Latin Common Turkic

Қан мен тер - 10

Total number of words is 4449
Total number of unique words is 2341
34.8 of words are in the 2000 most common words
50.2 of words are in the 5000 most common words
58.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
лап берген жоқ. Құдды жарға соққан толқындай, аттарын шапшытып, суық
сұспен бетпе-бет тоқтады. Бəрінің көзі Кəленде. Өз тобының алдына
шығып, құлаштан астам болат сүйменді қу таяқ құрлы көрмей, шірене
басып тұрған нар тұлғалы жылан көз бұжыр қараны көргенде қай кісінің де
жүрегі шайлығып қалғандай. Кəленнен тек Ожырай ығар емес. О да өз
елінде аты шыққан ақ көз. Астында Оспанның əйгілі ақбақайы. Оң қолын
шынтағына дейін сыбанып апты. Сол қолымен ат тізгінін тежеп, ал білегін
сыбанып алған əлгі оң қолымен емен найзаны сығымдап ұстап дір-дір
етеді.
─ Уа, ағайын,- деп Мөңке өз тобының арасынан суырылып алға шықты.Ағайын, ақылға кел! Қайтыңдар!
─ Жесірімізді бер!
─ Жесірімізді алсақ, өзіміз де қайтамыз.
─ Бөбек саған жесір болса, маған балдыз емес пе еді?.. Əйелімнің туған
сіңлісі еді ғой. Бұта түбін қорғалаған бір балапан торғай шырылдап кеп
бауырымызға тығылған да...
─ Уай, ондай мəмілең өзіңе. Əй, жігіттер!.. Не тұрыс бұл?.. Уа, қапта!
Қаптаңдар!..
Сүйдеді де, ана жақтан қаба сақалды еңгезердей біреу ұзын сойылын
зəрлене көтеріп алды. Иін тірескен аттылар лап беретіндей ілгері ұмтыла
бастап еді. Бөбек жүгіріп ортаға шықты.
─ Мыналардың аяйтын түрі жоқ. Қайтем, тағдырдың салғанын көрем де,деді де, қыз ар жағында анталап тұрған аттыларға қарай жүгіре жөнеліп еді,
мына жақтан Рай да жүгіріп қызға аналардан бұрын жетіп, көтеріп алды.
Сол сəтте Ожырай:
─ Ой, атаңның көрін... деп атқа тақым басты.
Иін тірескен нөпір лап қойып, екі жақ апыр-жапыр айқаса кетті. Аттар
кісінеп, сойылдар сартылдап ала жөнелді. Екі жақта да үн жоқ. Тек бірбіріне ұмтылған кісілердің тістері шықыр-шықыр. Құлшына сілтеген қайың
сойылдар сарт-сұрт. Екі жақтан да соққыға жығылған кісілер қансырап
құлап жатыр. Ана жақтың осындайда қайрат көрсетер жігіті -қаба сақалды
қара бірден Кəленге тап берген-ді, Кəлен жалт беріп сойыл астынан
сытылып кетті. Екінші айқаста өзіне сілтеген сойылды Кəлен денесіне
тигізбей, темір сүйменмен қағып жіберді де, қаба сақалдыны қақ шекеден
көздеп еді, бірақ аттылы кісіге қолы жетпей, сілтеген сойыл иықтың басына
тиді. Қаба сақалды талықсып, құлай жаздап, жан - дəрмен ат жалына
жабысты.
Алғашқы айқаста Ожырай Райға тап берген-ді. Бірақ бер жақтан көмекке
ұмтылған балықшылардың ортасына түсіп қап, оңнан - солдан соққылар
жауып бара жатқасын Ожырай тайқып шықты. Аттың басын іле-шала
бұрып Райға қайта шүйлікті. Райды қорғамақ болған жас жігіт қадасын
көтеріп қарсы ұмтылып еді; Ожырай оны аттың омырауымен қаға бере көк
сүңгіні дəл жүректен салды. Əлі де найзасын ырғап, ұңғысы бойлап
кіргесін ғана қайта суырып алмақ болғанда үлгіре алмай, ат екпінімен ағып
өтті. Қолынан шығып кеткен найзаға қайрылмады. Көзіне қан толып
кеткен. Шаң арасында қаша ұрыс сап бара жатқан Райды көре сала ақтабан
атты тебініп қалды. Қалың топты жарып, омыраулап келді де, дойырмен
Райды ұрып жықты. Бөбек шыңғырып жіберді. Кəлен Райды көзінен таса
қылмай жүр еді. Жас жігіттің соққыға жығылғанын көргенде, өзін ортаға
алып, жан-жағынан анталап тұрған аттыларға ақыра ұмтылды. Темір
сүйменді оңды - солды сермеп, жолын кес-кестей берген екі жігітті аттан
ұшырып түсірді. Бірақ Кəлен жетем дегенше, Ожырай ақтабан атпен
шүйлігіп келіп, қызды көкпар лағындай іліп əкетті. Аттың басын асығыс
бұрған күйі қызды алдына ұзыннан сұлата салды. Қалғандары да аттарын
бұрып, Ожырайдың соңынан құйындатып шаба жөнелді.
