жасырмай жымың-жымың етті. Бірақ анадан туғалы жанын
қинап жұмыс істемей, ісік өкпе боп кеткен неме сəлдесін-ақ алқынып
қалды. Шотты сермесе құдды терісін сыпырған күзендей жалаңаш
қабырғалар ыржың-ыржың етеді. Тер сорғалаған бет түтігіп кеткен.
Бұрын жаны кішкентай қиналса, бірдеңені сылтауратып, жұмысты тастап
қайқайып жүре беретін. Бұл жолы мына бір өңшең көргенсіз, сəкəку,
жəркелеш, жарымес жігіттер жан-жағынан анталап, бұл шот сермесе
шуылдап: «Ой, пəлі!», «О, бəрекелде!», «Шіркін, жұмысты істесе Ақаң
істесін!», «Басқамызды білмеймін, ал мына Ақаңның қызметіне Есбол
атамыздың аруағы ырза шығар», - деп қот-қоттап көтермелеп тұр. Ой,
нəсілсіз əтеңе нағлеттер. Осындай кісі жаны қиналып тұрғанда қолғабыс
берсе несі кетеді екен? Е, Құдай, кешегі лаңкесті құлдар, нəсілсіз иттер, аға
сыйлаушы ма еді? Ау! Ау, жер тəңірісі ақ патшаны жағадан алып жүрген
жарымес жындылар емес пе?! Бұлар... бұлар ше, Құдайды да сыйламайды.
Əлі құрыған Судыр Ахмет əрі-берідесін жеп-жеңіл шотты зорға көтерді.
Жаны күйген бір кезде ол шотты лақтырып тастап, қабір түбіне тізерлеп
отыра қалды да топырақты қос қолдап осып-осып алды:
- Кетпен дейсің, шот дейсің... ал енді, енді бар ғой, осы өзіңнің Құдай
берген мына қос қолыңның қасында соның бəрі мүлік емес.
Əли қабірге қарғып түсті. Судыр Ахметті жас бала құрлы көрмей көтеріп
ап сыртқа атып жіберді де, кетпенді қолына алды.
***
Есболды жерлегесін өлікке жиналған қарақұрым қалың нөпір топ-топ
болып тарай бастады. Аттылысы, түйелісі, əйелі, еркегі аралас шұбар ала
жиын жан-жаққа бытырап кетіп жатты.
Ағайын-тума тым болмаса жетісіне қара деп жабысса да, Еламан бір
күннен артық бола алмады. Асығыс жайын айтып, ертеңіне түс ауа атқа
қонды. Жүрер алдында Есбол атасының басына барып Құран оқыды.
Есболдың жақсы көретін қара тазысы ере барған-ды. Есті иттің іші бəрін
сезетін сияқты. Қабір басында қол жайған кісілердің алды-артына шығып
қыңсылап жүр. Жер астында жатқан бұ дүниедегі ең жақсы жанашырын
қимай, қасындағы кісілерден көмек сұрағандай. Еламан осы итке қараймын
деп отырып Құран сүресінен жаңылып қала берді. Қанша күннен бері ас
ішпеген иттің екі бүйірі сұғылып кетіпті. Қабір басында көзін төмен салып
сазарып алған мына бір кісілерден түк шықпасын сезді ме, бір кезде қара
тазы жас қабірдің топырағын иіскелеп, жаны қызығып шыр айналып
жүгіріп-жүгіріп алды.
- Апыр-ай, мына иттің даусын-ай! Қанша кісі жиналғанда өлікті жаны
күйіп жоқтаған жалғыз осы болды-ау, - деді Əли. Көңілшек жігіттер көзіне
жас алды. Еламан жыламайтын. Əсіресе, дəл осындай өлік шығып, ел-жұрт
ызы-шу боп жатқанда, көзінен жас, өңінен қан қашып сұп-сұр боп алатынды.
