Қан мен тер - 15

Кəлен баяғы ұрлық қып жүрген не бір жырындықор қуғыншылардың
талайын ізінен оп-оңай адастырып кете беретін-ді. Енді не болғанын
қайдам, осы жолда бұл басына тықыр таянғанда қолданатын ежелгі
машықпен үйреншікті тəсілге басып, бір кез із түспейтін тақырға салды.
Онан тағалы ат болмаса, қалған жылқының тұяғын қағатын қатқыл, тастақ
төбелерді тасырлатып түн - түн, күн - күн жортты. Бірақ онан да ештеңе
шықпағасын жаны қысылған Кəлен енді жықпылы, жыра - сайы мол ұры
шыңына тығылып еді, бұл өңірдің ұңғыл-шұңғылын жетік білетін кəнігі
біреуді жолбасы ғып алған, аттары сайлы солдаттар бұларды бəрібір
құтқармады. Жолында кездескен ауылдардан қайта - қайта ат ауыстырып
мініп, ағарған сусынға қанып əл жиып алады да, қайта қуады.
Кəлен қыр соңына түсіп алған пəледен құтыла алмасын білді. Амалы да
таусылды. Барар жер, басар тау қалмай, апшысы əбден қуырылған бір тұста
«өзекті жанға бір өлім» деп, осындайдағы өзінің «нар тəуекеліне» басып,
соңына қадалып түсіп алған қан - құйлы жауға қарсы шапқысы кеп еді,
оған найзасы шошаңдаған жігіттерді мылтыққа қарсы айдап салып, қырып
алармын деп қорықты.
Бұлар ұры шыңынан алдын түн қып қашып шығып еді, сонан бір жерге
тоқтамай түн -түнімен жортып отырып, таң ата алдарынан кездескен о басы
мен бұ басына көз жетпейтін аңғарлы терең сайға келді де, ат басын
тартты. Сайда құс таңдай ұзынша жапырақтар жаутылдаған құба тал қалың
өскен екен, жоңышқалы, мортықты терең сайдың табанында, əлі де болса,
балауса қалпын сақтап балбырап тұрған тып-тығыз қалың көктің қайсы бір
тұсы жазатайым сəл-пəл селдіресе, сол арадан мөп-мөлдір бұлақ суы мөлтмөлт көріне түсіп, қапелімде қайтадан қалың қауға кіріп жоғалып кетеді.
− Пай, пай, мынау жарықтық айта қалғандай-ақ, жер екен, - деп атын
жетелеген əлде біреу Кəленге қатарласа берді. Кəлен оған бұрылған жоқ;
басында баяғы бір ой: «Қайда барып жан сауғалайды? »
− Бұл өзі кімнің жері екен? - деді Кəлен.
− Кім білсін, бұл маңның бəрі – Тілеу - Қабақтарға қарайды ғой. Солардың
бір мықтысының жері болар.
Кəлен үндемеді. Ішінен: «Апырай, ə... Тəңірбергеннің қайын атасы болмаса
не етсін?» -деп ойлады. Жə, кім болса да, басқа емес, əйтеуір қазекемнің
жері ғой, жаудың қарасы көрінгенше осы араға тыныға тұрамыз. Жігіттер
шаршады. Аттар да қан сорпасы шықты. Кəлен бойын қару-жарақтан
босатып, үстіндегі лыпаның түз киімнен басқасын түгел шешті де, мұздай
көкке құшағын жайып, етпеттеп жата кетті. Іштің қызуы сыртқа теуіп,
жалындап əкетіп бара жатқан жалаңаш тəн салған жерден рахат тауып біраз
жатты да, сосын арқасына аунап түсті. Көзін ашуға ерінді. Өзі рақат лəззат
алып жатқан осы мына кісі бойындай көк шалғынның əлдебір жерінен
бұған əзір аты беймəлім, бірақ, əйтеуір, қазекемнің шалқар кең даласының
қалай да бір жұпар хош иіс аңқып қоя берді. Бұл бүтін дүниеден тек осы
иісті сезіп, осы иіспен тыныстап, осыған дейін осы мына тынымсыз тірлігі
құрғырда жанын баурап əкетіп бара жатқан мына жұпар иіссіз қалай өмір
сүріп келе жатқанына қайран қалып жатқан-ды. Кенет баяғы бала кез
болмаса, онан бергі жақта ат үсті сарт-сұрт өмірде есітпеді ме, есітсе де,
қаперіне кіріп шықпай, күн-түн қатқан жортуылда ұмытып бара жатқан бір
тəтті дыбыс құлағына келді де, көзін ашып алды. Сүйтсе бұның дəл
үстінде, көк пен жер арасында, О, Жасаған Ие, небəрі, болып - болғаны жас
бала жұдырығының мұғдарындай сұр торғай. Кəлен дем алды ма, жоқ па,
өзіне салса тынысы тоқтап, есі шығып елітіп қалғандай... Небəрі жас бала
жұдырығының мұғдарындай əлгі торғайдың Кəлен құп - құттай тұмсығын
көрді. Тарының түйіріндей құп - құртақандай қап-қара көзін көрді. Көкірегі
тəтті дыбысқа толған құп - құрттай денені екі жағынан көтеріп көкке алып
ұшқан небір құп - құртақандай екі қанат мөп-мөлдір көгілдір ауада дір - дір
етеді. «О, жаным, сұр торғай! Осынау кең даламның торғайы», - деді Кəлен.