Кəлен жүгіре түсті де, ат шаңына тұншыға тұрып қалды. Қолындағы темір
сүйменді лақтырып жіберді. Қасына Рай келді. Қос самайдан аққан қан
бетін жуып кеткен. Көзінде жас.
─ Ағаеке - ай, қ орлығы өтті-ау мыналардың. Мынадан кейін бүйткен
тірлігі құрысын! Құрысын!
***
Анада кеткеннен Судыр Ахмет теңіз жағасында, иесіз қора арасында
жалғыз үй қалған қатын - баласына екі айдан кейін ғана оралған еді. Ой,
несін айтасың, аты күйлі. Өзі ажарлы. Омырауын айқара ашып тастаған аң
көйлектің жағасы кіршіксіз аппақ. Ердің артына бөктерген жетім қозы
қарнындай екі бөлек түйіншегі бар.
Судыр Ахмет үйге жеткенше шыдамай, анадай жерден айқайлап,
балаларының атын атап келеді. Осы түрі қаланы базарлап, іші-сырты
майланып ырғап-жырғап қайтқан кісідей. Ол асыққанмен, бірақ астындағы
алқабел торы аяғын басар емес. Жаз шыққалы көкке тойып қабырғасын
жауып алған тұғыр жағаға жақындап, кеше көктем жылт етісімен қырға
көшкен ауылдардың иесіз қыстауы, қора-қопсысынан үркіп осқырынады.
Оның үстіне жаз бойы ылғи кең жайлау, салқын сабатқа қанат жайып қазқатар қонған ақ үйлердің белдеуінде тұрып малды-жанды ауылға үйреніп
қалған-ды. Енді мына айналасына қамыс шəлі тартқан, үңгір - шүңгірі көп,
үнсіз мелшиген қыстау үрей туғызып, торы ат қос құлағын төбесіне тіге
осқырып, аяғын ілгері баспай, артына ығысып, шегіншектей берді. «Ay! Ау,
бұ қалай? Тірі жанның жоғы несі?- деп ойлап, Судыр Ахметтің жүрегіне
суық үрей шапты. Үзеңгіге тіреген аяғының басы дірілдеді. Өндіршегі
тоқпақтай ұзын мойнын ілгері созып, қамыс шəлі үстінен созыла қарап:
─ О, қатын!- деп еді, есік-терезесі жоқ, үңірейген иесіз там іле
жаңғырығып: «О, қа...ын – н - н!» - деп қайталады.
Судыр Ахметтің екі көзі атыздай болды. Əншейінде, от басында, қатын бала алдында отырғанда ерсігені болмаса, бұл өзі зəті қорқақ. иесіз қыстау
мен, əсіресе, елсіз жердегі қора, молалардан қорқатын-ды. Енді мына есіктерезесі жоқ, иесіз қаңыраған үй бейне екі көзін ойып алған кісідей, қамыс
шəлінің ар жағынан үңірейе қарады. Судыр Ахмет тілін кəлимаға келтіруге
жарады. Бірақ атының басын бұра алмады. Үркек ат осқырып жалт
бергенде, ол ерден түсіп қала жаздады. Онда да қос қолымен ердің қасынан
ұстай алған Судырақ тақымының астынан суырылып шығып бара жатқан
аттың жан - дəрмен жалына жабысты. Қанша шапқанын білмеді. Қай жерге
келгенін де шамалай алмады. Бір кезде торы аттың шабысы жайылып,
ырсылдап қалғанын сезіп тізгінін тартты. Əншейінде басына қоңырайтып
киетін киіз қалпақ көзіне түсіп кетіпті. Жаңа ес-түсі қалмай шапқанда
үстіндегі қақпа шекпеннің қос шалғайы тақымынан шығып, құс
қанатындай жалпылдан келеді екен. Есін жиғасын қараса, жаңа ғана ердің
қасында ілулі тұрған ат дорба ұшты -күйлі жоқ, қайда түсіп қалғаны
белгісіз.
Ол ат үстінде дұрысталып отырып, айнала төңірекке көз тастап еді,
күншығыс жақ тұтасып жатқан теңіз. Кəдімгі өзінің желсіз тымықтағы
дағдысы: күн сəулесі астында үлкен айдын аппақ боп жалтырайды.
Шырадай аң тымық! Теңізден көз ала бергенде, берегіректе отырған
балықшылар аулының түтіні көрінді. Осыдан кейін ғана Судыр Ахметтің
жүрегі орнына түсті. Ауыл іргесіне келіп тұрып есі кеткенше шапқаны
оның өзіне əлде оғаш, əлде қызық көрінді ме, əйтеуір сасық күзендей шақшақ күлді.
Судыр Ахмет үсті-басын дұрыстап, ағаш ерге қайтадан қоңырайып отырды.
Атын ақырын бастырып Бел - Аранның баурайындағы терең сайға жалғыз
аяқ ешкі ізбен қиялап түсіп келе жатып көз салып еді, несін айтасың сай
бойының реңі тіпті басқа екен. Талдыбекенің көгі сірə да қалың, көлеңкелі
табанына құба тал біткен. Тал арасында беке - бұлақтар сылдырап ағады.