Құран оқылғасын Еламан орнынан тұрып жатып қара тазыға көз қиығын
тастап еді; нəсілі ит демесе, мына пақырдың өңінде нақ бір жанашыр
адамның жүрегін дірілдеткендей зіл батпан ауыр мұң тұрғанын көрді. Қара
тазы қабір басынан ұзап кетіп бара жатқандардың соңынан қарап тұрып
тұмсығын көкке көтеріп, даусын ұзақ созып ұлыды да, сосын шəу-шəу үрді.
Еламан қайда барса да екі елі қасынан қалмай еріп жүрген мына кісілердің
бары-жоғын байқаған да, сезген де жоқ. Осы қазір ол өзіне де, өзгелерге де
ызалы. Осы өңір қатты сыйлайтын қарияны қара жерге берді. Кеше бүтіл ел
күңіреніп жоқтап еді. Арулап жуып, аққа орап, қос аршын қара жерге қалай
көмді, солай көңілден де кетті. Енді, əне, түк болмағандай аттысы атқа,
түйелісі түйеге мініп, кəжік-күжік əңгімелерін соғып, ауыл-аулына тарап
барады. Бұ да аттанғалы белін буып құнтиып отыр. Сонда, бəтір-ау, өлікке
жиналған осынша халық ішінде əлгінде Əли айтса айтқандай, Есболды
шынымен жаны күйіп жоқтаған жалғыз жаңағы қара тазы болғаны ма?
Солай ма? Неғылса да, осы жұрттың қызығы мен ренішіне қатар кенеліп
жүрген аспан асты, жер үстін жалған, алдамшы, опасыз дүние деп қаралай
түңілетіні тегін болмағаны ғой. Жо-жоқ... дүние шіркін опасыз болса болар.
Бірақ дəл сол айтқандай, опасыз болғанда да оның бір айналымға келмей
шолтаң ете қалатын өткіншілігін айтпаған шығар. Озалдан туу хақ, өлу хақ.
Дүниеге келген əрбір адамның құлақ қақпай мойындаған жалғыз ақиқат
шындығы еді ғой бұл. Жə, сонда осы адамдардың аузын ашса дүние опасыз
деп өксігін баса алмайтынына жөн болсын?.. Опасыз дүние ме, жоқ,
адамдардың өздері ме?
Еламан жаңа қара тазыға қараймын деп Құран сүресінен жаңылып кете
берген-ді. Қабір басындағылардың бет сипап жатқанын көріп, бұ да тие
берсін деді. Жүрелеп отырған жерінен жалма-жан түрегелді. Еңкейіп,
тізесіне жұққан топырақты қақты да, көп дүрмекке ілесіп қайтып келе
жатқанда да осы ой бір сəт басынан кетпеді.
Бүгін Есбол атасы дүние салды. Кемпірі былтыр өлді. Енді мына
тұлдырсыз үйге тұлға болар тірі жан жоқ. Есік-терезесін сыртынан тас қып
бекіткесін бұл үйге бұнан былай қарай əлгі бишара тазы болмаса, онан
басқа кім аяқ баса қояр дейсің?! О да қорада күн көзінде қақсып жатқан
итаяқты иіскелеп-иіскелеп, қыңсылар-қыңсылар да жөніне кетер. Еламан
түрегелді. Есіктен шығар жерде қасындағы кісілерді ілгері өткізіп жіберді
де, өзі сөл іркіліп, Есбол атасының үйіне ақырғы рет бұрылып бір қарады.
Күн бетте жалғыз терезесі бар, бас-аяғы бір бөлме. Бірақ дариядай кең.
