Latin Common Turkic

Қан мен тер - 45

Total number of words is 4302
Total number of unique words is 2188
35.2 of words are in the 2000 most common words
50.9 of words are in the 5000 most common words
59.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
емес-ті. Ол білерде жер қайысқан қол тек халық аузындағы аңызхикаяларда ғана болатын. Қала берді кəрі жыраулар айтатын əлгі бір
ішектей созылған қиссаларда ел шетіне жау келгенде, көбіне-көп «əтеңе
нəлет ит қалмақтар» немесе исі мұсылман пайғамбардың жасыл туы
астына жиналғанда қарақұрым қол бастатан қас батырлар шеру тартып
аттанатын... Əдетте, заржақ жырауларды жаратпайтын мырза солардың
бірде-біріне сенген емес-ті. Түн-түнімен қақсаған көрі жырау таң алдында
тамағы қарлығатын. Сонан бір кезде үні шықпай бара жатқанда
құшағындағы қу шанақты сабалап, бақыра бастар еді де, бұл ар жағын
тыңдамай тұрып кетер еді.
Мырза көңілсіз. Аралға келгесін босанармын деген дəмесінен ештеңе
шықпады. Кешелі-бүгін генералға құлаққағыс қып қыңқылдап көріп еді;
Чернов: «Шыдай тұрыңыз, ертеңгі ұрыстың ыңғайын байқайық» деп жүре
жауап берді. Шалқардан бері қараған жерде бұл тайталасқан талай ұрысты
көрді: қанша кісі қырылды. Қанша қан төгілді. Соның бəрі ат үстінің
аударыспағындай алым-берім бірдеңе сияқты еді. Ал, мына шайқасқа
Чернов күні-бұрын қатты даярланып, ең таңдаулы полктерін осыған дейінгі
ұрыстарға салмай, Арал түбіндегі шайқасқа сақтапты. Оқ-дəрі мен қаружарақты да кейінге сақтаған. Ең арысы осыған дейін сығымдап ұстаған
азық-түлікті де Аралға келгеннен бері ағыл-тегіл бере бастады. «Осы жолы
жеңер» деп ойлады Тəңірберген.
Күнге күйген кісілер қап-қара. Шөлдеген аттардың да сүдіні шашып
кеткен. Осы араға оқ-дəрі артып келген түйелер ғана шөлдесе де сыр
бермей, сары шаңдақтарда шөгіп жатыр.
Бұлардың алды-артынан снарядтар жарыла бастады. Аттар үркіп, тақым
астында тұрмай дір-дір етеді. Тəңірберген өзінің атын тырп еткізбей, қос
тізгінді қарыстырып ұстап алды. Жұрт жалтақтап Черновқа қарады. Қандай
жағдайда да өзін ұстай білетін генерал жанындағыларға сыр бермей, ақ
арғымақтың басын бұлтартпай, тура жау шебіне тартып келеді. Əскердің;
сусыз қалғаны жанына қатты батты. Бірақ бұны да сыртына шығармай,
ішінен тынып, тас түйін боп алған. Күн-түн ойлап, алдын ала кесіп-пішіп
қойған жоспардың күлі көкке ұшқасын бұл енді шабуылды кейінге
қалдырмай, күні ертең бастауға мəжбүр болды да, шешуші шайқас алдында
ертеңгі қан майдан болатын жерді тағы да бір рет өз көзімен көріп
қайтқысы кеп атқа отырған еді. Ес білгеннен бергі бар-бар саналы өмірі
сарт-сұрт жорық, жортуылда өткен қарт генерал ертеңгі қызыл қырғын
бұның, бəлкім, ең ақырғы, ең соңғы майданы болатынын ойлады. Осы
күндері қамауда жатқан Рошаль да бір сəт ойынан шықпады. Жас кезінен
білетін қанжығалас кəрі досының жалғыз баласы еді. Бейшара баланы
аяйды. Бірден босатып жібермегеніне өкінеді. Кідірген сайын сорлы
баланың жағдайын қиындатып, тағдырын қолдан шығарып алғанына жаны
қиналып, енді қайтерін білмей, басы қатып жүр.
***
Бұл кезде Рошаль шаңы екі елі еденде шаласынан сұлқ түсіп жатыр еді;
ештеңеге зауқы жоқ; басына ештеңе кіріп-шыққан жоқ; осы дүниеде өзі бар
ма, жоқ па, о да қаперіне кіріп-шықпай, енжар, сүлесоқ күйде жанары сөніп
кеткен көзін күн шықса қайнап кететін кіп-кішкентай қапырық бөлменің
өрмекші ау құрған сонау ыс-ыс қара күйе бұрышынан алмай жатқалы
қашан. Іште, тыста, сірə, дыбыс бар ма, жоқ па, о да қаперіне кіріп жатқан
жоқ сияқты еді, кенет бір таныс дыбыс құлағына жетті де, тық-тық етіп
шекесін тесіп тұрып алды. Орнынан қозғалмай жатып жан-жағына көз
тастап еді, көзіне ештеңе ілікпеді, тек шаңнан жүзі көрінбейтін еденде
күніне котелокпен екі рет ас əкелетін солдаттың ізі жатты. Солдат бұрын
ішке кіретін де, котелокті жерге қоя сала, кідірмей шығып кететін-ді. Оның
мына бір ізі ілгері озған екен, Рошальдың есіне түсті: кеше солдат:
«Уақытты біліп жат», - деп, қай заманнан бері тоқтап тұрған, ескі сағаттың
тілін қозғап, жүргізіп кеткен еді. Осындай бір сағат Омбыда əкесі екеуі
тұрған үйде де болатын. О да қабырғада ілулі тұратын. Кейде тоқтап
қалғанда не бұл, не əкесі тілін қозғап жүргізіп жіберетін. Түстік Армияға
жүрерден бір күн бұрын бұл əкесімен сөйлескен-ді. Онсыз да сөздері
жараспай, əке мен бала қатты ширыққан бір тұста қабырғада тұрған сағат
тықылдап жынына ,тиіп болған-ды. Бұл ертең генерал Черновтың
Армиясына жүретінін айтқанда жұмысқа барғалы жатқан əкесі бұның
сөзіне онша мəн бермей, жүре сөйлесіп: «Я, тағы не айтасың?» деді.