Жəне осыдан қашан жаз аяқталғанша шілденің ыстық аптабы шалмайтын
сай бойы керім от, іріп тұр. Басқа жерден гөрі бұлақ маңының шөбі қау.
Айрықша, бір- бірімен бой жарыстыра таласа өсетін сарысолма, изен, таспа
боз кер жусан бойшаң, балғын. Бəрі де бауырына көлеңке сақтап, хош иіс
аңқып тұр.
─ Паһ! Паһ! Түлеп-ақ тұр екен! Жарықтық, несін айтасың, осы мына
Талдыбеке жер шұрайы ғой,- деп Судыр Ахмет анадайдан мұрнын жарып
қоя берген көк жусан иісімен құшырлана дем алды.
Ол енді асықпады. Оу, несіне асығады?! Міне, көрмейсің бе, жағада
отырған балықшылар аулына келді. Үй болған үй қазан-ошағын сыртқа
шығарып, есік алдына құрып апты. Сыртта, жіп кермеде бауырынан жарып
қақтаған балықтар алыстан көз құртын жеп барады. Судыр Ахмет
шұқбырып бара жатқан сілекейін аузына жиып тартып алды. Ауыл іргесіне
тақап келгенде шыдамай, атын үстін - үстіне тебініп қаттырақ бастырып,
емпелеңдеп келе жатқан-ды. Кенет көзі шеткі жолым үйге түсті. Онан желі
басында жатқан жас ботаны көргенде көңілденіп кетті: «Ə, қараша інген...
О, жануар, аман-есен боталаған екен ғой». Үй жанында май шаңдақты
бұрқылдатып, шауып жүрген қара домалақ балалар - бір ұл, екі қыз көзіне
оттай басылды:
─ О, қозыларым!.. Боталарым!..
Көзіне жас келді. Балаларының атын атап дауыстайын деп еді, оған бірақ
қапелімде даусы шықпай, көмейі бүлкілдеп, мұрны суланып бара жатқасын
ат үстінен еңкейіп мұрнын дың еткізіп бір сіңбірді.
Судыр Ахмет қатынына дəн ырза. Өзіне де ырза. Өзі жоқта екі-үш
керегенің басын қосып, лаждап қусыра салған жаппаның қақ төріне шығып
отыр. Екі тізесінде - екі қызы. Алдында - ұлы. Өзі орасан көңілді. Сұңқсұңқ етеді:
─ Е, сөйтіп көшіп алдым де... Ал, қатын, мұның ақыл болған.
─ Ақыл болды ма, əлде ағаттың істедім бе, тап сол арада өлшеп - пішкен
мен жоқ. Мойның алысқа түсіп кеткенін білдім де, балықшы
қайныларымның қасына көшіп алдым.
─ Міне, ақыл! Ау!.. Ау, Бибіжамал - ау, мен ел қыдырып кеткенде, сенің бұл
жақта осылай өзіңе үйір табатыныңды біліп кеттім ғой. Ал, сонан қараша
інген боталады де! Үйге де береке келді десейші...
─ Ие, ерніміз аққа тиді. Балалар балыққа тойып, оңып қалды.
─ Осал екенсің! Бəсе, біздің қатын бас пайдасын білсе керек еді ғой. Ау,
қатын - ау, үй шаруасын артымда сен бітірсең, түз шаруасы менен де
қалмады. Осы сапар мен де қармақты талай жерге салып келдім. Алғаным
да бар, алмағаным да бар. Бірақ, қатын, тұра түр... түбі бір қарым қылам.
Əлгі ала қоржын қайда?
Судыр Ахмет ірге жаққа қол созды. Қоржын деп қампайтқаны - ер
артындағы екі түйіншек. Оның бірінде көк бүйрек ақ құман. Екінші
түйіншекте - бір-екі қадақ шай, арзанқол кəмпит. Оны да Шалқарда
тұратын бірге туған ағасы - Нағымет əперді. Нағыметтің баласы
жастайынан кəсіп қуып қалаға кетіп, аяқ жолын білгендей орысша
үйренген-ді. Өлермендігінің арқасында соңғы кезде сот кеңсесіне тырнағы
ілікті. Қазір сотта болмашы бір қызметте. Сонан келе ел көзінде нағыз сот
өзі секілденіп көшеге сыймай жүреді. Жұрт ұғымында да солай. Айрықша,
алып қаштысы көп ел іші оны сот деп дəріптеп, істі болған кісілер осы күні
Нағыметтің шалғайына оралады. Судыр Ахмет те «сот» інісіне жиі
барғыштап жүр. Нағымет пен Ахметтің арасын адам түсінбейді. Ағасының
баласы « сот » болғалы бұл екеуі айрықша қырғи қабақ. Судыр Ахметтің
көңілінде қуаныш та, қызғаныш та бар. Қалаға барған сайын жұрттың
Нағыметті -«соттың əкесі» деп құрметтеп жүргенін көреді. Істі болған
кісілердің Нағыметке қошемет көрсетіп, жалпылдап жатқанын көргенде,
Судыр Ахмет қызғаныштан жарылып кете жаздап, оңашада: «Ау, бұл
қалай?- деп ойлайды, - Нағымет Маралбайдың баласы болғанда, мен... обай
- ау, мен жерден шықтым ба екен? Бұл халың мені неге «соттың ағасы»
демейді? Əлде... ерегіскенде көшенің ортасында тұра қалып, өзім
айғайласам ба? »
Қалаға келген сайын жұртқа ол езін қалай да «соттың ағасы» деп
айтқызғысы кеп əбігерге түседі. Кісі - қара көзінше келініне таза көрпе
салғызып, қақ төрге қақшиып отырып алады. Сырт кісі болса тіпті жаман.
