Қан мен тер - 12

бастады. Кəлен мен Еламан ғана қозғалмай, əрқайсысы өз ойымен
оңашаланып, тұрып қалды.
***
Бұл күндері Райдың көңілін делбемек болған балықшылар оны қолданқолға тигізбей кезек-кезек шақырып, қонақ қылуда. Бірге өскен қатар
құрбы оны қатерлі жолға қимай, іштерінен тынып қиналса, ал, жақсы
көретін жеңгелер кездесе қалса кемсеңдеп қол береді. Ондайда Рай əзілге
шаптырып:
─ Қайта солдаттықтың өзі артық па деп қалам. Көрмейсің бе, ұзатылатын
қыздай бұл ауылға бағым асып тұр,- деді күліп.
Бүгін оны Мөңке шақырып еді; осыған дейін уайым-қайғыны бойына
дарытпай, жұрт алдында жарқылдап жүрсе де, қарт балықшының үйіне
келгесін өзін ұстай алмады. Əсіресе, сіңлісіне қатты ұқсайтын Əлизаны
көргенінде, Бөбек есіне түсті. Іргеде сүйеулі тұрған домбыраны қолына
алын шерлі көңілге жұбаныш іздегендей, жалғыз ішекті шертіп
тыңқылдатып отырған. Ac жабдығымен үйге кіріп-шығып жүрген Əлиза
үйге ашық тұрған есіктен енді бірде еңкейіп кіре берді де, қалшиып тұра
қалды. Жаңа ғана сыңарын жоғалтқандай жалғыз ішектегі жарымжан
тыққыл сап боп тыйылыпты да, оның есесіне енді қос ішек қосыла үн
қосып еңіреп жатыр екен. Жəне мынау сорлы сіңлісінің сүйіп айтатын еді «О, қарағым, сен қайтесің мен дегенде?..» Осы бір шерлі саз Райдың
қолындағы домбыраның қос ішегінен үзілмей, жұлын-жүйкесін үзіп
барады. Бұ да өзінің өзегін өртеген арманды айтып жеткізе алмай, мұңын
домбыраға шағып, жасқа толы көзі бұлдырап отыр!
Алдына ас келгесін, Рай домбыраны іргеге сүйеді.
─ Ай, Мөңке аға - ай! Бұл өмір кімге опа берген?! Басы жұмыр пендеде
күңіренбей өткен, жүрегі бүтін кім бар дейсің?
Көңілі босап, көз жасына ие бола алмай бара жатқасын Əлиза түрегеп
өрешеге кіріп кетті. Алдына қойған асты бір адам татып алған жоқ.
Сол үстіне Кəлен келді.
─ Рай, шырағым, бүгін кешке бізде боларсың.- Кəлен кеше шақырмақ
болған еді, бірақ кеше қонақасыға лайың ештеңе болмағасын бүгінге
қалдырған болатын. Қонақасының ретін əйелі бағана құлаққағыс қылғанда,
Кəлен оған:
─ Ауға балық түскен шығар?!- деп онша саса қоймаған.
─ Қайдам... суға сену қиын ғой.
─ Əй, қатын, қара аспанды қапылтпа! Асым болмаса пейіліммен риза
қылам. Өзіне келістіріп тұрып Сарының əнін шырқап берем,- деген еді де,
Кəлен қос ескекті қолтығына тығып теңізге тартып еді. Қашанда
тыныштықты ойлайтын қарт балықшы бұған: «Орыстардың қытығына тиіп
қайтесің, өздерінің қызғыштай қорып отырған жері ғой?» дегеніне қарамай,
Кəлен кеше ауды балығы көп запретке салған-ды.
─ Қате істедің ғой,- деген Мөңке.
─ Ау, бұл «қарашекпеннің байы» қазып шығарған теңіз емес, Құдай берген
əммеге ортақ теңіз емес пе? Сонан келе таңдаған жерін Темірке алып,
тастағаны бізге тиетіні не? Жоқ, жетер осы! Қашанғы ез боп, есек боп
өтеміз?! Есек те «ың - қ!»- деп, иығына шұқи берсе, мөңкуші еді ғой,- деп
Кəлен осындайда алды-артын ойламайтын өзінің ежелгі ақ көз ерлігіне
басып кеткен . Жағаға келсе... бүтіл балықшы теңіз үстінде жүр екен. Жел
жоқ. Аспан ашық. Теңіз шырадай тымық. Ақ шағалалар мен өгіз шағалалар
қанаты сатырлап қаптап жүр. Айрықша, өгіз шағалалар балыққа құныққан,
қомағай. Қанат қағысы да сөлекет. Өңменін салып, өңкілдеп ұшып кеп, ау
қарап жатқан балықшының тас төбесіне төніп, аса бір сұғанақтықпен
мойнын темен созып, үңіле қарап өтеді.
Кəлен қайықты суға салды. Қос ескекті малшылап, ақырын есіп келе
жатқан. Кенет əлдекімнің:
─ Ана қара!.. Курнос Иванды қара!- деген даусын есітті. Бірақ оны елең
еткен жоқ. Жалпақ табан қара қайықтың тұмсығын кішігірім қопаққа тірей
тоқтады да, қос ескекті қайықтың кенеріне сүйей салды. Сосын тез еңкейіп
аудың құлағын ұстады. Ау көзі балықтан құр емес, сірелеп басып қапты.
Дені сазан. Қаракөз бен айнакөздер де қыз өңіріне қадаған күміс теңгедей
жылтылдайды.