- Шын айтам, папа. Черновпен келісіп те қойдым, - деді бұл.
- Мен де шын айтып тұрмын. Қазір ойынның заманы емес, отыршы өзің.
- Ал, отырдым. Бірақ, папа... Бұл үзілді-кесілді шешілген мəселе.
- Е, онда маған айтудың керегі қанша? Қайтпек керек, онда дегенің білсін,
балам.
Қабырғадағы сағаттың шекеңді тесіп тық-тық еткені аз болғандай, енді
қоңыраулатып зың-зың еткені. Рошаль сағатты тоқтатты да, қайтып кеп
орнына отырды.
- Чернов жақсы адам, - деді əкесі. - Оның өз басы жақсы болса да, əскерінің
жағдайы қиын. Аса қиын.
- Ендеше, оған дəл осындай қиын кезде...
- Сөзімді бөлме. Басқаны қойғанда оларға біз қазір оқ-дəрі жеткізіп бере
алмай отырмыз. Ертең бұл күнге де зар боламыз. Əркім өз басын сауғалап
кететін күн туады. Чернов бар əскерімен шөл далада қалуы мүмкін. Сен
оны білесің бе?
-Білем...
- Түк те білмейсің. Білсең бүйдемес едің ғой. - Қанша сарқылып айтса да
сөз қонбай қойған баласына қатты ренжіген қарт генерал қолын сілкіп,
орнынан тұрып кетті. Сосын ашумен біраз ықтырып алғысы кеп:
- Сен осы не ойлайсың? Қайда жүресің, кіммен жүресің? - деді.
- Өзім де білмеймін.
- А? Не?
- Нансаңыз, осы күнгі тірлігім өзімді де тойдырды.
- Əне, айтпадым ба, сендердің ұрпақтарың шетінен осындай,- Жанбай
жатып сөнеді, тумай жатып қартаяды. Ну и народ!
Жас Рошаль ішін алдырмай үнсіз томсарып отыр. Қарт əке оған бір-екі рет
көз қиығын тастады. Қанша ұрысса да оның салғыласпай, төмен қарап
сазарып алған түрінен шошыды. Баласына айтқанын тыңдата алмай, амалы
құрығаны соншалық, қарт генерал енді қайтерін білмей үй ортасында
ақырып біраз тұрды да:
- Ай, балам-ай, - деп кенет күрт қалжырап, жанындағы бір орындыққа
отыра кетті. -Дүниеде сен білмейтін нəрселер көп. Мəселен, осы күні біз
қит етсе ату жазасына бұйырамыз. Себебі не, соны білесің бе?
Жас Рошаль үндемеді.
- Атуға кесілген кісілерге екі дүние бір қадам, - деді қарт генерал. - Өлім
жазасына кесілгендер соғысқа жіберуін сұрап, Колчакқа өтініш жазады. Біз
қазір халықты осындай шарасыз халге мəжбүр етіп отырмыз.
- Мынау сұмдық қой...
- Тоқтай тұр. Сорақысын кейін көресің.
- Не деп отырсыз, папа?
- Иə, иə, біз қазір осындай ажалға басын байлаған кісілердің бəрін жиып,
генерал Черновтың армиясына жөнелтіп жатырмыз.
Жас Рошаль əке жүзіне таңырқай қарады. Не қылса да, үнемі ұйқысы шала
болған адамдай қабағы салбырап жүретін осынау бір олпы-солпы əке
бойында өзі біле бермейтін талай нəрсе жатқандай болды. Қарт генерал
сөзге түсінбейтін қияңқы баланы бетінен қайтардым деп ойлап, көңілі
жайлана бастаған-ды. Жас Рошаль:
- Ертең жүрем, - деп орнынан түрегеле беріп еді, əкесі оны шалғайынан
тартып қасына отырғызды. Сосын айтқан тілді алмайтын қиқар баласын
иегінен ұстап, бетін өзіне қарай бұрды:
- Сен осы не деп тұрсың?
- Ренжіме, папа...
- Ренжіме... ренжіме... Сен əлде шешең екеуміздің өзіңнен басқа баламыз
жоқ екенін ұмыттың ба? Неге күлесің? Неге жетісіп күлесің, а?
- Папа, иегімді қоя беріңізші.
- Тфу! Жарайды, бар. Бара ғой! Қайда барсаң онда бар. Сен Рошальдардың
тұқымына ұрпақ боп та жарымассың.
- Романовтардың аяғы аспаннан кеп жатқанда Рошальдар кімге тұлға
болады дейсің?!