Көзінде жас.
− Жау... Жау келіп қалды.
Кəлен есітпеді ме, естісе де əлгі балтаңдай құп - құртақандай дала құсының
тəтті үні басқа бар дүниенің бəрін қаперінен шығарып ұмыттырып жіберді
ме, орнынан қозғалмай біраз жатты. Тұрғасын да асықпады. Атқа мінер
алдында да үзеңгіге аяғын салғасын жаңағы құп - құттай жез таңдайды
тағы бір көргісі кеп көк аспанға қарап еді. Қыр астынан ат тұяғының дүбірі
шықты. Жігіттер де, жігіттердің астындағы аттар да бір орында тұрмай,
шиыршық атып тұр екен.
Кəлен торы атты тебініп қалды. Сайдан сыдырып шықты. Ат басын
тежемей, ағызып бара жатып артына бұрылып бір қарады. Қуғыншылар
көрінбеді, бірақ қыр астынан ұзын найзалардың қылтылдаған ұшы көрінді.
Қанша десе де, жаңағы аз ғана таныс аттарға біраз белкөтерме болған екен.
Соны байқаған Кəлен сайдан шыққан бойда аттар əзір тың тұрғанда жер
өндіріп алғысы келді де, торы атқа тақым басты. Жігіттерге де керегі осы
еді; онсыз да соңынан тасырлатып мылтық атып, қиқулап келіп қалған
жаудан қалай құтыларын білмей, жалтақтап артына қарап келе жатқан-ды.
Бұлар да аттың басын қоя берді.
Бұл өңір биыл қуанды. Басқа жаққа қарағанда, қайта Ұлықұм өңірі не бір
қуаңшылықта да жерінің түгі қалың, суының көзі жақын болғандықтан оны
жайлаған халықтың берекесі онша шайқала қоймайтын. Сондықтан бұнда
қашанда халық басы көбірек жиналады. Қыстан ыңыршағы айналып шықса
да, құм басының көгіне аяғы бір жеткен мал қапелімде қарны томпайып,
қабырғасын жауып ала қоятын. Мал жағдайын өз жағдайынан кем
ойламайтын шаруа қолдағы азын-аулақ қараны алдағы жылдың қысына
қоңдандырып түсіргісі келгенде осы өңірге əрісі сонау арқадан, берісі мына
теңіз жағасынан көші шұбап келіп жататын. Соңына қуғыншы түсіп алғалы
Кəлен де шығандап алысқа кетпей, осы өңірге айналсоқтап əр қырдың
астында бір-бір ауыл отырған малды-жанды елді сағалап, қазығын
айналған аттай шыр айналып жүріп алған-ды.
Сүйтсе, бұл өңір бұлардан гөрі аналарға тиімді екен. Құдайменде болыстың
абызындағы ел қорықса да, сыйласа да оларға алдынан ас-суын əзірлеп,
атын алмастырып, жазатайым көз жазып қалғанда көземелдеп ізіне салып
отырыпты. Соны кеш білген Кəлен өздеріне белкөтерме болған əлгіндегі
сайдан шыға салысымен ат басын енді тура Адай, Табынға бұрды. Бұл бет
далалық. Қазір түгіл, ана заманда да араншының жалғыз атына су
татырмай, жазда шаң бұрқырап, қыста қар борап, ақ түтек үскірік соғатын
да тұратын аңыраған ашық дала. Түрікпен асып, Адай, Табын асып ұрлық
қылған əнебір кезде, бұл аралар Кəленнің талай-талай жортқан жерлері.
Бедірейген елсіз түздің қай жерінде ат шалдыратын, таңдай жібітетін суы
бары бұған белгілі еді.
Кəлен алда. Оның торы атынан қалмай, ұдайы құйрық тістесіп отырған
қалың топ үнсіз. Ат үстінде өткізген ұлы сүргінде шетінен күн өтіп, жел
қағып қара сіңірленіп алған жүздер қуқыл. Сыртына шығарып айтпаса да,
іштерінде қайнаған ызамен қатуланып шымыртып алған. Кəлен оларға
қарамауға тырысады. Кейде көзі түскенде олардың түрінен өзі шошып
кетеді. «Осы шіркіндердің тілі байланып қалған ба? Неге үндемейді? »
Ішінен осылай деуін десе де, бірақ ар жағында тағы бір ой тұрды, сонда
бұның өзі қайтеді? Бұнан тағы қорқады.
Жаудан бұлар қара үзді. Бірақ бес жүзден астам сарбаздың соңында мына
елсіз меңіреу қара жонда жосылып қалып жатқан көп тұяқтың сүрлеуі
бұлардың ізіне түскен қуғыншыны адастырмасы белгілі.
− Кəлен аға, - деді ұзын қара астында ентігіп ауыр дем алған атты екі
бүйірден тепкілеп, қатарласа беріп, - баратын жеріміз алыс па?
− Күн кештете жетерміз.
− Апыр - ай, мынау... Мына дала... Бұл өзі неткен жер?
− Тамаша, жақсы жер.
− Шын ба? Бұнда ел бар ма?
− Болғанда қандай?! Бұнда қазекемнің нағыз ержүрек батыр ұлдары
тұрады.
− Сон - да... Кəлен аға... Ал, су?..