Кəлен ау көзінен балықтарды бір- бірлеп алып жатып, көз қиығын кейінгі
жаққа тастап еді; Курнос Иван жеңіл ақ қайықтың қарағұсын бұған
туралап, жостыртып, есіп келеді екен. «Мына əумесер қайтеді? » - деді
Кəлен ішінен.
Курнос Иван есіп келе жатып бұған бұрылып қарап қояды. Кəлен де көз
қиығын онан айырған жоқ. Курнос Иван биыл көп балықты шірітіп
алғасын біраз уақыт дүниеден баз кешкендей боп беті ауған жаққа қаңғып
кеткен-ді, сонан ол азып-тозып оралған еді де, татар байына жалынып-жалбарынып
жұмысқа орналасқан еді. Бұл күнде ол мүлде өзгерген.
Бұрынғыдай қазақтарға іш тартқансып, жылмаңдап тұрмайды. Əсіресе,
Кəлен мен Мөңкеге қаны қатып алған. Ерегіссе морт кететін ожар. Балығы
мол жерге жақындасаң, ауыңды тартып алады. Қарсы дау айта бастасаң, о
да дереу қаһарға мініп, қара əйнек астынан үрей туғыза суың жымиып
тұрғаны. Оны балықшылар əзірейілдей көретін.
Со л əзірейіл Кəленге түйіліп келе жатыр. Астындағы жеңіл ақ қайық
тұмсығымен суды тіліп, жостыртып келді де, бұның қайығымен
қатарласты. Курнос Иван ай-шайға қарамай, шап беріп Кəленнің
қолындағы ауға жармасты.
─ Əй, тамыр... Тиме!
Курнос Иван жыр демей, Кəленнің қолындағы ауды білегіне орап - орап
алды да, бар күшімен тартып қап еді, Кəленнің қайығы шайқалақтап қалса
да, бірақ өзі былқ етпеді. Қайта білегіне орап алған кендір жіп Курнос
Иванның алақанын осып, терісін сыдырып кетті.
─ Тиме дедім ғой, тамыр,- деді Кəлен.
Курнос Иван мына қара бұжыр кісіні күшпен ала алмасын білді де, ауды
тастай сала қос ауыз мылтыққа жармасты. Бірақ оған кезеуге келтірмей,
Кəлен мылтықты өзінен тайдыра қағып жіберді де, енді бір қимылмен
ананың қолынан оп-оңай жұлып алды.
Кəлен де аның жаулыққа басқан еді. Соны байқаған көржік мұрын қара
орыс:
─ Əй, батыр, қой! Қой енді,- деп еді, Кəлен құлағына да ілмеді. Оның ендігі
қимылына көз ілеспеді. Тіпті ес жиюға келтірмей, ананы бас салып өз
қайығына оп-оңай көтеріп алды. Табанын жерге тигізбей, басынан асыра
жоғары көтерген бойы шайқалақтап тұрған, қайықтың қарағұсына апарды
да, қол созымдай жердегі қамыс қопаққа атып жіберді. Небəрі киіз үйдің
аумағындай шірік қопақ табан тіреуге келмей, Курнос Иван су түбіне
салмағымен батып бара жатты.
─ Құтқарыңдар! Ағатайлар, құтқарыңдар,- деп жан даусы шыға
шырқырады.
Кəлен оның қайығын өзіне қосарға алды да, қос ескекті ақырын есіп ұзай
берді.
─ Қонақты қайттік?- деді Жамал балыққа кеткен күйеуінің құр қол келгенін
көріп.
─ Қатын, сезді қой! Тез барып Еламан мен Мөңкені шақырып кел!
─ Тыныштық па?
─ Бар дедім ғой!
Жамал бір сұмдықтың болғанын білді де, жүгіре жөнелді. Кідірмей Еламан
мен Мөңке келді. Кəлен оларды күліп қарсы алды:
─ Осы елдің бір тентегі баяғыда: «Істеп салдым бір істі, Алла оңғарсын бұл
істі»,- деген екен. Бір істі мен де істеп кеп отырмын.
─ Қате істеген екенсің - деді Мөңке қынжылып. Кəлен бұндайда
қиналғанды жаратпайтын. Еламан оған қайрат бергеннен басқа амалдың
қалмағанын білді. Курнос Иван суға кетті ме? Əлде біреу-міреу құтқарды
ма? Қайсысы болса да, оның артында жоқтаушысы бар. Онсыз да осы күні
Құдайменде, Тəңірберген, Теміркелер балықшылар аулын қырына қалай
аларын білмей, сылтау іздеп жүрген-ді.
─ Бір сыласы болғанша қамыс арасына тығыла тұрғаның мақұл,- деді
Еламан шамына тимей, ақыры ескертіп.
Кəлен мақұл көрді. Сонысы жөн болды. Кəлен кеткен бойда жар басындағы
балықшылар аулына Курнос Иван бастаған бір топ кісі келді. Су жұтып
өлуге қарағанда оны балықшылар құтқарып алған екен. Үстіне баса-көктеп
кіріп келген қарулы кісілерді көрсе де отырған орнынан қозғала қоймаған
Кəленнің қатынын Курнос Иван теуіп жіберді:
─ Күйеуің қайда?
─ Тарт аяғыңды. Мен Кəленге қатын болсам да, саған қатын емеспін.
─ Қарай ғой бұны. А ну - ка... Ну - у, күйеуің қайда?
─ Күйеуім қайда жүретінін қатынымен ақылдаспайды.
─ Ах, так?!