Осыдан кейін əке де, бала да үндемеді. Сағат тоқтап та қалған. Үй жымжырт. Қарт генерал жанынан темекі алды, бірақ шеккен жоқ, қолына ұстап
біраз отырды да, қайтадан қалтасына салды. Орнынан тұрды. Бұған
назарын салмастан, ақырын басып шығып кетті. Бұл сол күннің ертеңіне
Түстік армияға жүріп кеткен-ді. Сонан бері хабарсыз.
Рошаль төңірегінен түк көргісі келмегендей алақанымен бетін басып біраз
отырды да, шаң-шаң еденге жантайып жата кетті. Ол енді жардағы
сағаттың тықылын да есітпей, керең кісіше төңірегінен түк сезбей, бар мен
жоқтың арасында сұлқ жатқан үстіне генерал Чернов келді. Қасында
подполковник Федоров. Рошаль орнынан құлықсыз ақырын тұрды. Сақалмұрт өскен. Беті, əсіресе, көзінің алды күлтілдеп ісіп кеткен. Көзін жерден
көтермеді. Генерал да оған назарын тіктеп қарай алмады. Тіл қатпай үнсіз
тұрды да, «лəм» деместен бұрылып жүре берді. Келгеніне өкінді. Атына
міне сала қамшы басты. Федоров қалмай, үзеңгі қағысып келе жатып:
- Генерал мырза, - деп тіл қатып еді, Чернов үндемеді. Тек разъезден ұзап
шыққасын ғана ат басын тартты.
- Генерал мырза, қандай əмір етесіз? - деді Федоров.
- Өз ойың?..
- Рошальдың қылмысы ауыр. Жау əскері жөнінде ешқандай мəлімет ала
алмай отырғанда...
- Қайтесің, ойыңды айт!
- Менің ойым... маған салсаңыз, басқаларға үлгі болу үшін бұны қатты
жазалаған жөн.
- Жə, оның бəрі белгілі...
- Менің ойым, оның офицерлік шенін сыпырып алып, ертеңгі шабуылда
алдыңғы лекпен жіберу керек. Күнəсін қанмен жусын.
Генерал Чернов оған ат үстінен бұрылып, адырая бір қарады. Федоровтың
қатал екенін білетін. Оның рақымсыз қаталдығына таңданған да жоқ; тек
өзінің аузы бармай тұрған үкімді мына қаныпезердің жүзі шімірікпей,
қайта біртүрлі рахат, лəззат алғандай жайбарақат айтқанына шошып, іші
мұздап кетті.
***
- Ел-аға...
- Ел-аға, қайдасыз?
Еламан ертеңгі асын алдына жаңа ала берген-ді. Мыналардың əшиінде
бұның алдында сақтайтын сыпайылықты тастап, аяқ астынан абыржып
сасқалақтаған түрінен өздері сəт сайын күтіп отырған сын сағаттың
соққанын біле қойды. Аузына алған асты қақала-шашала жұтып, атып
түрегелді. Жұрттың бəрі анталап қарап қалған жаққа бұ да асығыс көз
тастап еді, 68-разъездің бет алдындағы жалпақ сары белге қалың қол
қаптап шыға-шыға келген екен. Олар осы арада аттарының басын тежеп,
шоғырланып іркіле түсті. Кейінгі жақтан лек-лек боп келіп жатқан қалың
нөпірдің əлде де болса бас-аяғы жиналып болғанын күтті де, бір орында
тұрмай тыңыршып тұрған аттың басын қоя берді.
Еламан оңы мен солына жылдам көз тастады. Бұның əмір-бұйрығынсыз да
мылтықтар сатыр-сұтыр оқталып жатыр екен. Сүйткенше ілгергі жақтағы
сары белден етекке қарай салған қалың қолдың арасынан он шақты атты
суырылып озып шығып-ты. Əсіресе, торшолақ аттының түрі бұзық. Жалаң
бас. Сақал-мұрт өскен бетте тістер ақсияды. Белінде белбеу, иығында погон
жоқ. Күнге күйген сұр көйлектің омырауы ашылып кеткен.
Еламан бір қарағаннан-ақ мынаның талай айқасты бастан кешкен
жырынды жау екенін біле қойды. Өзгелерге ұқсап көп дүрмекке ілесіп
беталды ұрынбай, қолындағы қылышты да қамшыдай сермеп келе жатқан
жоқ-ты.
Снарядтар жарыла бастады. Қайсыбіреулер ағызып келе жатқан ат үстінен
ұшып түсіп, жер құшып жатыр. Осы кезде Еламанның оң жағындағы
пулемет тақылдап ала жөнелді. Окопты құзына бойынан түтінін түтініне,
даусын даусына қосып, қардай боратып оқ жаудырған мылтықтар барған
сайын үдеп барады.
Еламан мыналарды тым жақын жіберіп алғанын білді. Тек қарауылында
ұстап тұрған торшолақ аттыны көздеп атар жерде тағы да қолы қалтырап,
оғы тимей қапы кетті. Ол енді мылтықты оқтауға да, атуға да үлгермеді.
Сүйткенше, торшолақ атты емініп келіп қалған еді; ат құлағын жымып
алған. Езуін айырған темір ауыздықтан ауызы ашылып, тістер ақсиып,
окоптан ырғып атылғалы алдыңғы аяғын бауырына жиып ала қойған екен.