− Е, бар. Шыңыраудың шекеңнен шыққандай суы бал татиды.
Ұзын қара əлі де болса сенер - сенбесін білмей, қара бұжыр Кəленге
қарады, сосын азғантай қылтанағы көктем басында қурап кеткен далаға
қарады. Қайсысына қараса да қазіргі түрінен қаралай шошынады. Күн
екіндіге тақалғанда қара жонды дүбірлеткен қалың қолдың ілгергі жағынан
қоңыр жал көрінді. Мынау əлде бір ұланғайыр теңіздің арығырақ бір
шетінен төңкеріліп аударылып түскен дəл бір дөңбек толқындай, жуық
маңдағы төбелер мен шоқылардың бəрінен бой асырып, сонадайдан
дөңкиіп көрінді.
Бұлар қаттырақ жүрді. Бауырын керіп бірде сыдырып, бірде шоқытып, жер
танабын жылдам қысқартқан қол көз ұшында көрінген əлгі қоңыр жалға
жетіп те қалған-ды. Бұл араларда талай жорытқан Кəлен мына жалдың ар
жағында, əудемдей жерде, теп-тегіс жазық далада жалғыз өзі жеке
шошайған биік шоқы барын біледі. Баяғы ерте заманда бірде болмаса бірде
көштері кездесіп қалғанда кейде жайылым, кейде құдық үшін қазақ пен
қалмақ тайталасқан талай - талай шайқаста қайсысының қолы бұрын
жетсе, сол осы шошайған төбеден қарауыл қарайды екен. Жəне осы шошақ
төбенің дəл астында суы тіс сындырғандай шыңырау бар. Жазда ел
отырады.
Кəлен қоңыр жалға шауып шықты. Осы арада тізгінін сəл тежеді. Жал
үстінде тұрып ат үстінен ілгергі жағына жылдам көз тастап еді. Өзі тұрған
қоңыр жал мен əудемдей жердегі қарауыл төбенің екі аралығындағы
жазаңның қара оты қашанда қалың болатын. Биыл да жаз басынан күннің
жайсыз ыстығына қарамастан көктемде қалың шыққан қара от əлі де
бойшаң жəне міні құрамаған екен. Соны қырағы кезі бір қарағаннан
байқаған Кəлен ішінен жағасына түкіріп, жымың ете қалды. Əлденеге
көңілденіп кетті.
Кейінде қалған сарбаздар ақ тер, көк тер аттарын тепкілеп жете бергенде
Кəлен кідірмей, ілгері жүріп кетті. Ол енді асыққан жоқ, атын бір əуенмен
ақырын бастырып келе жатып қоңыр жал мен қарауыл төбенің екі
аралығындағы жазаңның қара отына тағы да назар аударды. Таспа боз кер
жусан басқа жерге қарағанда мына жазаңда, шынында да, бойшаң, аттың
шашасын қағуға жарап қапты. Қасында үзеңгі қағысып келе жатқан ұзын
қараның бірдеңе сұрағысы келгендей жалтақтап қараған назарын байқаса
да ыңғай бермеді. Онан қайта өзі сөзге тартып: «Мына жусанға кереге
жайса көрінер ме еді? » - деп сұрағысы кеп оқтала түсті де, əлденеге ар жақ
ойын ашқысы келмеді. Құдыққа келгесін аттан түсті. Тас астау маңында
шиырлап тастаған адамның, малдың ізі көп екен. Күндіз су ішіп, кешке
салым өздерінің түнгі салқында жайылатын дағдылы өрісіне тартқан көп
жылқы ізі жосылып жатты. Сиырдың жапасы, түйенің құмалағы арасынан
атам заманғы ақылшың ескі тезектер көрінді.
− Осы араға тоқтаймыз, - деді Кəлен. Бұлармен құйрықтаса жеткен жігіттер
де жапырлап аттан түсіп жатты. Жерге аяғы тие салысымен бөрі де
жанталаса асығып құдыққа ұмтылды.
Адамдардан гөрі шөлден қаны кеуіп бара жатқан аттар тізгінін жұлқып
астауға ұмтылып өліп барады.
Кəлен су ішкен жоқ, тек аузын шайды да қасына ұзын қара мен еті тірі екі
жігітті шақырып алып құдық басындағы опыр - топырдан аулаққа
оңашаланып шықты.
− Жауды осы арада тосамыз, - деді Кəлен.
− Сонда... тосқанда қалай, соғысамыз ба?
− Оны кезінде көрерміз. Сендерге айтпағым, бұл маңда мынадан басқа
құдық жоқ.
− Кəлен аға, жаудың қару-жарағы сайлы, күші де басым. Оларға қарсы
тұрып... Оған... оған шамамыз кее...
− Білем...
− Сон - даа... қалай?
− Осы маңда ауыл бар. Қай жерде отырғанын білу керек.
− Оны білерміз. Тек, жаңағының жөнін...
− Ойлаған ойым бар. Оны кейін біле жатарсыңдар. Сендер былай шығып,
ауылдың қай жерде отырғанын біліп қайтыңдар. Олармен кейін өзім барып
сөйлесермін.
− Олар да өзіміздей қару-жарағы жоқ, құр қол ғой.
− Білем. Ал, тұрмаңдар. Тез барып қайтыңдар! - Жігіттер бір-біріне қарады.