─ Не дейді мына кəржік мұрын ақымақ?
Курнос Иван қатынды шаштан алып сүйрей бергенде, сыртта бір топ кісі
топырлап кіріп келіп еді.
─ Тарт қолыңды!
Курнос Иван бұрылып қарамаса да, ту сыртынан шыққан мына дауысты
таныды. Білегіне орап алған əйелдің шашын жібере қоймаса да, қатты
бетінен қайтып қалғандай. Өзімен иық тіресе тоқтаған ірі денелі кісіге, бұ
да бəрі айбатын алдырмай, ақырын бұрылды.
─ Мен қылмысты кісіні іздеп жүрмін. Сен бұл араға араласпа.
─ Қылмысты кім, қылмыссыз кім, ол бір Құдайға аян.
─ Қазақтың жақсы мақалы бар еді? Қалай еді? «Тышқан інге кіре алмай
жүріп құйрығына қалжуыр байлап алады » деуші ме еді осы?
─ Онымен не айтпақсың?
─ Айтқым келгенін айттым. Өзгенің жөнін жөндеп қайтесің, сен, асылы, өз
басыңның амандығын ойла.
Онсыз да зығыры қайнаған Еламан тап осы арада, тап осы қазір мына
көржік мұрын қара орысты жығып салып қызыл жон қылып сабағысы кеп
кетті.
─ Сенің жайыңды білем. Сен орыс байын өлтірген Еламансың ғой.
Жылыңды өтемей түрмеден қашып келіп жүрсің. Абайла, өкіметтің құрығы
ұзын...
─ Оны көрерміз. Ал қазір менің құрығыма түспей тұрғаныңда шық үйден!
Курнос Иван сырт айбатын алдырғысы келмесе де, бірақ Еламан шын
тіктелгенде шошып кетті. Анада темір сүйменмен Федоровты ұрып
жыққанда мына имансыздың түрі дəл осындай болған шығар деп ойлады.
Бір жағынан Еламанмен бірге ішке ере кірмей, сыртта, есік алдында тұрып
қалған балықшылар да есінен шыққан жоқ-ты. Курнос Иван кісілеріне
қарап, кеттік деп ымдады.
Бұл ауылда аяқ артар көлік жоқ. Ендеше қара жаяу Кəленнің алысқа ұзап
кете қоймағаны анық.
─ Кəленнің үйінен көз жазбаңдар,- деп əмір етті де, Курнос Иван қалған
жігіттерді ертіп промсолға тартты.
***
Үй ішінен төсек салатын ыңғай байқалғасын Еламан тысқа шықты.
Қараңғыға көзін үйрете алмай, есіктен аттай бере іркіліп қалды. Күн
шықпай тұратын кəсіпшіл ауыл əлдеқашан ұйқыға кетіпті. Жерқазбалардың
бəрінде де шам сөнген. Еламан төсек салғанша ауыл сыртына шығып,
сергіп қайтқанды жөн көрді. Күнұзын кісі - қара көп жиналған қапырық
үйде сары жамбас боп езіліп ұзақ отырғандікі ме, сыртқа шыққасын да өз
денесін ауырлағандай дел-сал. Аяғын ақырын алып, үй сыртына ұзап
барады.
Ай батқан. Күндіз көк жүзін лайлаған сұйық сұрғылт бұлт бірде жауар
күннің ажарын танытып, түтіндеп, тас төбеге шоғырлана түссе, енді бірде
қырдан соққан қатты жел əп-сəтте дал - дұлын шығарып тұрған-ды.
Түнемелікке қарай жел басылыпты. Күндіз Арал өңірінің жынды желі
қуалап біткен мазасыз бұлт қазір қайта тұтасып, қорғасындай ауыр
салмақпен жылжымай шөгіп апты. Жұлдыздар көрінбеді. Теңіз жақ қапқара. Алғашқыда Еламан Бел - Аранды да көре алмап еді. Қараңғыға көзі
үйренгесін балықшы ауылдың арқа бетінде қысы-жазы қалқан боп жататын
шымылдық таудың ауыр тұлғасы түн түбегінен қарауытып қалқып шықты.
Онан басқа бір нəрсе көрінбесе де, осы арада туып-өскен жігіт ата
қоныстың əр бұтасын өз көкірегінде тірілтіп, қай жерде не барын жұмулы
көзбен де сезіп тұр. Бел - Аранның теңізге тірелген тұмсығынан сəл
берегірек құлай берісінде, шамасы, əне бір тұста Талдыбеке сайы, онан гөрі
берігіректе Кендірлісай. Ақбауыр да онша қашық емес. Өз аулы... кейінгі
жақта, бір қырдың астында қалды. Теңізге төніп тұрған тік жардың дəл
ұшар басына мінбелете салған жерқазбаларды шығыс жаң шетінен
санағанда үшінші үй өзінікі... Үйленгесін бір жылдай тұрған ыстың ұясы.