Онсын осы үйдің бар жанын бір өзі билеп-төстейтін кісідей, от басының
болмашы ұсақ-түйек шаруасына араласып, əркімге бір əкіреңдеп зықын
алып бітеді. Үйде інісі болса, Судыр Ахмет оның жанына барып отырып
алады да: «Қабенжан!..»- деп оның асты-үстіне түсіп бітеді. Ал Қабең осы
ағасын онша жақтырмайды. «Сот» інісі осы жолы Судыр Ахметке: «Е- е,
сонымен үйің биыл жайлауға көшпей, жағада қалды де? Ендігі жерде ел
ішіне «балықшы Ахмет ата-анам десеңші!» -деп күлді. Сол күні кісі - қара
да ойдан-қырдан жинала қалған екен. Осы заманның кісілері де жасы
үлкенді сыйлауды қойған. Шетінен ыржақай, жəркелеш. Жəне аузы қисық
болса да атқа мінгенді сыйлайтынын қайтерсің?! Қабен айтқан əлгі сөз тап
бір Құдайдың өз аузынан шыққандай қапелімде қала-далаға тарап, ел іші
құлақтанып кетті де, бүл ыза мен намыстан өле жаздады. Бірақ, амал
қайсы, көпке күл шашасың ба? Судыр Ахмет тап сол сəтте: «Сен итті енді
көрмеспін»,- деп ойлаған-ды. Бірақ тегін кісі сот бола ма?! Арам неме кейін
ағасына көйлек-дамбал кигізді. Жеңгесіне арзан - қол шыттан көйлек,
жаулың əперіп, аз нəрсемен ағасын ырза қып аттандырып еді. Сүйтсе де
Судыр Ахметтің көңілінде дық кетті. Шаршы топтың алдында «балықшы
Ахмет» деген зəбірі есінен кетпеді. Теңізге жақындаған сайын осы атақ
аршыл жанына аяздай батқаны. Маңдайына қара күйелеп баттитып жазып
жіберген қорлық таңбадай жол бойы көзі шалған,құлағы есіткен дыбысқа
дейін бұған «балықшы Ахмет!» деп ызыңдады да тұрды. Кісінің қадірі
кетейін десе қайдағы - жайдағының бəрі үйір, не болса сол иықтан
басатынын қайтерсің?! Қаладан шыға бере - ақ бұған бір шымшық тал
болсын. Е, Алла... адам қор болайын десе аяқ астында. Сол шымшық қалып
та қоймай, озып та кетпей, торы аттың алдына түсіп ап, таяқ тастамдай
жерге ұшып - қонып, құйрығы қылп-қылп етіп, бұған бейне «балықшы
Ахмет... Балықшы Ахмет...» деп шиқ-шиқ ететін сияқтанғаны.
Тəңірі жарылқағыр, Тəңірберген... Сол айналайын... Айтатыны жоқ, азамат
қой. «Сот» інісінен көңілі жүдеп қайтқанда, сол... Иə, сол айналайын,
бұнымен терезесі тең адамша сөйлесті - ау! Бұның жағаға кетіп бара
жатқанын есіткенде... апыр-ай, жас мырза бұның жанынан шықпай
жабысып алғанын қайтерсің?! Оу, бұ да Құдайдың бергені ғой! Сонан ол
бұны жібермей қонақ қылды. Анау-мынау емес, тура хан... Тура ханның
өзіне қызмет еткендей... хе-хе, астында атлас көрпе, қолтығында құс
жастық. Ал! Ал, кəне, бұған не дейсің?! Əркім сыйлағанның құлы. Кісі
осындай азаматтың жолында өліп кетсе де арман жоқ. Сонан, не керек,
Тəңірбергенжан өзімен терезесі тең адамша асты-үстіне түсіп сыйлап
отырып, ой, айналайын - ай, сол арада бұған өлердегі сөзін айтып, егер
соңыра осы өтінішімді орындасаң астыңа ат мінгізем деп уəде берді. Иə,
уəде берді ғой. Көрерсің де білерсің, айтты - бітті. Уəдесін орындайды. Жас
мырзаның аулынан көңілденіп қайтқанда алдынан, міне, мінекей, қатын,
баласы... балалары... «Сот» інісінен көрген зəбір, қорлық қазір бұның
есінде де жоқ. Қатын-балаға қауышты. Қараша інгеннің аман боталағанын
есітті. Желіде бай л аулы жатқан ботаның жанына барып, тұмсығынан
шымшылап қайтты. Сонан соң балаларына қаладан əкелген базарлығын
үлестіріп, үй ішін қарық қылды. Өзі де көңілді! Өзі əкелген кəмпитті тістеп,
өзі əкелген шайға қара тер боп қанып алды. Қатын-балаға қауышқалы
бетінен қағатын бір жан жоқ, өзі би, өзі қожа, сұңқылдап сөйлеп отыр. Ал,
сыртта есік алдында бір қазан балық былқып пісіп жатыр. Түрулі есіктен
сұр балықтың жеңсік иісі мұрнына кеп, танауын қытықтап барады.