Сосын астындағы жалтақтап, қайта - қайта құдыққа қарап оқыранған
аттарын тебініп жүріп кетті. Көп ұзамай қайтып келді. Былайырақ
шыққасын бір қырдың астында отырған малды-жанды үлкен ауылдың
үстінен шығыпты. Адайлар көрінеді. Ішінде аз үй кірме Табындар бар
көрінеді. Бұлар да ақ патшаға жігіт бермейміз деп, бес қару белде, аттар
белдеуде, тəуекелге бел буып тас түйін боп отыр екен. Ауыл іргесіне кеп
орналасып жатқан қолды есіткенде Адай жігіттері естері шыға қуаныпты...
Қайсыбіреулер Кəленді біледі екен, атын есіткенде: «Ə, оның əлгі жылан
көз қара ғой? » - деп кеңк-кеңк күліпті.
Сол күні кеште Кəлен Адайлардың ақсақалдарымен кездесті. Кəлен оларға
Арал өңіріндегі халық ереуілдеп, қару ұстауға жарайтын ер-азамат атқа
қонып жатқанын айтты. Сосын өздерінің соңында ізін өкшелеп келе жатқан
қуғыншы барын, олардың осы араға бүгін-ертең келіп қалатынын да
жасырмады.
− Е, бəрекелде! Онда біз де жігіттерімізді көтерейік.
− Сендер тырп етпеңдер. Өзіміз - ақ олардың бір сыласын қылармыз.
− Ау, ол қалай? Бұл нағыз күш біріктіретін түс емес пе?
− Шамамыз келмей бара жатса айтармыз. Сендерге салатын бір қолқам бар.
− Ал, қолқаңды айт!
− Бір күнге аулыңның керегесін сұрағалы тұрмын.
− Қолқаң сол - ақ, па?
− Иə, сол-ақ.
Адай шал қарқ-қарқ күлді:
− Керек болса, керегені уығымен қоса ал! Тек шаңырағымызды қалдырсаң
болады, - деп жаңа жұрт алдында шалқақтап отырып, зіркілдеп сөйлейтін
апайтөс шал тағы да кеңк-кеңк күлді. Бірақ ол Кəленнен сонша керегенің
неге қажеті болғанын сұраған жоқ, Кəлен де оған ол жөнінде тіс жарып түк
айтпастан қоштасып жүріп кетті. Ол жөнелген бойда əлгі апайтөс Адай
шалдың əмірімен бүкіл ауыл жау тигендей аяғынан тік тұрып, алас -қапас
үйлерін жығып, бар ауылдың бүкіл керегесін түгелдей түйелерге тиеп,
жөнелтіп те жіберді. Кереге тиеген ұзын көш жеткенше Кəлен бұл жақта
жігіттерін жинап əзір тұрған-ды. Көзді ашып-жұмғанша түйелердің
арқасынан керегелерді түсірді. Кəленнің басшылығымен үнсіз қимылдаған
жігіттер түн қараңғысын жамылып жүріп, бағанағы қоңыр жал мен
қарауыл төбенің арасында қара оты мол кең жазыққа керегелердің қанатын
жазып, ұзыннан-ұзақ жайып тастады. Арқасы босаған түйелерді ізінше
кейін қайтарып жіберді. Сосын тағы да Кəленнің əмірімен қарауыл төбеге
арқасын тірей тоқтаған қалың қолды бестен, оннан қос-қос қып бөліп бəрі
маздатып от жаққанда құдды кектегі жұлдыздар жерге құлап түскендей,
жыпырлап ала жөнелді.
Осы кезде бағана жолда қалдырып кеткен екі жігіт шауып келді. Ат үстінен
аптығын баспастан екеуі бірдей қосарлана тіл қатып жаудың жақындап
қалғанын хабарлап еді; Кəлен үндемеді. Күндізгі аптап ыстықта бұл араға
олардың өздері де, аттары да шөлден сілесі құрып жететінін біліп тұр.
Келген бетте бірден шабуылға шығуға шамасы жоғын да ойлады. Жəне
бұрын жаудың көз ұшында қарасы көрінсе алды-артына қарамай тұра
қашатын бұлардың енді үстіне келгенде де иманы селт етпей, келсең кел
дегендей, жол тосып тұрған сыңайын байқағасын батылы жете қоймасына
кəміл сенді. Сүйтсе де, қамсыз болғысы келмеді. Таң атқанша ат тізгінін
сағағынан тұқыртып ұстаған жігіттер қылыш -найзаларына иегін сүйеп
отырып көз іліндіріп мызғып алды.
***
Кəленнің болжамы дəл шықты: түн ортасы ауа жеткен ақ ескер қоңыр
жалға көтерілгесін ат басын ірікті. Сонау етекте жыпырлаған сансыз көп
отты көргенде жүрегі шайлыққан жау бұл араға, бұнша қолдың қайдан кеп
қалғанына қайран қап, жал үстінде біраз иіріліп тұрды да, сосын аттан
түсті. Таң атқанша тырп еткен жоқ; күзетті мықтап қойды да, сонан қашан
аппақ боп таң атқанша жазғы түннің қоңыр самалы соққан биік жал үстінде
естерінен тана қатып ұйықтап еді.