Əлі есінде: төбесінен тесіп шығарған соқыр терезені кей түні қатты
борасында қар басып қап, ертеңіне таң атқанын білмей қалатын. Ондай
күндері кеш оянады. Өзі тұрып кеткен төсекте көрпе астында жас балаша
қол-аяғын бауырына алып жатқан келіншегінің көңілін көтерем бе деген
оймен «мына соқыр иттің алдап соққанын қарашы» деп күлетін. Еламан
жерқазбаның есігіне «жылауық» ден ат қойып алды. Кірген-шыққан сайын
екі бүктеліп еңкейіп кіріп, еңкейіп шығатын аласа есік, шынында да ашқан
сайын бір жері сынып бара жатқандай сықырлап қоя беретін. Есік алдынан
көлбей тартқан шымылдық пеш те, əлгі «жылауың есік» те, өз қолымен
істеген дүние болғасын ба, өзіне бір түрлі ыстық. Осы қазір өз ұясын еске
алғанда көз жанары қараңғыда қаттырақ ұшқындап, жүзі ыстың елесті қия
алмай ірке түсті. Жаңа үйленген жас жігіт сол кездері бір түрлі өзгеріп
кетті. Қуанышы қойнына сыймай үнемі жарқылдап күліп жүрді. Өмірі
шаршамайтын. Күнұзын толқынмен алысып титықтаған кісілер кешкісін,
əдетте, үсті - бастары малмандай су боп қайтатын. Осындай кезде оларға
жар басындағы жерқазбаларына жету ақырет. Басқа кісілер əлденеше дем
алып, ырсылдап шықса, бұның аяғы жерге тимейтін. Арқасындағы
асымдық балықтың да салмағын сезбей, жар басына жүгіріп шығатын.
Жаңа түскен жас келіншегін көргенше көңілі алып-ұшып ынтығып
тұратын. Əлдеқашан құлаған ата шаңырағын осы келіншек түскесін қайта
көтеріп, ел қатарлы үй болғанына қуанды. Қуаныш үстінде келіншегінің
кейбір қытыққа тиер қылықтарын байқамапты. «Жоқ, байқадың»,- деді
Еламан.
Мұзға ығар алдында, бір күні бұны Дос оңашаға алып шығып: «Əй,
шырағым, сенен басқа кісілер де қатын алған. Келінді тым өбектеп кеттің.
Басыңа шығарып алма. «Баланы -жастан, қатынды - бастан» дегенді білесің
ғой»,- деп бетіне айтқаны қайда?!
Еламан жүрегіне уын жайып бара жатқан ойды үзіп тастады да, ілгері
жүріп кетті. Еш нəрсе жөнінде ойлағысы келмеді. Ауыл сыртының оты
қашанда қалың. Көк майқара жусан мен қызыл изен дендеп өсетін қалың
қауға осыдан қашан күз түсіп, Құдаймендеге қарайтын малды-жанды ауыл
жаз жайлаудан қайтқанша тұяқ тимей тұнып тұратын-ды. Еламан қалың
қауды кешіп келеді. Ілгері басқан сайын түнгі таза ауада көк майқара
жусанның хош иісі жан-жағыңнан аңқып, өзі де соған еліткендей, көзін
жұмып, құшырлана дем алып келе жатқан-ды. Кəде түбінен бозторғай пыр
етті. Аңдаусызда, аяқ астынан ұшқасын ба, Еламан дір етіп тоқтай қалды
да, өзінің осынша шошынғанына күліп қайта жүріп кетті. Баяғыда, түнде
жылқы күзететін. Көзіне ұйқы тіреліп ат үстінде қалғып келе жатқанда көде
түбінде қонақтаған бозторғай дəл осылай аяқ астынан пыр ете қалатын.
Аңдаусызда ат үстінен түсіп қала жаздап, ұйқысы шайдай ашылып кететін.
Жеті жыл жылқы күзетіпті. Құдай-ау, осы тірлікте өзіне тиер осыдан артық
сыбаға болмағаны ма? Жеті жыл... Енді, міне жеті жігітіңді қозыдай
көгендеп əкеткелі жатыр. Бірі - өзінің бауырлас інісі. Бейшара баланың көз
ашқалы бағы бір жанбады. Көз ашқалы көргені -қиянат, шеккені - зəбір,
жас жанын жаралаумен келеді. Бұл өмірде бұларға басқа сыбаға
бұйырмаған ба?
Еламан орынсыз дəмесін мысқылдағандай, мырс етті. Көз ашқалы өздеріне
құдды өгей анадай аяушылығы жоқ рахымсыз қатал өмірден қайырым мейірім күткен, сыбаға талап еткен орынсыз дəмесіне күлді. Құдіретті
кісілер өзіңе тиген азғантай сыбағаңды да көпсініп аузыңнан қағып əкеткен
жоқ па? Сен қосымша сыбаға дəметесің... Мұзға ығар алдында осы өмірден
тиген азғантай сыбағаң езіңе жетпейтін бе еді? Үстіңде үйің, қойныңда
некелі жарың бар еді. Бүгін екеу болсаң, ертең осы оттың басына тағы бір
тəтті тірлік қосылып, қызығы мен қуанышы молая түсетіндей көретін.
Енді, енді міне... тірнектеп тұрғызған ұяңды өзің жоқта тас- талқан қып,
тағы да соқа басың сопайып жалғыз қалдың. Жалғызсың, жалғызсың...
Еламан қайтып келе жатып, осы сөзді ішінен əлденеше рет қайталады.
Шаршағанын жаңа ғана сезді. Ой меңдетіп, қажыған денесін күшпен
қозғап, шырт ұйқыда жатқан ауылдың шетінен ақырын кіре берді. Шеткі
бір үйдің жанынан өте бергенде жылаған əйел даусын есітті: «Сенен қалып,
біз кімге тұлға боламыз?.. Мына шиеттей балаларыңды тастап...» Еламан
тезірек өтіп кетті. Ертеңгі күні азаматынан айрылғалы тұрған əйел зарын
есіткісі де, ойланғысы да келмеді.