─ Қатын, түсіретін уақыт болған жоқ па? Тəйірі, сүр балық бір бүлк етсе
пісіп қалатын еді ғой,- деп Судыр Ахмет өндіршегі тоқпақтай ұзын мойнын
қазан жаққа қайта-қайта созып үңіреңдеп, ашқарақтана көз тастап қояды.
Осы қазір қатын-балаға ықыласы артықша. Айдары күңсіп, үсті-басы
балық сасыған балаларын тізесіне мінгізіп:
─ Əкең жақсы ма? Қаладан кəмпит əкеліп берді ме? Ə- ə! - деп қыт-қыт
күледі. Бір кезде аяқ астынан Ақбаланы еске алып,- пақырға бір қайнатым
шай, бір тістем кəмпит берші! Тірі жетім боп отыр ғой,- деді мүсіркеп.
Сүр балыққа тойып алғаннан кейін, Судыр Ахмет тіпті көңілденді.
─ Ана жақтағы ауылдар... кедейің бол, байың бол, бір ағарғанмен отыр.
Қара азық емге жоқ. Тісіңе дəн тимейді. Оу, оу, Бибіжамал - ау, теңіз... бұл
теңіз ше... мына үй іргесінде шалқып жатқан көк теңіз бар- ау, түбі жоқ
ырзық қой. Көктен салбырап түсіп тұрған несібең ғой... Пісулі асың ғой
бұл! Тек шалқаңнан аузыңды ашып жат та, қылғып жұта бер!.. Жұтуға
ерінбесең болғаны,- деп мұндағы бар шаруаға көңілі бітіп, ырза боп кетіп,қатын, не қыласың, биыл бізге Құдайдың қарасуының кемі жоқ,- деп
қатынының тізесін құшырлана басып-басып қойды.
Ас-суын ішіп бола бергенде Судыр Ахметпен сəлемдесуге ауылдастар
келді. Жаз бойы сол анау Хан жайлаудың қызығын көріп, қалаға шығып
базар базарлап қайтқан кісіден көрген, білгенін сұрап сұхбаттасқан да бір
ғанибет! Садағаң кеткір Судыр Ахмет, бұндайда қамшы салғызбайды.
Жаңалық білмекке келген кісілерді зарықтырып, аузына қаратып қаңтарып
қоймай, кім не сұраса да құдды тиегі салулы, ішек - пернесі тағулы,
құлағын келтіріп қойған шыққыр домбырадай, тек шертсең болғаны сайрай жөнеледі. Амандық-саулықтан кейін-ақ шаһарлы жердің жаңалығын
өзі қозғап, аузына қарап ақталап отырған кісілердің зəресін ала сөйледі:
─ Халық басына бір нəубет келгелі тұр.
─ Тəйт! Аузың қандай жаман еді.
─ Аузымның жаман - жақсысын кейін білерсің. Ал, қазір айтарым - Ақ
патша қазақтан солдатқа жігіт алғалы жатыр.
─ Астафиралла, не дейді?!
─ Қой, жарқыным, айдың күні аманда жамандық шақырып...
─ Ау, мен бе?.. Мен бе екен жамандық шақырушы?.. «Естіген құлақта
жазық жоқ». Ана жақта қала іші гу - гу. Айтатын əңгімесі осы. Кеше түсте
жас мырзаның үйінде қонақ боп отырғанда Құдайменде болысты ояз
шақырып əкетсе... ойбай - ау, мен қайтпек екем?.. О несі - əй, пəле
шақырдың деп маған тиіскені несі?!
Балықшылар сенер - сенбесін білмей, алақтап бір- біріне қарады. Дəл қазір
бұлар қарсы бірдеңе десе Судыр Ахмет жеңсік бермей, езеурей түрегеледі.
Жағалаудың тайыз суынан шабақ аулап жегеннен басқа түк білмейтін мына
қара сирақ жаман немелердің жүрегін суылдатып, зəресін ұшырғанына дəн
ырза.
─ Көрерсің де білерсің. Ояздан оралғасын, Құдайменде болыс та қарап
жатпас, өзі де бір хабарын берер!
Балықшылар жамандық есіткен жерде ұзақ отырмай, үйді - үйіне тарады.