Соның ар жағы Еламанның есінде шала-пұла қапты. Басын қорғап, жандəрмен бұға қалғанын біледі. Үстінен ырғыған аттың шала терлеген
бауыры мен ауаны есіп лып-лып еткен төрт тұяғын көрді ме, жоқ па, есіне
түсіре алмады. Тек ырғи берген аттың үстінен əлдене аударылып түсті. Зіпзілдей жансыз бірдеңе бұның жанына былқ етіп түсті. Еламан есін жиып
ала қойды. Əлгі погонсыз солдат қылыш ұстаған қолын астына алып
окопта бүктетіліп жатыр екен. Еламан оны танымады. Оны кім атып
құлатқанын да білген жоқ. Əлдекімнің: «Грана-та-а!» деген дауысы шықты.
Еламан гранатаға жармасты. Ат басын туралап келіп қалған төрт-бес
аттының əлде де жақындай түскенін күтіп əзір тұр. Сүйткенше олар да
қары жететін шамаға келіп қалған еді; бұл окоптың кенеріне қарғып
шыққанын өзі де білмей қалды. Аузына түскен əлдебір ызалы сөзді
айқайлап, қолындағы екі гранатты құлашын керіп бірінен кейін бірін
лақтырды. Ол бірақ осынау дүние астан-кестеңі шығып жатқан тарсылгүрсіл арасынан өзінің де, гранаттың да жарылған даусын есіткен жоқ еді,
тек көз алдында бірінен кейін бірі аударылын түскен үйдей қара топырақты
көрді. Сосын аспанға шапшыған аттарды, ер үстінен ұшып құлап түсіп
жатқан солдаттарды көрді.
- Жарайсың, - деді Дьяков. Еламан сияқты, бірақ бұ да өз даусын өзі есіткен
жоқ-ты. Еламаннан жиырма қадамдай жерде үні өшіп қалған пулеметке
жүгірді. Жап-жас бала жігіттің қылыш шапқан қан-қан денесін иығымен
ысырып, ар жағына ауната салды да, пулеметке жабысты.
- Келіңдер. Қане, жақындаңдар... иттің асыраған төлдері, - деді Дьяков.
Үнсіз пулеметке тіл бітіп, тақылдай жөнелді.
Шыбын жанын шүберекке түйіп алған ақтар төсек боп қырылғанына
қарамай, аттарын борбайлап, қылышын оңды-солды сермеп, қайта-қайта
шүйлігіп келеді. Соның бəрінде де қызылдардың бекінісін бұза алмай,
жарға соққан толқындай кейін лықсып, аттарын борбайлап қашып бара
жатты. Окоп бойынан ыңырсыған дауыстар шықты. Носилка көтерген
біреулер жүгіріп өтті. Ұрыс даласының үстін басқан жүлге-жүлге түтіннің
етегі ыдырап, ойпаңға қарай ойысып барады екен.
Дьяков көйлегінің түймесін ағытты. Қыжылдап күйіп бара жатқан кеудесін
алақанымен ысқылап, ауыр дем алып тұрған үстіне Еламан келді.
- Қарсы шабуылға шығамыз. Хан-Дауровтың бұйрығы, əзірленіңдер, - деді
Дьяков.
Еламан кейінгі жақта, сай бойына иіріп қойған аттарға басқалардан гөрі
бұрынырақ жетті. Мес қарын қараға ырғып мінді. Күрең қасқа аттан қол
үзгеннен бері осы мес қараға үйрене алмай жүрген-ді. Осы жолы да аттың
аяқ алысына ызасы кеп, қамшымен тартып-тартып жіберді. Мес қарын қара
ыңыранып бір-екі тезек тастады. Еламан сай бойының қарсы қабағына
көтеріліп бара жатып, артына бұрылып қарап еді, жігіттер жапырлап атқа
мініп жатыр екен. Кейінгі жақтан Қостанай полкі көрінді. Еламан өздерінің
осы шабуылда Қостанай полкімен тізе қосып, қоян-қолтық
қимылдайтынын білетін-ді. Тоқ ат денесін ауырлап, ырсылдай бастағанына
қарамай жарқабаққа бұл басқалардан бұрынырақ сыдырып шыға бергенде
бір солдат кейінгі жақтан құйғытып шауып келді де, əзір іркіле тұрсын
деген Хан-Дауровтың əмірін жеткізді. Қостанай полкі де тоқтады.
Еламанның жігіттері аттан түсті. Сонан тек түс ауа атқа қонды.