Бұл түні кірпік ілмеген Кəлен қоңыр жалдан көзін алған жоқ. Бұл түні олар
да, бұлар да қыбыр етпеді. Тек анда-санда əлдебір тер қатқан ат ертұрманымен сылдыратып сілкініп қалады. Сосын сонау етектегі қоңырлық
арасынан шегірткенің шырылы болмаса, құлан елең етер онан басқа бөгде
бірде-бір дыбыс болған жоқ-ты. Тек таң саз берген бір мезгілде жау əскері
тоқтаған қоңыр жалдан таңмен таласа оянған əлдебіреулер көрінді. Көп
ұзамай қоңыр жалдың үсті қапелімде адам - қараға толып, абыр-сабыр,
қауырт қимыл, қарбалас басталды. Іле-шала бөрі жапырлап атқа отырғанда
мыналардың қарамы бұл ойлаған шамадан əлдеқайда көп көрінді.
− Жігіттер дайын ба? - деді Кəлен қасына келген ұзын қараға.
− Дайын.
Қоңыр жалдың үстінде қатар түзеп шеру тартқан қалың қол лезде екіге
бөлінді. Анадан гөрі молырақ үлкен легі ұмсынып ілгері шықты да, қарамы
азырақ екінші легі бастапқы орнынан тырп етпей, иін тіресіп тұрып қалды.
− Кəлен аға - аа... Кəлен аға - аа...
Дəл қасынан аблығып шыққан мына бір дауыс Кəленнің жынына тиді.
Онсыз да қоңыр жалдың үстінде иін тірескен қолдың əлгіде аттарын
аңырын бастырып ілгері озғындап шыққан алғашқы легі кенет қылышын
қынаптан жарқ-жұрқ суырып ала сала ылдиға қарай ат басын ағызып қоя
бергенін көріп тұрған-ды. Бірақ қыбыр еткен жоқ, тек қоңыр жалдың
басынан етекке қарай селдей жосып келе жатқан қалың қолдың дүбіріне
əлден делебесі қозып, тықырши бастаған тақымы астындағы торы атты
тырп еткізбей, тізгінін тұқыртып алды. Бұрын бұлар ылғи қашып, аналар
ылғи тұра қуатын еді. Бұл жолы олар бұрынғыдай бар əскермен лап қойған
жоқ. Белдесіп күресетін болғасын, ұрыс əдісін өзгертіп əуелі шабуылға
жалаңаш қылышы жалақтаған аты ұшқырларды жіберді. Аты ұшқырлар
қарсы алдында «келсең кел» деп қара ағаштай тосып тұрған қолға
қырғидай тие бергенде мына жақтан кейінге сақтаған екінші лекті ұрысқа
салып жібермек еді.
− Кəлен ағаа!.. Кəлен аға!..
Ұзын қара ма, əлде басқа ма, біреу Кəленмен үзеңгі қағысып қатарласа
берді. Қалғандардың да қатары қозғалып кетті. Жаңа ғана ат бойы кейін
тұрған жігіттер де қапелімде сығылысып, өзімен қатарласып қалған екен.
Кəлен сонда да қыбыр етпеді. Қара сұр беті қуқылдана түскен. Сонан ба,
əншейінде онша байқала қоймайтын бетіндегі бұжырлар бозарып, сұйық
мұрт тебен инедей тікірейіп - тікірейіп апты. Көзін бір жаққа бұрмай тура
алдына тігіп алған. Екі көзі қоңыр жалды дүбірлетіп ылдиға қарай қаптап
келе жатқан қолдың алдындағы қара жал, құла атты офицерде. Мынау
өзгелер сияқты қылыш ұстаған қолын оңды - солды сілтеп келе жатқан
жоқ; қыратын - жоятындай, есерленіп, құрдан - құр қоқырақтаған да жоқ;
қос құлағын жымып алған құланың ұшқан құстай ілгері созған ұзын
мойнына кеудесімен ілгері созылып жабысып апты. Бірме-бір айқаста
күшпен алмаса, мына кəпірді əдіспен ала алмасын Кəлен сол арада ойлады
ма, жоқ па, белгісіз, ойласа да тек бір сəт, бір қас қағым қаперіне кірсе
кірген шығар. Дəл осы қазір оның есіл-дерті мына офицер жолында жаюлы
жатқан керегені көргенде қайтер екен деп, сол сəтті шыдамсыздана күтіп
тұр еді... Е, міне!.. Офицер керегеге басқалардан бұрын жетті. Бірақ тізгінін
тартып үлгірмеді. Ар жақтан ағызып келген бетте алдыңғы екі аяғын
керегенің көзіне тықты да басын бауырына алып омақаса құлады. Үстіндегі
офицер қылыш ұстаған қолы басынан аса бір ербең етті де, қара жал, құла
айғырдың мойнынан асып түсіп анадай жерге домалап-домалап кетті. Сол
сол екен, соңындағы қалың көпір де бірінен кейін бірі керегеге килігіп,
омақасып опыр-топыр құлап, аяғы сынған, омыртқасы үзілген аттар жан
даусы шыға шұрқырап, адамдар шыңғырып, қоңыр жал мен қарауыл төбе
арасындағы кең алқап қапелімде адам айтса нанғысыз əлем - тапырық
болды да кетті.