Төсекті сыртқа салған екен, Еламан шешініп жатып қалды. Таңның таяу
екенін сезіп, сол бойда ұйқтап кеткісі кеп көзін жұмса да, жаңағы жылаған
əйел даусы құлағынан кетпеді. Ер-азаматынан айрылғандағы күні не
болмақ? Қалай күн көреді? Азаматы тізімге іліккен жалғыз сол үй ме? Осы
түні талайы қайғыға уланып, аһ ұрып ұйқтай алмай жатқан болар?! « Дүние
не боп барады? Ер-азаматын алғанда да ешкім қол қақпай, күңіреніп қала
бере ме? Көне бере ме? »
Еламан жаңа жастыққа басы тисе ұйықтап кететіндей көріп еді. Ой
қажытып қатты қалжыратты ма, ұйқы буып жатып та ұйықтай алмады.
Тақа болмағасын жастықты жұмырлап бауырына қысып ап, бір мезгіл
етпетінен жатып көріп еді, оң жақ кеудесінің астында бармақ басындай бір
нəрсе тесіп жібере жаздады. Ұйқылы-ояу Еламан қозғалуға ерініп жатып:
«Бұл не болды екен?»- деп ойлай түсті де, кенет бір сəтте ұйқысы шайдай
ашылды. Сырға... Əлгінде артық сыбаға дəметкен қылығына күлгендей,
Еламан мына сырғаға да күлді. Күлмегенде ше... Түрмеден қашып
шыққасын бұл көзге түспеуге тырысып, ылғи елсіз, сусыз жерлермен жүріп
отырды емес пе? Шалқарға да соғар -соқпасын білмей, екі ойлылау келе
жатқанда, алдынан кішкентай қаланың шағаладай аппақ үйлері жарқырап
қоя бермесі бар ма?! Бұның өз аулы, қатын-баласы, қарт əжесі, інісі көлікті
кісіге осы арадан үш-ақ күншілік жерде. Еламан аяқ астынан абыржып,
асыға бастады. Күн барында құттай да болса қатын-баласына жақындай
түскісі кеп, қалаға туралап келе жатқан бетінен кілт бұрылды. Ол енді
қалаға соқпай, көлдің арғы, елсіз бетімен кеткісі кеп, ширақ басып келе
жатқан-ды. Жаз айларында суы тартылып қалатын кішкентай өзеннің көлге
құяр сағасына тақап келе бергенде, дəл жанынан дауыс шықты. Еламан
тоқтай қап, ілгері жағына көз сап еді, үш кісінің төбесі көрінді. Еламан
мұндайда көзге түспей, бой тасалап кететін əдетпен бұрылып бара жатқан.
Аналар:
─ Əй, азамат, бері кел!- деп дауыстады.
Еламан бірден байқады: қалаға, базарға түскелі келе жатқан дала
қазақтары. Өздері үш кісі. Шамасы: бір елдің Ебейсіні сияқты. Тері-терсек
тиеген алқа бел ырдуан арба өткелден өтер артқы доңғалағы батпаққа
батып, бір жағына жамбастап жатып алыпты. Татар байларына еліктеп
киінген семізше екі жігіт ат айдаушыға жəрдем берудің орнына қайта оған
екеуі екі жағынан қожаңдап: «Өйт - бүйт»,- деп жүр.
Еламан арбаны қалай шығарудың жолын ойлан тұрған-ды. Татар
байларына еліктеп киінген жолаушы екеу:
─ Қазақ баласысың ғой... Айналайын, жəрдемдес, бір тоқтының пұлын
береміз,- деп бұған жатты да жабысты.
Парлап жеккен қос күрең таяқ жеп залы боп қалған екен. Қасына кісі
жақындаса дір-дір етіп, ала жөнелетіндей осқырып тұр. Еламан алдымен
ауыр жүктерді бір- бірлеп тасып, арбаны жеңілдетіп алды. Сонан кейін
арбаны шығарды. Жүктерді əп-сəтте қайта тиеп, жуан арқанмен үстінен
бастыра тартып байлады.
─ Қайратты екенсің,- деді арбакеш жігіт Еламанға сүйсіне қарап.
Ана екеуі оның мақтағанын жақтырмай, зекіп тастады:
─ Ой, нəсілсіз ит! Өзің - ақ істей салатын оп-оңай нəрсе ғой...
Еламан еңбекақысын сұрап еді, арбасын шығартып алғасын ана екеуі
жөндеп сөйлеспей, сырт айнала бастады. Əлгінде ертеңгі базардан қаламыз
деп қорқып тұрып, ақысын артық айтып қойғанына өкінетін сияқты. Сол
болмашы бірдеңемен құтыла салғысы кеп, тиын -пиын іздей бастап еді,
Еламан жағадан ала кетті: «Бір тоқтының пұлын əкел!»- деп қозғалтпай
тұрып, тиесілі пұлын түп-түгел құсқызып алды. Қолына ақша түскесін
ауылға бас-аяғын бүтіндеп барғысы кеп, қалаға соқты. Ертеңіне жаймаға
шығарған киімдерді қарап келе жатып, кенет көзі алтын жалатқан сырғаға
түсті. Жылтыраққа құмар келіншегіне мынадай асыл сыйлық апарғысы кеп,
сырғадан көзін ала алмай тұрғанын өзі де байқамаған-ды. Оның ойын
байқап қалған сатушы: «Ал, ал», - деп тыққыштай бастады.
Ақшасы жетпей қалатындай қорыққан Еламан саудаласудан қашты.