Бұл кезде ақтар бас-аяғын жинап шабуылға қайта шыққан еді. Ақтарға
қарсы Қостанай полкі ұмтылды. Олардың алдына Еламанның жігіттері
түсіп кетті. Əли бастаған аты ұшқыр жігіттер салған жерден суырылып
шығып, Еламанды шаң астында тастады. Қанша мінсе де тоғы басылмай,
қарыны шермиіп жүретін қара ат ə дегенде, сірə да, артта қалатын. Қара
аттың сырына қанық Еламан бұрын шаң астынан тезірек шығуға тырысып,
ылғи да бір қапталды ала шабатын-ды. Бүгін көңіліне қобалжу енді ме,
өзінің қатты тұтынатын дағдысы есінен шығып, «шүу » дегенде, қалың
дүрмектің арасына түсіп кетті. Аттар бауырын жазып, көсіліп шапқанша
түйдек-шоғырлары жазылмай, бір-бірімен бүйірлері соғысып қап, үзеңгілер
шылдырап келеді. Салған жерден алдына түскен тобылғы торының артқы
қос тұяғы бейне бұған қос уыстап топырақ шашқандай. Жаз бойы жаңбыр
тамбаған кебір даланың құмын, кесегін бұның беті мен қара аттың ілгері
созған басына жентек-жентектеп лақтыра бастады. «Шіркін-ай, күрең қасқа
болғанда ғой» деп ойлады Еламан. Алдыңғы аттың тұяғынан ұшқан
топырақ көзіне түсе берді. Еламан тізгін ұстаған қолын ілгері созып, қайтақайта аттың көзін сүртіп келеді. Тобылғы торының шаңынан шыққысы
келген Еламан шауып келе жатып өз атының басын оңға да, солға да бұрып
еді, бірақ соның бəрінде де ана ат та қасақана бұның бұрылған жағына
жалт беріп, құрық бойы алда, төңкерген қазандай сауыры бұлтылдады да
отырды. Бір тұтамдай шолақ құйрығын шолтаң еткізіп сермеп тастап, қара
аттай емес, ол төрт аяғы денесін ауырламай пыр-пырлап келеді.
Қара ат тағы да тезек тастады. Еламан жау шамасын байқағысы кеп қайтақайта ілгері қарады. Соңғы қарағанда жау боз төбенің баурайына құлаған
екен. Түйдек-шоғырымен кеп ұмар-жұмар айқаса кететіндей еді; кенет
күтпеген жерден аттарының сірісін жапыра жалт-жалт беріп, бұларға
сыртын тосып зытып берді. Қашқан əскердің кейінгі жағында қалғандар
жалтақтап артына қарап-қарап қояды.
Еламан қара аттың қалай көтерілгенін байқамады. Сұр төбеге жұрттың
бəрінен бұрын шауып шықты да, қашқан жаудың соңына түсіп, ылдиға
қарай құлдилатып ағыза жөнелді. Сөйткенше қаражал сары атты біреуге
шаужайласып қалған екен. Өзінің бейқамдығына ыза болған Еламан қара
аттың тізгінін қатты жұлқып, шабуға ыңғайлы жағына қарай шапшаң
бұрып алды. Кезіне құйылған терді қылыш ұстаған қолының сыртымен
сүртіп, емініп ілгері ұмтылды. Соны сезгендей анау да бұған жалт қарап
еді, жас солдат екен. Ағы айналып кеткен көзден жанұшырған үрей көрді.
Еламан осы қазір оның бойында қарсыласатын қауқар қалмағанын
байқады. Онан өлік иісін сезгендей, бетін қашыртып бұраберді. Шынында
да, оның қылыш астында бір уыс боп қалған денесі құла атқа өңгерген өлік
тəрізденді де, қылышты қынаусыз сілтеді. Бұл қылыш сілтер-сілтеместенақанау аттың арғы жағына аударылып түсті. Топырақ бұрқ етті. Үріккен ат
қос аяғын артына қарай сілтеп-сілтеп қалды да, жөніне тартып баратты.
Еламан ерден аударылып бара жатқан денесін тез билеп, түзеліп отырды.
Жас солдатқа бұрылып та қарамады.
***
Бұлар ақтардың тағы бір шабуылының бетін қайтарып еді. Дьяков темекі
шеккісі кеп ақсары ауып тұрғанын байқады. Құты түбінде қалған сумен
аузын шайды. Бір-екі рет жұтып еді, күн көзінде қызған жылымшы су
жүрегін айнытты. Сосын жөтел буып, ішегі үзілердей қиқылдады. Тізе
бүгіп демалғысы келсе де, бір отырса қайтадан тұра алмайтындай қорықты.
Қалжыраған денесін окоп кенеріне сүйеді. Күн еңкейіп қапты. Күндізгі
қапырық ыстықтың аптабы əлі қайтпаған. Оқта-текте өрттей жалын соғады.
Окоптың кенерінде жатқан үйінді топырақ сусылдап, бет жағы борап кетіп
тұр. Аспанда жөңкіп көшіп жатқан аудан-аудан ала шабыр бұлт. Ұрыс
даласының үстін басқан түтіннің етегі ыдырап, аттар мен адамдардың
өліктері қарайып жатқан ойпаңға қарай ығып бара жатты.
Дьяковтың ұрыс кезінде тас боп бітіп қалған құлағы ептеп ашылып, окоп
бойынан ыңырсыған дауыстарды ести бастады. Біреулер жүгіріп өтті.
Жаралыларды тиеген арбалар сықырлап кейінгі жаққа кетіп жатыр. Окоп
маңында селтиген қадау-қадау жусандардың түбінен шегіртке шырылдады.
Бір торғай окоп үстінен ұшып өтті де, ілгері барып қонды. Сүр кесектей
кіп-кішкентай құс сұр жерге бауырын басып жата қалды. Бұл сорлылар да
жаңағы алапат ұрыстан аман қалғанына мəз боп, осы мына маужыраған
айдай əлемге өздерінің кішкентай қуанышын паш етіп білдіріп жатыр-ау,
шамасы.
Дьяков күлімсіреді. Өзін қоршаған жарық дүниені жаңа көргендей, жанжағына біртүрлі таңырқаған кескінде зейін қойып қарады. Жə, бəлкім,
ертеңгі соғыс жер бетіндегі ең соңғы, ең ақырғы зор майдан болар. Бүгін
ақтар шабуылға шықпас. Ертең тағы да тойтарыс бере алсақ жарар еді.