Осы сəтті тосқан Кəлен оңы мен солына жылдам көз тастады. Қолы да
қынапта тыныш жатқан қылышқа барып қалған еді; енді бір қимылмен
жарқ еткізіп суырып ала сала: «Жігіттер, қапта!» - деп айқай салғалы
оқталғанда... О, Алла, құдды жер астынан жарып шыққандай, қиқу салған
əлдебір көп дауысқа көп тұяқтың дүбірі қосылды да, аузын ашып
үлгірмеген Кəлен қалт етіп тоқтай қалды. Ту сыртында сығылысып тұрған
сарбаздар да аспан астын дүрілдетіп алып бара жатқан мына дүбірдің
қайдан шыққанын қапелімде білмей қалып еді; Кəлен олардан бұрынырақ
көрді: өздерінің көз алдында аттар, адамдар омақасып бірінің үстіне бірі
құлап, опыр-топыр боп жатқан ақтарға екі бүйірден бір сəтте бұйқұт тиген
өңшең найзалы - қылышты көп атты қиқулап төніп қалған екен. Кəлен
қылышқа барып қалған қолын тартып алды. Бұжырлары бадырайған
қарасұр бет кенет жадырап, астында тықыршыған торы аттың сауырына
қарай шалқалай бере қарқ-қарқ күлді.
− Кəлен аға... Кəлен аға, бұлар кім? - Кəлен күлкісін кілт тыйды.
− Кім болушы еді, ер Адайлар да!
− Сонда... Сонда біз қайда қалдық?
− Жолды осыларға беріңдер!
− Біз ше?
− Біз дем аламыз. Кəне, аттан түсіңдер.
Бұлар осы арада біраз аялдады. Аттарын тынықтырды. Кір-қоңын жуды.
Адай жігіттер бірінен кейін бірі үйіне шақырды. Күнде-күнде Құдай жолы
садақа беріп, ана үйде, мына үйде ақсарбас сойылып жатты. Жау қашырған
көңілді жігіттер апақ - шапақ араласып, бүгін танысса ертең Адай,
Табынның басы бос қызына үйленіп, ол аз дегендей бесіктегі балаларын
атастырып, туыс боп жатты. Лепірген ет қызу үстінде бұлардың ешқайсысы
əзір ертеңгі күнді ойлаған жоқ. Бұлар соңыра талай жыл, жылдар өтіп,
дүниеге бұлардан кейін талай ұрпақ келіп, олар да бұлар сияқты мына
адыра қалғыр ата-баба жерін қайтсем көгертем деп жанын жалдап, қажет
болса, қанын, терін төгетінін де ойлаған жоқ-ты. Соңыра, көп жыл өткесін
ақ əскерлер опыр-топыр қырылған мына кең алқаптың жұрт аузында
аңызға айналып «Солдат қырған» аталатынын да тап сол күні Кəлен де,
Кəленнен басқалар да білген жоқ-ты.
Сонан ай өтті. «Ел құлағы - елу». Үй мен үй, ел мен ел арасындағы ыбырсыбыр қарап жатпады. Бұл жаққа жолы түсіп, сонау Арқадан, Ақтөбе, Арал
өңірінен келген əлдебіреудің əлдекімге айтқан алып қашты сыпсыңы əпсəтте ауыздан ауызға тарап, біреуден біреу құлақтанып, көп ұзамай
дабыраға айналып: «Ойбай, ақ; патша қаһарға мініпті. Орынбордан əскер
шығыпты. Көптігінен жер қайысатын көрінеді», - деп ел іші дүңкілдеп
алып бара жатты.
Кəлен жігіттерін жиып алды: «Өзіміздің жағдайымыз келісті» деп жата
бергеніміз жөн болмас. Елге баралық», -деді.
Жігіттер де соны жөн көрді де атқа отырды.
***
Сүйтіп, бір айдың жүзі ауғанда Кəленнің қолы Ұлықұм өңіріне қайтып
оралған еді. Шынында да, бер жағы Ақтөбе, ар жағы Орынбордан шыққан
көп əскер ауыл үстін басып жатыр екен. Соңында сүйреткен зеңбіректер
бар. Кəлен қарсыласа алмады. Қаруы мықты, күші басым жаудың қарасы
көрінсе болды апыр-жапыр атқа отырып, алды-артына қарамай ұра қашты.
Бұл жолы да баяғыдай жан сауғалап, соңына сұғын қадап түскен жау
əскерін шұбалтып, тағы да қырға, ойға, тауға, сусыз шөл далаға, жапан
түзге қашты.
Аттар болдырды. Адамдар да титығы құрыды. Бірақ бəрі үнсіз. Аштыққа
шыдаса да, шөлге шыдамай небір өрттей ыстық күндерінде аузын
орамалмен байлап алған сарбаздар жұлынын үзердей қорт - қорт желген ат
үстінде басы салбырап үн-түнсіз келе жатады. Обалына не керек, осы
жолда қанша қиындық көріп, азап шексе де, басын бəйгеге тіккен
жігіттердің бірде - бірі əлі қыңқылдап наразылық білдірген жоқ. Бұрын соң басынан бұндай қиындық кешпеген жандар. Көбі кеше Кəленнің өзімен
бірге су кешкен қара борбай балықшы. Қалғандары малы жұтқа ұшырап,
теңізге кеп сағалаған малшы, жалшы. Бəрі де ат үстінде өткізген мазасыз
қуғын - сүргінде қап-қара боп түтігіп, іште қайнаған ызадан қатуланып
тастай шымыртып алған. Кəлен кейде бұлардың қанша күннен бері үнсіз
сазарған түріне қарап: «Шіркіндердің тіл - жағы байланып қалған ба?» деп таңданады.