Қашан кемпір қайтыс болғанша осы өңірдегі қонағы үзілмеген, дастарханы
мол, меймандос үй-тұғын. Еламан сыртқа ере шыққан кісілермен есік
алдында тұрып қоштасты да, жігіттерін ертіп жүріп кетті. Маңдайы - болыс
аулы. Совет үкіметі орнағасын бұлар да болысты кешегі қара сирақ
жалшыдан сайлаған-ды. Едіреңдеген жас жігіт екен. Екі күн бірге болғанда
байқағаны -алдына келген кісінің жақпас бірдеңесін байқаса болды,
қолында сығымдап ұстап тұрған қылышты бір сөзге келмей суырып
алатындай, сыртына сұсын шашып шіреніп алады екен. Бес қаруы белінде
тұрғасын ба, ол тек Еламанға үйтпеді. Еламан:
- Жасақ құрам, елден жігіт жиып бер! - деп еді.
- Ол оңай ғой, - деді жас болыс.
- Сосын... оларға ат керек, - деп еді.
- О да оңай, - деді.
- Қанша деп сұрамайсың ба?
- Қанша керек болса, сонша жинап берем. - Еламан айтқанын екі етпей
едіреңдеп тұрған мына жігітке сенімсіздене қарап еді. Жоқ, қолынан
бірдеңе келетін сияқты. Дəл өзіндей өңшең қылыш асынған жігіттерді
дереу жиып алды да, бір тобын жайлауда отырған жалпақ елден жігіт
жинап келіңдер деп шаптырды. Дəл солардай жалақтаған жəне бір топты
осы өңірдің Еламан жақсы білетін байларына шаптырды. Бұларды да
қызыл əскерге жылқы жинап əкеліңдер деп, бет бақтырмайтын қатал
əмірмен аттандырған-ды. Сол күні ақ пен қызыл арасында жан-жақтан
шаңдатып жылқылар келе бастады. Кіл сəйгүлік жарау аттар.
- Бұл Тəңірбергеннің жылқылары.
- Неге аз? - деді болыс.
- Мырзаның өзі жоқ екен. Алдаберген осының өзін шаққа...
- Не деп оттап тұрсың? Сұрама дегенім қайда, берсе - қолынан, бермесе жолынан.
- Төбелес шығып кете ме деп қорықтым.
- Қол көтеріп көрсін... Түндігін түріп қойып шауып алам. Ожар Оспанның
жылқылары қайда?
- Қиқар неме өз ықтиярымен қотыр тай да беретін емес.
- А-а?! Қап, мына иттің ызасын-ай. Ендеше аттан. Дереу... дереу аттан! Өзің
бастап бар. Тез! Қарсыласса - қару жұмса. Ат! Шап! Жауабын өзім берем.
Ал Ожар неменің өзін осында жаяу айдап əкел! Ұқтың ба, алдыңа сап, жаяу
айдап əкел!
Еламан жас болысқа екеуден-екеу оңаша қалғасын тым қатты кетіп бара
жатқан жоқсың ба деп ескертіп еді. Болысқа бұл сөзі ұнамады.
- Жігіттерді де, жылқыны да жинап берем. Ал, ағасы, тек байларға ара
түспе. Қазір заман басқа. Оларды тып-типыл ғып құртпай, бізге тыныштық
жоқ. Өй, неғып тұрсыңдар, тез аттан дегенім қайда?
Еламанда енді оның ісі болған жоқ. Оның дəл өзіндей сары ала қылышы
сартылдап ішке бірі кіріп, бірі шығып жүрген əпербақан жігіттерді шұғыл
бұйрықпен жан-жаққа аттандырып жіберіп жатыр.
Иə, заман өзгерді. Адамдар да өзгерді. Кеше мал соңында сылпылдап күн
кешкен мыналар да қазір басқа. Болыс бір жанды бетіне қаратпайды. Бұның
ұғымында малы бардың бəрі -бай. Ал бай атаулының бəрі - жау. Əсіресе,
бұрын болған-толған кісілерге бүйідей тиеді. Бай ауылға тасырлатып
шауып барады. Алдынан үріп шыққан иттерді атады. Астында ақ тер, көк
тері шыққан аттың басын ақбоз үйге тіреп тұрып айқайлап сөйлеседі.