Тойтарыс берерміз. «Идут гады!» Петр Дьяков алғашқыда қате естідім бе
деп қалған-ды. Жалма-жан дүрбіге жармасып еді. Сары белден тағы да шаң
шықты. Бұл жолы жаяу əскерлер алдына броневиктерін салып, тулары
желбіреп, лек-лек боп келе жатты.
- Дайындалыңдар!
***
Ертеңіне таң қараңғысынан оянған Дьяков зілдей басын зорға көтерді. Сол
бойда солқылдап ала жөнелген қос шекесін алақанымен қысып отырды да,
орнынан əрең-əрең түрегелді. Кешегі қырғын ұрыстан қалжыраған кісілер
əлі де есін жия алмай, мылтығын бауырына қысып, қалғып-шұлғып отыр
екен.
Дьяков бір жерден Еламанды көрді. Бұ да пулеметке басын сүйеп, таң
алдындағы тəтті ұйқыға талықсып кетіпті. Кеше қатты тойтарыс алған жау
үнсіз. Кім біледі, кешегі күні қолдарынан келмеген қайратты бүгін
көрсетер. Бұлардан əлі де күші басым. Қару-жарақтары да сайлы. Бүгінгі
қырғынның түрі басқа болары анық.
Жазғы таң баяу атып келеді. Жел жоқ. Аң иектеніп келе жатқан бейқам
дүние ештеңеден қаперсіз. Жауынгерлер бір-бірлеп ояна бастады. Кейінгі
жақтан оқ тасыған кісілер еңбектеп кеп сырғанап окопқа түсіп жатыр. Күн
əлі шыға қойған жоқ еді; окоптың əрегірек тұсынан əлдебіреу: «Басталды»
деп айғайлап жіберді. Дьяков жалма-жан дүрбіге жармасты. Шынында да,
кешеден бері жау əскері тұрған ілгергі жақтағы сары белден шаң көрінді.
Дьяков оңы мен солына жылдам көз тастап еді, жауынгерлер мылтығын
сатыр-сұтыр оқтап, гранаталарын əзірлен жатыр екен. Бір ұзын қазақ
селебе пышақты шар қайраққа жанып-жанып ап, қынына қайта салды.
Дьяков оқ атпаңдар деді. Арт жақта тұрған батареяларға да сондай əмір
берілді. Ақтар қанатын жайып, лек-лек боп келеді. Алдыңғы лекте келе
жатқан бір еңгезердей ірі солдаттың қолындағы ту желсіз тымық ауада
желбіремей, сағасына жиырылып қапты. Ұзын мұртының шалғысы
салбыраған офицерді Дьяков анық көрді. Қолында қылыш. «Қалып қойған
жоқ па?» дегендей өзінен кейін келе жатқан солдаттарға жалтақтап қарап,
жусанды сұр далада жиі сүрініп келеді. Қалың қол сары белдің етегіне
құлады. Осы арада жирен мұрт командир тағы да артындағыларға
бұрылып, бірдеңе деп айқайлады да жүгіре жөнелді.
- Бұнан артық жақын жіберуге болмайды, - деді біреу. Дьяков оны есітті ме,
жоқ па, белгісіз. Екі көзі алда.
Мына келе жатқан Пластун полкі. Түнде бұларға өткен солдаттың айтуына
қарағанда, осы полкте наразылық күшті. Бұлар, əсіресе, атаман Дутовтың
атты казактарымен қырғи қабақ екен. Қазақ жеріне кіргеннен бері бұлар
орыс жерінен қара үзін алыстап бара жатқандарына наразы көрінеді.
- Комиссар, бұдан артық...
Дьяков үнсіз. Жаудың жақындап қалғанын бұ да көріп тұр. Аяғын сылтып
басқан əлгі мұртты офицердің күнге күйген бетінде моншақтап сорғалаған
терді де көрді. Қайта осындай қысылтаяңда тап болатын демікпесі ұстап,
алқына бастады. Екі-үш ұмтылып, окоптан тырмысып əзер шықты.
- Бауырлар, тоқ-таң-дар!
Шамасы осыған ғана жетті. Көкірегі қысылып, əлі құрып барады. Көзіне
құйылған терден түк көрмеді. Осыдан кейін не боп, не қойғанын білген
жоқ. Полк командирімен шалғайласып қатар келе жатқан əлдебір офицер
бұны атпақ болғанда, бірақ оны өздерінің ішінен біреудің атып тастағанын
да көрмеді.
***
Бұл күні генерал Чернов шабуылды ертеңгі салқынмен бастап еді: өзі де
шабуылға шығатын əскермен бірге атқа қонып, қызыл қырғын ұрыстың
іргесіне жақындап барды. Қасында бір қора кісі. Ішінде Тəңірберген.