Уысында қысып тұрған ақшасын сатушының алақанына сарт еткізіп ұстата
салған-ды. Сонан бұл жағадағы ауылға жеткенше үш күн бойына кіреші
жолына түсіп алып, май шаңдақты бұрқылдатып емпеңдеп келе жатып,
оқтын-оқтын тұра қап осы сырғаға балаша қуана мəз болған еді.
Еламан басын көтеріп алды. Орнынан тұрды. Сыртқа шықты. Уысында
қысып тұрған сырғаға көз сап қарамастан жар басында тұрып темен қарай
лақтырып жіберді.
***
Биыл Судыр Ахметтің иті қырын жүгіре бастады: сауып отырған сүті
бұлақтай қараша інген жаман шөп жеп арам өлді. Іле-шала аяқ артып
отырған торы ат із-түзсіз жоғалып кетті. Судыр Ахмет атын іздеп қайтпақ
боп ауылдан ұзап шыға бергенде, қас қылғандай аяғына шөңге кірді де,
үзеңгісін сүйретіп үйге жетті.
Күйеуінен күдер үзген Бибіжамал торы атты өзі іздеп тауып əкелді. Сонан
бері Судыр Ахмет өз үйіне өзі сыймағандай сипақтап - сипақтап кіріпшығып жүрді де, бір күні тал түсте атқа қонды. «Ие, Алла, жол бере көр!»деді ішінен.
Қара жаяу балықшылардың арасында өзінің атқа мінгенін де мақтаныш
көреді. Шыт көйлектің жағасынан шығып туратын өндіршегі тоқпақтай
мойнын ілгері созып, ауыл үстіне қодилана қарады. Сыртта тірі жанның
жоғы жынына тиді. Үйден қозы көгеніндей жер ұзап шыға берді де, «осы
ештеңе ұмытқан жоқпын ба?»- деп ойлап, ат басын тартты.
Судыр Ахмет ырымшыл болатын. Ол тап жаңа ғана қолына ұстап отырған
балтаны ұмытып кеткеніне қынжылды. Осыдан кейін бет алып шыққан
жағына барғысы келмей: «Сірə, жолым болмас»,- деп ойлады да, кенет «əй,
нар тəуекел!- деп атын тебініп қалды.
Қой торының қорт - қорт желісі жұлынын үзіп бара жатқасын аяққа көшіп
еді. Пеле қылғанда шілде айының ыстық күні тас төбеге кеп шақырайып
тұрып алды. Судыр Ахмет енді жанын қоярға жер таппай, бағана ертеңгі
салқынмен шықпағанына ызаланды. «Əй, сірə, жолым болмас»,- деген ой
мазалай берді. Құдайменде қыстауының сыртындағы шағыл құмға кіріп,
үлкен кəрі жиденің жанына тоқтады. Ат үстінде тұрып ол əуелі жиденің
мəуесін теріп жеп, аузының дəмін алды. «Үйге барғасын балалар қолыма
қарайды ғой»,- деп ойлап, екі уыстай жидені үгіп ап, орамал шетіне түйді.
Сонан кейін ғана жидені шабуға кірісті.
Осы жидені үш күн шауып, төртінші күні шаққа құлатты. Бұл күні үйіне
тау жыққандай, көйлегіне сыймай келді. Ауыл шетіне кіргеннен - ақ
əйеліне дауыстап:
─ Бибіжамал!.. Уа, Бибіжамал!..- деп торы атты қаттырақ тебініп,
дүбірлетіп желіп келді.
Үйде ау тараштап отырған Мөңке елең етті: «Даусы пəтті шықты ғой, не
бітіріп қайтты екен бұл Судырақ?» Қарт балықшы бажасының үйіне барып
еді, Судыр Ахмет көйлекті сыпырып тастапты. Күлдəрі дамбалдың екі
балағын түріп алған. Қолында өткір шапашот. Кісі беліндей қара жидені
омырауға алып, ырс-ырс шауып жатыр екен.
─ Іске сəт!
─ Əумин...
─ Қатты кірісіпсің ғой!
─ Енді қайтейін, қатын-бала қамы ғой...
─ Дұрыс қой. Сонда бұнан не істемексің?
─ Ой, мына қатыны түскір келі шауып бер деп құлағымның құртын жеп
болғаны. Бір қадалса бұлар... ойбай-ау, Мөңкежан - ау, құлағыңның тұсында
сары масадай ызылдап тұрып алады ғой. Сосын, қайтейін... осы қатынның ақ дегені болсын деп... келі істеп берейін деп жатқаным.
─ Ағаш шабатын да өнерің бар ма еді?
─ Е, болғанда қандай?! Тек мен қол білген өнерді көп аса тұтына бермеймін
ғой... Сонымен бар ғой...
Судыр Ахмет маңдайынан сорғалаған терді сұқ қолымен бір іліп тастады.
Сосын дөңкиіп жатқан қара жидені ары бір, бері бір аударып қарап алды да,
жаңқалап шаба бастады. Шапашотты сілтеген сайын шыр жұқпаған арың
кісінің қабырғалары ыржыңдап, ентігіп ырс-ырс дем алады. Мөңке оның
ынты-шынтымен аянбай қимылдап жатқан түріне қарап: «Пақыр, қайтсін...