Олар кеткен бойда құрым киіз қостың есігі іле-шала қайта ашылып ішке
Ақбала кіріп келе жатты. Құшағында құндақтаулы жас бала. Өңі жүдеу,
бірақ есесіне үсті - басы мұнтаздай таза. Ақ бəтес көйлек шағаладай аппақ.
Көйлек сыртынан көк масаты қамзол киіп, қос бұрым ғып өрген ұзын
шаштың бір тұтамын өрмей, баяғы қыз кездегі сəнмен күлтелеп төмен
түсіріп жіберген. Балықшылар кеткесін құдды бүгінгі күннің басты
шаруасын бітіргендей, өз үйінің төрінде шалжиып жатқан Судыр Ахмет
Ақбаланы көргенде басын жастықтан жұлып алды.
─ Амансың ба, қарағым?! Былай... төрге шық! Мында кел, өз қасыма отыр.
Судыр Ахмет келіншектің қандай оймен келгенін іші сезді. Сібірге айдалып
кеткелі Еламаннан əлі хабар-ошар жоқ - тұғын.
─ Оу, орыс байын өлтіргесін аман жіберетін бе еді?.. Ол енді су түбіне кетті
ғой. Бейшара топ басы болмаса да, əлгі жаман балықшылардың ішіндегі
іліп ал ары сол еді.
Бұл осылай мəймөңкелеп отырып келіншектің қытықты жеріне тиіп бақты.
Қанша ұстамды болса да Ақбаланың сырғалы құлағының ұшы сəл
қызарып, күн тимеген аппақ маңдайын ыстың қан шарпыды.
─ Иманды болсын пақыр! Өзін жақсы көруші едім. Дұғама жиі кіргізем.
Судыр Ахмет көзіне кəдімгідей жас алып, мырсылдап отырды да, əлденеге
əйеліне шыға тұр деп ымдады. Екеуден екеу оңаша қалғасын, ол көйлегінің
жеңімен көз жасын сүртіп, құдды аяғы шықпаған мешел баладай Ақбалаға
құйрығымен ырғақдап ысырылып отырды. Осы үйде өздерінің сөзін
тыңдайтын бөгде ешкім болмаса да, əуелі жалтақтап жан-жағына қарап
алды да, сосын аузын Ақбаланың құлағына тақап, құпиялар сыбырлады:
─ Өлгенмен бірге өлмек жоқ... тірі кісі тірлігін істеген. Шырағым,
Ақбалажан, сен де қор болмас жағыңды ойла. Беліңнің күші, бетіңнің
қызылы барда қатарыңды тап! Иə! Иə, сүйт,- деп, Ақбаланың қолын қос
қолымен ұстап, қыңулап қысып - қысып қойды. Сыр сүзіскен көңілдес
құрбы-құрдас сияқты. Қам көңіл келіншектің іші - бауырына кіріп барады.
Ақбала бұрын бұл ауылдың кісілерінен ылғи көңіл делбегендей жұбаныш
есітетін-ді. Содан өзі əжептəуір дəтке қуат алатын. Енді көрмейсің бе, мына
жексұрын бұның сол азғантай ілдəлда үмітінің əлсіз тамырын түбінен
қырқып үзе бастады. Еламанды ана жақта өз қолымен жерлеп, жаназасын
шығарып келген кісідей, бұған ақи -тақи «үміт үз» деп отыр. Онсыз да
Сібір айдалып кеткелі хабар болмай қорқып жүргенде мына сұмырай
жұбату орнына, түсі суық бір жамандықтың шетін шығарып отыр. Ақбала
аузына сөз түспей, əдемі иегі дірілдеп, өксік буып, булығып қалған-ды.
Судыр Ахмет соны пайдаланып:
─ Сөз салған ешкім жоқ па?- деді. Беті шыдамаған келіншек Судыр
Ахметтен жалма-жан бетін бұрып, сырт айналып отырды. Бірақ Судыр
Ахмет құтқармады, дедектеп барып, келіншектің қарсы алдына жүзбе-жүз
отырып алды:- Шырағым, саған бұл дүниеде тілегі түзу бір адам болса, бір
адамды дос көрсең, сырыңды сенетін бір жан бар деп білсең... Ақбалажан,
ол кісі - мен.
Жасы кіші ғой деп қысылған жоқ. Қайта Ақбала қысылған сайын ол
еркінсіп:
─ Осы, мына Тəңірберген сөз салды ма?- дегені.
Ақбала ду етті. Шоқ қарығандай беті өртеніп бара жатқасын алақанымен
дереу баса қалды да, тез тартып алды. Қорыққаны ма, əлде кінəлағаны ма,
əйтеуір, Судыр Ахметке жас ішінде жанары дірілдеген көзі үрейлене
қарады. Осы кісінің кескінін тап қазір көргендей қорқып кетті. Өн бойында
ойдағыдай ғып жасаған бір мүше жоқ екен. Не артық жасап арбиып кеткен,
не кем жасап, ойсырап мін боп тұр. Бір бас пен бір бет алдының өзінде
талай оғаштық бар. Ұстарамен тықырлап алғызған басы шақшақайдың
жұмыртқасындай көгіс. Төбе жағы сопақ. Сонысына қарамай құлағы аса
үлкен, ақжарғақ, аламан құлақ. Алыстағы бір дыбысты сезіп, соған елең
етіп, жарғақ құлағын алдына қарай шұғыл тігіп, тың тыңдап қалғандай,
қапысыз сəт бар. Ақбаланың тұла бойы мұздап кетті.