Айтқанын қалт етпей, алдына түсіп емпеңдеп жүгіре жөнелсе жақсы. Егер
қарсы келсе көзі ақиып, қолы қылышқа сарт етеді. Басқа басқа, осы болыс
таяуда өзімен бірге туған бауырын, Тəңірбергеннің малын жасырды,
байдың құйыршығы деп ұстап, қаладан келген милицияға айдатып
жіберген-ді. Сол сұмдықты көрген осы өңірдің халқы қазір бұнан қаралай
тітіркеп тұратын бопты. Жаңағы жігіттер де бара сала, ай-шайға қаратпай,
Ожар Оспанды алдарына сап дірдектетіп жаяу айдап əкеледі.
Еламанның іші мұздай болды. Қолы теңдікке жеткен кешегі қара сирақтар
өздерінің ендігі тірлігін тек кек алудан бастаса келешекте əлі талай бас
домаламай қайтер дейсің?..
***
Еламан түбектегі ауылдан ертелете аттанды. Аты мықты. Суыт жүріске өзі
шыдаса, Шалқардан шыққалы бауырын тартып жарап алған күрең қасқа
жар басындағы балықшылар аулына күн барында жеткізетіні кəміл. Кісіден
қателессе де бұл өзі жылқыға көзі жіті жігіт-ті. Тақымы астындағы ат түгіл
желі басында үйір-үйірімен үйездеп тұрған жылқыға көлденеңнен көз
салса болғаны, қайсысының қандай мал екенін бір қарағаннан біле қоятын.
Күрең қасқа, сірə да, қамшы салғызбайды. Қайыс тізгінді қасарысып
тартып отырғанның өзінде əрі-берідесін денесі қызып, тас төбесінде
шаншылған қос құлақтың түбінен шып-шып тер шыққасын, тіпті, делебесі
қозып көтеріліп кететін. Сонан кейін езуін айырған ауыздықты егеспен
қарш-қарш шайнап, тізгінін созып шаба жөнелетіндей жол бойы үнемі сүзе
ұмтылып отыратын ұрыншақ.
Еламан қазір күрең қасқаға əбден бауыр басып алды. Қайда жүрсе де өзінен
бұрын əуелі осы аттың бабын істеп, оты-суын қандырып отырады. Күрең
қасқа қазір тіпті күйлі. Түбектегі ауылдан шыққалы төрт тұяғы топылдап
cap желіп келеді. Жететін жері қашық болса да, күйлі ат қоймады.
Намаздыгер-намазшамда Бел-Аранның сырт жағындағы боз жусанды
бұйратқа ілікті. Сонан қашан балықшылар аулына жеткенше көк аспан
астында далиған көк теңіз жолаушының бүткіл бір қапталын алып жатты.
Аңғардан соққан баяу ғана ескек жел жол бойы күрең қасқа атты да, бұны
да омырауынан қағып желпіді де отырды.
Еламан жол бойы Əлидің үйіне түсермін деп келе жатқан-ды. Ауыл шетіне
кіре бергенде ат басын Достың үйіне қалай бұрып алғанын байқамады. Жə,
бір есептен бұнысы да дұрыс. Араларындағы араздықты асқындыра
бергенше, қайта бір есептен осылай ығытын тауып, қазіргідей түс
шайысып жүрген қырғи қабақ кезде сен-ақ кішірей.
- Біреу келді ғой, - деді Қарақатын ат тұяғының тықырына елең етіп.
Дос төрге жайған алашаның шетінде насыбай уқалап отырған-ды. Орнынан
қозғалмады. Сыртқа сүріне-қабына жүгіріп шыққан Қарақатын үй
алдындағы жалғыз қазыққа атын байлап жатқан жолаушыны көре сала, «ей,
мынау... Ойбай, бетім-ау... Өзі не боп кеткен? Үсті-басы тыртысқан мынау
не киім? Құрысын, құрысын, қатпа болған атандай қол-аяғы сидиыпты да
қалыпты». Күлкі қыштаған Қарақатын алақанымен аузын баса қалды. Қан
теппейтін қайыс қара бетін сырт айнала бере шымшып бір үзіп алды.