пайдаға шындап қараған екен»,- деп ойлап, іші жылып отырған. Сүйткенше
Судыр Ахметтің қолы ала-бөле жиденің бір бүйіріне батып бара жатқанын
байқады. Бірақ оны Судыр Ахметтің өзі сезер емес. Қарт балықшының
қошеметіне көтеріліп, қызыл танау боп есіріп алған еді, шапшаң сермеген
шапашоттың өткір жүзі лыпылдап күн көзінде жарқ-жұрқ етіп, күпшек
жиденің ала-бөле бір бүйіріне жыны түскендей қадалып, үңгіп шаба
бастады:
─ Мына Тəңірберген ит екен. Өз ісін орайына келтіріп алғасын, маған
сыртын тосып шыға келді. Сонан бері... ау, Мөңкежан - ау, менің де амалым
құрып, ішіме тікен қадалғандай боп жүрмін қой,- деп, бұл білмейтін бір
əңгімеге басып бара жатты. Мөңке шыдамай:
─ Тоқта! Тоқтай тұршы! - деп қолына жабысып еді.
Судыр Ахмет күйіп кетіп:
─ Тоқтамаймын! Ау, мен неге тоқтаймын?- деп, өткір шапа-шотты енді
ызалы ашумен кіжіне сермеп, жиденің онсыз да ойсырап қалған жерін
жапырақ - жапырақ аударып тастады. ─ Менің ішіме өкпенің үлкені де,
кішісі де сыяды. Тісімнен шығармай тістеніп жүрсем де болар еді...
─ Жə, тоқташы! Бүлдірдің ғой...
─ Не? Не деп отырсың? Нені бүлдірдім?
Қазіргі Судыр Ахмет дəл бір қақпанға түскен сасық күзендей шаңқ-шаңқ
етеді. Бет бақтырар емес. Кісіге зəредейден көңілі қалатын кінəмшіл де
шамшыл. Оның сөз ұқпайтын сыңайын байқаған Мөңке:
─ Ой, ісің бар болсын,- деп қолын сілтеді де, шығып кетті.
Судыр Ахмет оңаша қалғасын ғана жидені бүлдіріп алғанын байқады.
Бұндайда кінəні өзінен емес, өзгеден іздейтін ол өшін кімнен аларын
білмей отырған үстіне бір кемпір келді. Былтырғы жұтта бар малы
қырылып, барар жер, басар тау қалмағасын теңіз жағасын сағалаған жүдеу
ауылдың кемпірі еді. Киімі жұпыны. Жалғыз баласы қыстыгүні ақ түтек
боранда ығып кеткен аз ғана малын іздеп жүріп, үсіп өліпті. Келіні кəрі
енесін тастап, төркініне кетіп қалған екен. Кемпір бұл ауылға күнде келіп,
мұңын шағып, іштегі шерін тарқатып кететін-ді. Ол бүгін де:
─ «Арық көңіл - жарық». Келінімнің өр сөзі өңменіме атқан оқтай
қадалады,- деп үйреншікті сөзін бастады... Бұрын желдей есе жөнелетін
Судыр Ахмет бұ жолы үндемей, күйбектей берді.
─ Үстімде, мынау... бүйірі жыртылған ескі көйлек ылым-сылым...
─ Ə-ə!
─ Өз балам, өз келінім болса, осылай ебіл-себіл боп жүрем бе?
─ Ым - м...
─ Құрысын түге, жоқтық пен қорлықты кəрілікте көрдім ғой, міне.
─ Е - е!
─ Шалым барда қандай едім, бес аршын ақ жаулықты қарқарадай қып
тартып, ақ інгенге алшая мініп шыққанымда алдыма қатын түсетін бе еді?
─ Ə - ə - ə!
─ Шалым ерте өлді. Соның бəрі сорлының өліміне көрініп жүр екен. Аз
жасында не істемеді ол бейбақ?.. Тек өлгесін өзін-өзі көмген жоқ демесең...
─ Шек! Шек, əй!- деп, Судыр Ахмет қолындағы жидені тастай сала, атып
тұрды. Есік алдында шелекті даңғыратып жатқан Қарақатынның екі ор
лағын таяқтап қуып, əрмен асырып тастады. Содан ол қашан кемпір
кеткенше үйге кірмеді. Кемпірден де бұрын көлемі кішірейіп қалған жидені
көрсе, шыдай алмасын білді. Онсын арқасы ұстаған бақсыдай жыны қозып
кетері белгілі. Ызаланғанда əншейінде ашуын басып алатын əйелі де үйде
жоқ. «Атаңа нəлет, осы қатынның - ақ шаруасы бітпейді. Қара от үй
іргесінде іріп тұрғанда, айдың күні аманда, атқа шөп шабам деп... ойбай ау, басқа малдай емес, ат жарықтың жаз түгіл қыста да өз отын тұяғымен
теуіп жей бермей ме? Ол əтеңе нəлеттің соны да білмегені ме, əй?!»
Судыр Ахметтің жиде шауып жатқаны жағадағы ауылға түгел тарап кеткенді. Кешеден бері балықшылар жұмыстан қолы босаса осы үйге жиналып,
Судыр Ахметтің жиде шапқанын ермек ететін боп жүрген. Олар бүгін
Еламанды ертіп əкелді.
Судыр Ахмет оларға ыңғай бермеді. Сықсыңдаған немелерден қысылды ма,
жидеге қолы бармай, күйбектеп жүр.
─ Əлгі қақбастың қайдан келгенін білмеймін. Шалым барда бес аршын
жаулықты қайқайтып тартып, ақ інгенге алшая мініп шыққанда алдыма
əйел түсетін бе еді дейді. Ой, атаңа нəлет! Ой, қақбас ит!