─ Ақбалажан, сырыңды менен бүкпе! Мен саған дос адаммын. Тілекшіңмін
мен.
Ақбала үнсіз. Судыр Ахмет қайта төніп:
─ Кіммен қара болсаң, сонымен ағар деген, шырағым,- деп қадала түсті.
Тақа болмағасын, Ақбала:
─ Мынаны қайтем?..- деп қолындағы емізулі жас баласын көрсетті де, беті
шыдамай бұрылып отырды.
Судыр Ахмет бір жайды шұғыл ойлап кеткендей, иегінің ұшындағы бес тал
сақалын түбінен сығып ұстады да, тас қып көзін жұмып отырып қалған-ды.
Бір кезде көзін ашып алды.
─ Ə, таптым...- деп өз санын өзі салып қалды.- Ал енді бұны... бұл
балақайды... Аты қалай балақайдың?
─ Əшім...
─ Ə, Əшім бе? Аты жақсы екен... Алда, айналайын - ай! Құртақандай екен
өзі де... Бұл балақайдың туғанына қанша болды?
─ Алты ай...
─ Е, алты ай де?! Өзі біразға келген екен ғой. Қарақұлақтанып қалған екен
ғой! Қытық -қытық... Асылы, адам баласы шабан өседі - ау! Алты айдағы
сиқы мынау. Тіпті бір жаста да бала түк емес. Қаз балапаны... ана
көгілдірлердің жұмыртқасын жарған бойда жаутылдап суға мініп - мініп
алатынын қайтерсің?!- деп Судыр Ахмет шықылықтап күлді де, кенет
Ақбалаға қарай еңкейіп:- Ақбалажан, бұ балақайды сен əке-шешеңе апарып
бер. Сүйекең баласын бақпай не бітіреді?.. Асылы, сен сөйт! деді
сыбырлап.
─ Күйеуге шығатынымды білсе... əкемнің жайы белгілі, мені үйінің
маңынан да жүргізбейді.
─ Ал, анаң ше?
─ Анам байғұс шыдамас еді... Бірақ əкем жібімейді. Оның мінезі белгілі
ғой.
Судыр Ахмет көп ойланған жоқ: бұл жолы да тез ақыл тауып, соған
қуанғаны сонша алақанын алақанына шарт еткізіп салып қалды:
─ Оларға күйеуге шығатыныңды айтпа! Тіпті, сездірме! Жас бала
мойнымды бұрғызбайды де. Асымды да пісіріп іше алмай жүрмін де. Мына
жиендеріңді өздерің бақ, қақ де, апарып таста... Сонда олар қалай қолқ етіп
түсе қалмас екен. Иə, иə, сүйт! Сүйт!
Ақбала отырған орнынан бауырындағы баласын құшақтай түрегелді.
Есіктен шығар жерде əлдене айтқысы келгендей, артына қайырылды да,
бірақ лəм - мим деместен жүре берді. Ол ызалана басып есіктен шыққан
бойда Судыр Ахмет шұғыл жадырап, санын алақанымен салып калды:
─ Болды бір қызық!
***
─ Ойбай!.. Ойбай! Мынау азап қой, нағыз дозақ мұнда екен ғой. Бағана
ішкен асымның қайда кеткенін білмеймін.
Судыр Ахмет тастай қараңғы үйде жаны қыдырып жүгіріп жүр. Сары маса
сыңсып тұр. Бірін өлтірсең, бірі келеді. Жəне құлағыңның дəл түбіне кеп,
ызылдап тұрып алғанда, бейне біреу шекеңе бұрғы сап тесіп жатқандай.
Тақа болмағасын Судыр Ахмет сыртқа жүгіріп шықты. Үй маңында үюлі
жатқан тезекті тұтатып түтіндік салды. Қараңғы түнде үстіндегі ақ көйлек,
ақ дамбал қылақытып отқа жүгіріп барды да, көк ала түтіннің ішіне сүңгіп
кетті.
─ Ал!.. Ал!.. Ер болсаң, сен енді келші. Ə, солай ма? Хе – хе - хе!
Бірақ бықсып жанған ащы түтін астында тағат тауып тұра алмады.
Сəлдесін - ақ көмейі мен көзіне түтін кіріп, дем ала алмай тұншығып бара
жатқасын түтіндік астынан жүгіріп шықты. Шырт ұйқыда жатқан ауылдың
сыртына қарай соңынан иттерді шулатып алау-далау боп жүгіріп барды да,
өкпесі алқынып тоқтады. Түсі басқа кісіні танымай шабалаңдап үрген
иттер ді жеті атадан боқтап, кесектеп қуалап салды. Бұнда да жаны сая
таппағасын жаппаға қайтып келді. Сары маса өлі сықсып тұр. Соған
қарамастан əлгінде өзі тұрып кеткен төсектің от жағында, керек десе,
үстіне лыпа жаппай қаннен-қаперсіз ұйқыны соғып жатқан əйелін көріп,
одырайып тұра қалды: «Осы ит-шошқа өліп қалғаннан сау ма?» Өлі тірісін білгісі келді ме, еңкейіп əйелінің кеудесіне құлағын төседі. «Əй, тірі
ғой...»- деді таңданып. Өзі жанын қоярға жер таппай жүргенде, бұл
қайсаптың рахаттанып ұйқтап жатқанына ыза болды.