- Əй, тұр! Еламан келіп аттан түсіп жатыр.
Дос бұл жолы да бəрібір құлақ аспай, насыбайын уқалап отыра берді.
Қарақатын қопырсып жатқан үй ішінен төсек-көрпе іздеп, зыр жүгіріп
жүрген үстіне Еламан кіріп келді. Қарақатын сасып қалды. Қас қылғанда,
мына жаман неме де көк насыбайды мүңкітіп қозғалмай отырғанын
қарашы.
- Қайным, жоғары шық.
- Рақмет, жеңеше.
- Жаман ағаңның есігін ашпайтын едің, осы жөнің түзу, жақсы келдің.
- Өй, сұңқылдамай, шайыңды қой!
Қарақатын мырс етті:
- Ағаң осы.
- Əй, қатын...
- Көрдің ғой, бізді қорқытады.
Дос күлтілдеген қабақ астынан қатынына алара бір қарады. Қарақатын оған
«тұтаң» деп ернін шығарды да, өреше жақта тұрған қара шайнектің суын
төге-шаша сыртқа ала жөнелді. Дос бүкіл үйде қонақпен екеуі оңаша
қалғасын да үндемеді. Ақырған көк насыбайдың иісі танауын жыбырлатып,
түшкіре жаздап көзі жасаурап отыр. Еламан рай бермей қойған үй иесіне
тіл қатудың есебін таба алмай, қозғалақтап мазасызданып отырды да,
сосын сырт жағында жатқан жастықты өзіне тартып алды. Жұмарлап
қолтығының астына басты. Шай үстінде де сөздері жараспады. «Бекер
келдім бе?» деген өкініш көңілінен кетпей отырған. Əйтеуір, шайдан кейін
Дос тіл қатып:
- Балаңа соқтың ба, пақыр қалай екен? - деп жөн сұрап еді, сарқып ішкен
шайдың; шəмбесін сыртқа апарып төккелі есіктен шығып бара жатқан
Қарақатын қайырылып тұра қалды.
- Бар, шаруаңды істе, - деді Дос. Əдетте оны ешқашан жыр демейтін
Қарақатын қайтып келіп, күйеуімен тақымдасып отырып алды.
- Бала жүдеу, - деді Еламан.
- Шала туды ғой. Сонан болар, - деді Дос.
- Не қылған?.. - деді Қарақатын, - кісі баласын кісі баға ма? Құдай біледі,
Сүйеудің қақбасы қаймағын алған көк шалап сүтті беретін шығар.
- Қой дедім ғой саған.
- Қой дедім, қой дедім. Сонан басқа білерің бар ма сенің?
- Əй, қатын... өлгің кеп отырмаса, қой енді.
- Сен бе өлтіретін?! Тұтақ. Ой, шір... - Қарақатын күйеуінің қол созған
жағына көз тастады да, жым болды. Жаңа насыбай уқалаған жиде қаданы
Достың өзіне жақындатып тартып алғанын көргенде Қара қатынның
тырыли арық денесі көйлек астында қайқаңдап кетті. Ол енді отырса да,
тұрса да көз қиығын жиде қададан айырмады.
- Енді үйлен, - деді Дос.
- Өзімнің де ойымда бар.
- Ой-сойды қайтесің. Бас сал да үйлен. - Қарақатын жиде қаданы білдірмей
есік алдында жатқан бір арқадай отынның астына сүңгіте салды.
- Мəку-сəкуді қой да үйлен. «Шүйкебас алмай шыр бітпес» деген, - деді
Дос дүңкілдеп.