Бір жолы шындап қуған жау бұларды қырға қашса да, ойға қашса да ізінен
қалмай, күні бойы өкшелеп қуды да отырды. Күн батты. Қараңғы түсті.
Аттар да, адамдар да шаршады. Ат үстіндегі ұзақ жортуылдың талайын
көрген Кəлен де сол күні қатты қалжырап, ер үстінде екі құйымшағына
кезек отырып қипақтай бастаған-ды. Ұзын қара қатарласты:
− Тоқтасақ қайтеді?
− Шыда!
Кəлен сонан артық тіл қатпады. Сыдырып келе жатқан торы атқа тақымын
қысып шаба жөнелді. Сонан айсыз қараңғыны жамылған қол бір жерге
тоқтамай түнімен жортып -жаудан қара үзіп кетіп еді. Күн шыға қауқиған
жыңғыл, қызыл түзген бой көтерген аң шағыл құмға ат басын тірей
тоқтады. Қара терге малшынған аттар тақым астында тəлтіректеп, төрт
аяғы денесін əзер көтеріп, ырс-ырс етеді. Ер үстінде əзер отырған жігіттер
де үзеңгіден аяғын суырған бойда түн салқынын бойында сақтаған аппақ
ақ құмға етпеттей - етпеттей жығылды. Сол бойда бəрі де ес-түсінен тана
ұйықтап кеткен-ді. Сонан тек сиыр сəскеде бір- ақ оянды. Онда да өрттей
ыстық күнге шекесі қызып, шөл қинап қаталап бара жатқасын оянған еді.
Кəлен де оянды. Күн өткен басы көтертпей, қос шекесі солқылдап сынып
барады екен. Тұруға ерінгесін денесімен ілгері жылжып қол созымдай
жерде қауқиған əлдебір қырбық бұта бауырындағы болар - болмас
көлеңкеге басын тығып паналады да, қалған денесін күнде қалдырып,
сұлық жатты. Көзін қанша жұмса да осыдан кейін ұйқы оралмады. Сосын
басын көтерді. Солқылдап əкетіп бара жатқан шекесін алақанымен қысып
біраз отырды.
Бұл кезде жігіттер де тұрған еді. Бəрі де аузын орамалмен тартып байлап
апты. Қайсыбірі қатқан құртты қытыр - қытыр шайнап, тамсанып сілекейін
сорады. Бұл неткен заңғар жандар? Бірі болмаса бірі неге жақ ашпай,
сазарып алған? Бұлары қалай? Əне, бəрі бір кісідей үн-түнсіз жүріп, ат
арқасынан ер-тұрманды алды. Тер малшыған терліктің су жағын жоғары
қаратып қауқиған бұтаға тастай салды. Сосын уысын толтырып шөп жұлды
да, отын ала алмай, басын жерге салып тұрып қалған аттардың омырауын,
қолтығын сүртті. Сосын қан сорпасы шыққан аттардың терлік астындағы
аң сортаң айғызды уысындағы шөппен əрі-бері осқылап, ысып - ысып
жіберді. Сонсын бірі бұта түбінде, бірі ат бауырындағы қос уыс көлеңкеге
жабысып отырды да, қоржын түбінде сақырлап қатқан құрт - ірімшікті
уысын толтыра көсіп алып, екі ұрты бұлтылдап - төмен қарап сазарып
қалғандары. Неге үнсіз? Неге сазарады? Əлде ар жақтарында бұған айта
алмай, іштей булыққан қандай да бір реніш бар ма? Е, онда ойдан - қырдан
жиналған осынша кісінің ішінен бұған тайсалмай келіп, бетіне тура қарап,
тікесін айтатын қайсар біреу болмағаны ма? Осы жұрт не боп кеткен? Əлде,
əнебір қасқырдан қашқан сұр көжектей, жан сауғалап жоси беруден жігері
құм боп жүр ме? Алды-артына қарамай зытып бара жатқан сұр көжек
көзіне елестегенде Кəлен мырс етіп күліп жіберді, назарын көтермей, төмен
қарап тұнжыраған жігіттерге бұл енді қыжылсыз күле қарады. Есіне
Жармолла түрмесінен босанып шыққан Батақтың Сарысының елге қайтып
келе жатқаны түсті. Ерегіскенде, түрменің тар қапасында да жігері моқа
маған өр мінез, өжет жастың əлгібір: «Он екі ай қыз көрмеген сорлы басым,
қатынға тезек терген қайырылыппын», - деп өзін-өзі мысқылдағандай,
жолда келе жатып айтқан асқақ əнін осы арада, тап осы қазір осы мына
ұнжырғасы түскен шикі өкпедей, жігерсіз, жасық енеңді ұрайындардың
алдында айқайға басып жібергісі келді. Бұның өзінің де қашаннан бері
зығыры қайнап жүргесін бе, қара бұжыр бетіне сайқымазақ күлкі лып етіп
ойнап шығып еді. Ін түбінен, əріден жылтыраған жылан көздің жанарына
бір сондай қиқар, өжет ұшқын лап ете түсті де, тез өшті. Жалбыраған қабақ
іле-шала қайта жабылып түнере қалды. «Құрсыншы ит өмір! Бұйырса, бір
күні бұны да итшілеп өткіземіз ғой».