Биік қара жалға көтерілгесін генерал ат басын іркіп, ілгергі жаққа дүрбіден
көз салып еді. Бүгінгі шабуылды бірінші боп бастаған полк қызылдардың
қорғаныс шебіне жақындап қалған екен. Енді сəл кідірсе аналардың
окобына баса-көктеп кіріп, жағаласып айқаса кететін сияқтанып еді. Бірақ
қызылдар үнсіз. Олардың зеңбіректері де оң атпай тым-тырыс жатып
алғанына түсінбей, ақылы дал боп тұрған-ды. Кенет дүрбісі буланып бара
жатты. Сосын əйнекті асығыс сүртіп, жұрт көз тіккен жаққа қайта қарап
еді; Пластун полкінің солдаттары аналардың окобына баса-көктеп кіруін
кіріпті, бірақ шартта-шұрт жағаласа кетудің орнына, қаруын лақтырып, бірбірімен құшақтасып, апақ-шапақ болды да кетті. «Атаңа нəлеттер-ай!» деді
генерал. Қоңыр төбе басы құдды кісі өлігіне жиналғандай. Тілі байланған
кісілер бір-бірінен көзін алып қашып, басы бауырына түсіп кетіпті.
Генерал Чернов та қасындағыларға көз салған жоқ. Штаб начальнигін
қасына шақырып алды да, «шабуылды қайта бастаңдар» деп əмір етті.
«Өзімнен болды» деді генерал. Жаяу əскерлердің арасында наразылық
барын білді. Оларға сенуге болмайтынын да білді. Шабуылға шығардан бір
күн бұрын Пластун полкінде болғаны бар. Үсті-басы алқам-салқам
солдаттардың жаз бойы ұстара жүзі тимеген сақал-мұрты қаулап өсіп
кетіпті. Қолбасы кете-кеткенше назарын жерден көтермей, тұнжырап тұрып
алған-ды. «Өзімнен болды» деді генерал.
Пластун полкінен кейін Чернов ұрысқа Каппел корпусының тың полктерін
салып еді; соның өзінде қызылдар табан серіппей тұрып алды. Ақтар
кішкене күш ала бастағандай болған бір кезде олар да дереу қам жасап,
кейінгі жақта тұрған Қазалы, Жосалы, Ақмешіт отрядын көтеріп ұрысқа
салып еді; үстінен қара май киімін тастамаған теміржолшылар топырлап
кеп, ақтардың атақты офицер полкімен шартпа-шұрт айқаса кетті. Окоп іші
бұрқылдаған шаң. Қашырлаған темір. Ырсылдаған алыс-жұлыс. Осы жолы
қалайда бір жағы жеңіп, бір жағы жеңілетін ең бір шешуші сəт еді; оны
қызылдар да, ақтар да білді.
Генерал Чернов өзімен үзеңгілес қатар тұрған атаман Дутовқа бұрылды:
- Александр Ильич, қазір ұрысқа сіздің жігіттеріңді салса қайтер еді?
Ағылшын генералы келіп кеткелі атаман Дутов көңілсіз жүрген-ді. Ертеңгі
күні Арал түбіндегі қызылдар бекінісін бұзып өтсе де, өтпесе де, ол өзіне
қарасты əскермен Жетісуға өтіп, сəті түссе, ар жағында Үрімшіге бір-ақ
аспақшы боп өз ішінен қатты бір байламға кеп қойған-ды.
Дутов қасында тұрған адъютантқа: «Бастаңдар!» деді. Адъютант
құйындатып ала жөнелді. Іле-шала бұлар тұрған қара жалдың күншығыс
жағынан Казачий полк шықты. Бұларда зеңбірек те жоқ. Шұбатылған обоз
да жоқ; оларды аяққа оралғы көреді. Бұлар жауға əрқашан ұрымтал жерден
тұтқиыл тиетін-ді. Осы жолы да жабындыдан шыға сала лап қойды. Жазық
далада жайылып шаппай, жұдырықтай түйіліп алған-ды. Қызылдар жақтан
оларға қарсы мың қаралы атты əскер шықты.
- Бұлар кім? - деді Чернов.
- Білсем не дейсің? Какой-то дикий полк.
- Моңғолдар емес пе?
Дутов басын шайқады. Бəрінен бұрын мыналардың басындағы дағарадай
сеңсең бөріктеріне қайран қап тұр. Астарындағы аттар да біртүрлі. Салған
жерден көсіле жөнелмей, əзір сып-сидам ұзын сирақтары ерең-сереңдеп
қасқыр шоқақпен келеді. Тəңірберген бұлардың кім екенін бірден білді.
Ана жылы Жөнеуіт хан қазақ аулын шапқанда көргені бар. Бұлар сонда да ə
дегенде ебедейсіз көрінген. Оңға бір, солға бір ойқастаған аттардың
басымен алысып, өздерімен-өздері əлек болған-ды. Қазір де аттарын құр
бекер ұрындырмады. Сонан тек аралары жақындағанда ғана тізгінін тежеп
келген аттардың басын қоя берді.
Бұрын-соң дəл мұндай əскерді көрмеген генерал Чернов жалтақтап Дутовқа
қарайды. Дутовта үн жоқ; екі көзі жігіттерінде. Жаудан бұлардың да жүзі
ығысатын емес. Ұзын найзаларын ат құлағынан оздырып, ұмсынып апты.
Алғашқыда бар оқиға дəл бұның өзі ойлағанындай болды: ұзын найзалар
қылыш сілтейтін жерге жеткізбей, ат үстінен аударып тастап жатты. Бұрын
бұндайда жау жүрегі тез шайлығып, шабуылға - жасқаншақ, қорғануға шорқақ болатын. Соның ар жағында қарсыласуға жарамай, ат басын
асығыс бұрып, жалт беріп қаша жөнелетін. Атаман Дутов мыналар да
сөйтеді екен деп дəмеленген-ді. Жоқ, мыналардың қатары ыдырамады.