─ Қап, не қыласың?! Əңгімеге алаң боп, қолың тайып кеткен - ау, шамасы.
─ Ие, ие, сүйтті ғой, сүйтіп құртты ғой мені. Мына бір шапашоты құрғыр
да қылпып тұр екен. Аңдаусызда, жау алғырға батып кеткені.
─ Енді, қалай... келі шықпай ма?
─ Жоқ! Жоқ, келі шықпайды. Бижамалға келі, келсапты сəті түссе басқа
кезде шауып берем.
─ Мұнан енді не істемексің?
─ Өзіме ер шауып алам. Не қыласың, жаман ер ат арқасын алып тастап
еді...
Күлкіге булығып отырған балықшылар сыртқа ата - ата жөнелді. Олардың
соңын ала Еламан да шықты. Кəлен жайы кешеден бері ойынан кетпей
жүрген-ді. Өзі күйзеліп жүргесін бе, ол əйтеуір мына дап-дардай кісілердің
дəл осы арада неге мəз болғанына түсінбеді. Бір жағынан желөкпе жастарға
еріп кеткеніне ренжіді. Үйге кірмей теңіз жағасына барып, бой жазып
қайтқысы келді. Қасындағы кісілерден бөлініп, үй алдындағы тік жардан
қиялап түсе бергенде, дəл алдынан жоғары көтеріліп келе жатқан Мөңке
қарсы кездесті.
─ Еламан қарағым, жағдай қиынға айналды. Курнос Иван Кəленді таба
алмағасын ашынған тəрізді. Теңіз жағасындағы қамысқа от қойғалы жатыр.
─ Оны кім айтты?
─ Өз құлағыммен естідім.
─ Қорқыту үшін айтқан қоқан-лоқы болар.
Қарт балықшы иегімен сонау төменде, теңіз жағасында жүрген кісілерді
нұсқады.
─ Көрдің бе, анау Курнос Иванның кісілері. Жаңа олар бір бөшке
қарамайды домалатып əкеп, қамысқа шашып өрт қоймақ боп жатқан
үстінен шықтым. Кəлен қайда кетер дейсің, табылар. Бір кісіні ұстаймын
деп, осынша дүниені қарап қыласың ба, мына қамыстар жағаны қыстайтын
елдің шабындығы. Қыс осы қамыстың ішіне мал жаяды, соңыра бүкіл елді
өзіңе қарсы қоясың ғой деп, Курнос Иванды əзер тоқтаттым. Кім білсін,
оның кейін не істерін?..
Еламан істің насырға шауып бара жатқанын байқады. Жалғыз Курнос Иван
болса бір жөн. Кəленге қазір Құдайменде мен Теміркенің де қаны қатулы.
Кəлен болса еш нəрседен хабарсыз. Өз тағдырын артында қалған
жолдастарына сеніп, қамыс арасында қаннен -қаперсіз жатыр. Енді қайтті?
Не амал бар? Еламан қарт балықшының көзінен де дəл осы сұрақты
байқап, шамасы келгенше оған қарамауға тырысты. Жел қатайып барады.
Қамыс сасқалақтай судырлады. Көк теңіз түтігіп, қарауытып қайнап жатыр.
Тұщыбас қолтығының арғы беті - сыпыра көк қатпар шық күңгірттеніп,
көзден қашықтап кеткен екен.
─ Қараңғы түскесін қайыққа отырғызып теңіздің арғы бетіне өткізіп
жіберсе қайтеді?-деді Еламан.
─ Ой, айналайын - ай, Курнос Иван бүл арада да алдыңды кесіп өтіп тұр
ғой.
─ Қа - лай?
─ Оның жігіттері жаңа жағада тұрған қайықтың ескегі мен таяуын
сыпырып əкетті.
─ Е, мейлі, əкете берсін. Ерегескенде, екі ескекті өзім істен берем.
─ Шырағым - ау, бұл ауылдан сынық ағаш таба алмайсың ғой.
Бір сенгені бар сияқты Еламан мұртынан күліп тұр. Мөңкеге жөнін
айтпастан жедел басып, жиде шауып жатқан үйге барды. Есіктен басын
сұға бере:
─ Ағажан, тоқташы!- деп жүгіріп барып, Судыр Ахметтің қолындағы
шапашотқа жармасты,- осы жидені маған қишы.
Судыр Ахмет ентігін баса алмай, ырсылдап тұр. Жидесі құрғырдың абырой
бермесін сезе бастаған сияқты. Ə дегенде сөзге келмей итере салғысы келін
еді. Тек өзі құтыла алмай отырған ағашқа мынаның мұнша неге
қиылғанына қайран қалды. «Бəлкім мен бұның қадірін білмей тұрған
шығармын» деп ойлап, бір сөзге келмей Еламанға итере салған жидені
жалма-жан өзіне қайта тартып алды. Ол енді жидені астына басып, атша
мініп алды.
─ Сен... бұны қайтесің?
─ Керек боп тұр.
─ Маған керек емес екенін қайдан білдің?
─ Құдай шебер - ай!.. Қиындата бермей, қайныма бере салсаң қайтеді?!
─ Əй, қатын, тек отыр. Бұл сен араласатын шаруа емес. Ие, ал?.. Сен бұны
не істемексің?
─ Ескек...
─ Ə, балыққа шықпақсың ба? Жөн! Жөн, бірақ бұл менің өзіме де қажет
боп тұр ғой.
─ Босқа сұрап тұрғам жоқ, ақысын төлер едім...- Судыр Ахмет атып тұрды.