***
Бұлар құдық іздеп біраз сандалды. Сонан тек ел жатарда аттарын ақырын
бастырып келе жатқан қол бір биік жалдың басына көтерілгенде ілгергі
жақтан от жылт етті де, тез өшті. Ер үстінде басы бұлғаңдап келе жатқан
кісілер елең етті. Сүйтті де аттарын тебініп, əлгі от жылт еткен жақты бетке
ұстап шаба жөнелді. Сүйтсе, қолдағы аз ғана малдың жайымен айдалада
отырған он шақты үй екен. Ер-азамат ереуілдеп жатқан жігіттерге қосылып
кеткенде, бұнда тек бала-шаға қапты. Кəлен бұлармен тілдескенде, жігіттер
ана жақта суы күрпіп, аузы-мұрнынан шыққан үш құдықтың басында үймежүйме боп жатты.
Адайлардан оралғаннан бергі күндер бұларға аса ауыр тиді. Бір күн бел
шешіп жатпай, ылғи ат үстінде қуғын-сүргінде жүрген жігіттер қазір бөрі
шетінен құс ұйқыланып алған-ды.
Қалт еткен - қалт еткенде көзін сəл жұмып, қайта ашса болды, ат соғып
қалжырап тұрғанына қарамастан тұла бойы сəтте сергіп сала беретін.
Таң саз берген елең - алаңда кейінгі жақтан қарауылға қалдырып кеткен
жігіт ес - түсі қалмай құйындатып келе жатты. Кəлен тізесіне тіреген
қамшы сабына маңдайын қойып қалғып кеткен-ді. Қамшы сабы батқан
шекесін алақанымен бір уқалап жіберді де, орнынан атып тұрды. Көз
іліндіріп мызғып алған жігіттер де асығыс апыл-ғұпыл тұрып жатты.
Аз ғана аялдаса да аттар кəдімгідей əл жиған екен, салған жерден қатты
жүріп, қуғыншылардан қара үзіп алғасын бұлар сол күні кеш түскенше бір
жерге тоқтамай ит бүлкілге салды да отырды. Күні бойы борбай созған
аттардың бұнан артық жүріске шыдамасын білген Кəлен қас қарая бергенде
өзі білетін шегенді құдыққа жетті де тоқтады. Естуі бойынша, Құдайменде
болыстың аулы бұл арадан онша қашық емес-ті. Сонан бұлар ел жатқасын
атқа қайта отырып, болыс аулының өрістегі жылқылары мен түйелерін
қуып əкетті. Жігіттер ат алмастырып мінді. Болыс аулынан қашып келген
жігіт: «Еламан мен Райды кемеге отырғызып, Аралға жөнелтіп жіберді.
Оның ар жағы не болғанын білмейді. Ел ішіндегі қаңқу əңгімеге қарағанда,
шамасы, сірə, майданға жіберетін сыңай бар ма, қалай...» - деп міңгірледі.
Су ішіп, кішкене əл жиғасын терін сүртіп отырып, əлгі жігіт тағы бір
əңгіменің шетін шығарды. Бұл жолы ол Кəленді қолға түсіре алмай əбден
ыза болған болыс ояздан келген əскерге жар басындағы балықшылар аулын
шауып, бүлік басы Кəленнің қатынын, баласын, сосын сол ауылдың ендігі
бас көтерері - Мөңке мен Досты тұтқынға алу керек деп ақыл беріпті.
Кəленнің қорыққаны осы еді. Ол жігіттерді тез көтеріп, түн ішінде жағаға
тартты. Келген бетте балықшылар аулын дүрк көтеріп, кəрі демей, жас
демей бəрін апыл-ғұпыл тегіс атқа, түйеге отырғызды. Бұрынғыдай сыбай салтаң емес, қатын-бала, кемпір-шал болғасын Кəлен сақтық жағын қатты
ойлады. Бұл жақтың өздеріне қауіпті боларын да ойлады. Əсіресе, жас
балалардың түн қатқан мазасыз жүрісті ауырлап, қыңқылдап жылағанына
қарамастан үнемі үдере тартып отырып, Ұлықұм мен Кішіқұмға жетті. Осы
өлкенің оты, суы мол кең алқабын көсіле жайлаған іргелі рулар – Тілеу - Қабақ,
Төртқара, Тама ауылдарының үстін басып жоғарыға өрлей тартты да
отырды.
Бұлар жүрген жердің бəрінде де басы бүтін үй қалмапты. Қай ауылдың да
ер-азаматтары ат үстінде. Қайтерін білмей, кең далада арлы-берлі жосыл,
ақсақалдармен ақылдасып, басқа лаж қалмағасын, ақырында бəрі Кəленге
қосылды. Ал, Кəленнің соңына ерген жігіттердің қазіргі қарамы мыңнан
астам. Бұл өңірдегі ел ішінде Тілеу - Қабақ ежелден ерлікті сүйетін
жауынгер ру. Ер-азаматтары кешегі жылдары мына жағы - Қарақалпақ, ана
жағы Орынборға, Жем бойына астыққа барып жүріп қолға түскен қаружарақты сатып ала беріпті. Кəленге қосылған Тілеу - Қабақ жігіттерінің
бірқатарында найза - шоқпардан басқа - бесатар, қылыш бар екен.