Қайта, ат үстінен ұшып түскендердің орнына екеуі, кейде үшеуі ұмтылып,
көре көзге күш алып барады. Сумаңдап жүрген ұзын-ұзын сүңгілердің
арасында ержүрек түрікпендер жанталасып, ұзақ салғыласты. Жау
найзасын денесіне дарытпай, жарқылдаған қылышты оңды-солды сілтеп
жүрді де, ақыры, əйтеуір қол жетпей жүрген жаумен құшақтасып айқасты
да кетті. Сонан арғы жағын генерал Чернов та, атаман Дутов та көре
алмады. Ат тұяғынан ұшқан шақ арасында екі жағы да өлген-тірілгеніне
қарамай, бірін-бірі үн-түнсіз кескілеп жатты.
Генерал Чернов осының алдында ғана өздерінің жеңетініне құйттай да
күмəнданған жоқ-ты. Əскерінің алды қызылдардың окобына баса көктеп
кіргесін-ақ, ол осыған дейін өздерін маңына жуытпай қойған жау шебінің
көбесі сөгілін кеткендей көріп еді, осындай жағдайда бұрындары күшке
күш қосып, сəл-пəл демеп жіберсе, қандай табаны мықты жау да қара
дауыл бұзған мұздай быт-шыты шығатын. Осы жолы... Жоқ, мыналарға
бірдеңе көрінді.
- Енді не істейміз? - деді штаб начальнигі.
Чернов сұп-сұр. Қасында үнсіз иіріліп тұрған өзге офицерлер сияқты, осы
қазір оның өзі де енді не істеу керек екенін білген жоқ-ты.
***
Осы жолы қалайда, қайткен күнде де Арал қаласына баса-көктеп кіргісі
келген Чернов қолда бар əскердің басы-көзіне қарамай ұрысқа айдап сала
берген-ді. Бұл бұрын бұлай емес еді. Бұрын дəл осы бүгінгідей небір қызыл
қырғын шайқастарда бұл қайта желөкпе жастар мен қызуқанды
командирлерді ырқына жібермей, не істесе де алды-артын ойлап істейтін.
Бүгіннің артында ертең барын ойлайтын. Осы жолы ол құдды қолы
шықпаған ызалы ойыншыдай. Не де болса тезірек бір жағына шыққысы
келді. Үш күнге созылған соғыстың бүгінгі, соңғы күні де жаулар табан
тіреген жерінен тапжылмай тұрып алды. Бұ да қолда қалған əскерді
топырлатып ұрысқа сала берді.
Бірақ қызылдар бұл күні де міз бақпады. Шарасы құрыған генерал
əшиіндегі салқынқандылығынан айырылып, шиыршық атып тұр. Ол: «Енді
не істеу керек? Енді қандай амал бар?» - деп ойлап тұрған жоқ; үйткені, бар
амалын тауысқан еді жəне енді не істесе де ем қонбасына көзі жетті.
«Дүниеге не болды? Бізге не болды?» деп ойлады. Осынша ұзақ жасаған
өмірінің ақырғы шағында бұл, сірə, өзінің соңғы, ең соңғы шайқаста тасталқаны шыға жеңілем деп ойлап па еді?
Генерал Чернов тізгінін созып ілгері жүріп кеткен аттың басын тартты.
Жегі құрттай жанын жеп бара жатқан жаңағы сауалға қайта оралып, «ел
азды ма, əлде ер азды ма?» деп ойлады. Осы Ресей күні кеше айбары
алысқа тараған аруақты ел еді ғой? Ұлы елдің ұйтқысы қалай шайқалды?
Апырай... Апырай, бұл дүниеге, дүниесі құрғырға не болды? Ғұмыр бойы
темір бұғаумен тырп еткізбей ұстап келген қара тобырды қалай уыстан
шығарып алды? Міне, енді сол қара тобыр бұлардың түбіне жетеді. Ел
билігін осылар қолға алады. Сонда өздері ұстап тұра алмаған дүниеге мына
жалаңаяқтар тұлға бола ма? Сорлы... Сорлы Ресей. Соры арылмаған ел.
Апырай, келешек қайтер екен? Он жыл, жиырма, отыз, елу жылдан кейін не
болар екен? Тентек баланың қолына түскен қуыршақтай ел тізгіні қолына
тиген бір сотқар басын жарып, көзін шығарып, бұтын бұт, қолын қол
қылмай тынбас-ау! Қалай да келешек тұйыққа тірелді. Осылай бола берсе,
кім біледі, дүние қарап болмай қайтер дейсің. Сонда əлгі бір топан су
астында қалып қарап боп бара жатқанда Нұх пайғамбардың кемесіндей
тағы бір талшыққа мəжбүр боп жүреміз бе? Сүйтпей қайтер дейсің?
- Қолбасы мырза... - Генерал Чернов дір ете қалды. - .. .Екі броневик
қирады.
«Иə, бəрі қирады. Қирап жатыр», - деді генерал.
- Қолбасы мырза... қолбасы мырза, біздің əскерлер шегіне бастады, - деді
ұрыс ішінен шыққан бір жас офицер шауып келіп.
Генерал Чернов селт етпеді. Осының алдында ғана ағылшындар. берген үш
аэропланды да қызылдардың алдыңғы шебін бомбылап жүргенде атып
түсірген-ді.
Үш күнге созылған қырғын ұрыстың ақырғы күні аяқталып қалды. Шілде
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 46
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.