─ Неше, сірə, «қатынның қырық жаны болғанда» да, ой, найсап? Атаңа
нəлет... Тұр!- деп Бибіжамалды бүйірден теуіп қалды.
─ А - а?! Жайшылық па?
─ Жайшылық болса жатпас па едім. Түр, үйді жық! Көшеміз.
─ Таң атсын да.
─ Таң атқасын менің өлігімді көрмексің бе?
─ Құдай шебер - ай, шыбын шаққаннан өлген кісінің моласын көргем жоқ.
─ Сұбыхан Алла! О, дінсіз!.. Көрмесең, енді көресің. Мына маса өлтірмей
қоймас. Өлтірер!.. Өлтірер!- деп Судыр Ахмет қақпа шекпенмен басын тас
қып бүркеп ап, зарлап жатты да,- ay, ay, қатын - ау...- деп, шыдамай басын
қайта көтеріп алды. «Мына сары маса самсаған сары қол ғой. Бір де кем
емес! Міне! Міне, ызылдап келді. Өзі ілмиген əп -əлжуаз. Қолыңа ұстап
қарасаң тұмсығы да мүлік емес. Ал, сонан келе, сол тұмсықпен кісіні
шаққанда... тап бір найза сұққандай! Міне - е!..
Алақаны арқасына сарт етті. Қақпа шекпенмен басын қайта бүркеп, қол аяғын бауырына қысып бүрісіп жатыр. Осылай біраз саябыр тауып жатып,
ара - арасында баж етіп ыршып түседі. Сонан ол таң алдында көз ілді. Онда
да таң алдында теңіз беттен салқын самал соқты да, сыңсыған маса сап
болды. Сонан Судыр Ахмет ұйқысын қандырып оянғанда бұл ауылдың
балықшылары ауларын қарап келген екен. Сыртта, жер ошақ маңы қатынқалаш. Жаулың ағараңдайды. Бибіжамал кісідей сары сазанды шыптаға
салып, қабыршықтап жатыр еді. Судыр Ахмет үстіндегі шекпенді аяғының
басына қарай серпіп тастап, атып тұрды. Дамбалшақ. Көйлекшең. Жалаң
аяң. Жалаң бас. Төсектен тұрған күйі қыт-қыттап күліп, балық сойып
жатқан қатынының қасына келді:
─ Осал екенсің!- деді де, күйбеңдеп Мөңкеге тартты.
Үй тола кісі. Араларында Кəлен, Рай, Дос. Рай жаралы басын ақ шыт
орамалмен таңып апты. Балықшылардың əңгімесіне араласпай, босаға
жақта жүдеп-жадап көзін төмен салып отыр. Судыр Ахмет мұнда болған
төбелесті анада Шалқарда жүріп есіткен. Ожырай қазір кең жайлауға
жазыла қонған жалпақ елдің аузында, аты шулы батыр. Оның бір
балықшыны түйреп өлтіріп, Райды ұрып жығып, қызды алдына өңгеріп
əкеткен ерлігіне бұ да қанық еді. Судыр Ахмет Райдың мұңды жүзіне
мысқылдай қарады. Қызынан айырылып қалған жігітті кекеткісі кеп, тілі
қышып отыр. Басқа жағдайда бұл өзін тежемес еді, қазір Кəленнен
қаймығып, оған көз қиығын тастап қояды. «Кəпірдің бетін аулақ қыл! Бұл
ма... бұл кісі өлтіруден тайынбайды».
Судыр Ахмет Ақбаланы жаңа кіріп келе жатқанда көрген-ді. Көңілге
болмаса келіншектің өңі бүгін ала бөле сынық көрінді. Екі көзі қызарып
кетіпті. Шамасы, түні бойы көз ілмей шыққан. Судыр Ахмет оны жақсы
нышанға жорыды. «Ие, дұрыс. Дұрыс. Оу, қатынның көңіліне желік кірді
дегенше, Құдай ұрды десейші»,- деп ойлады да, Тəңірберген беретін атқа
тақымы тигендей, көңілденіп сала берді. Байқап отыр: Құдайменде аулы
əңгіме болса, Ақбала ықыластана тыңдайды. Соны байқағасын, Судыр
Ахмет салған жерден сөзді бай ауылдан бастады:
─ Биыл олар Ақмарқаны жайлады емес пе?! Несін айтасың, су жарықтық
ел ырысы ғой. Мол су қоймапты. Жылда көңі құрысып жататын
Ақмарқаның беткей, бөктері биыл кілем түгіндей құлпырып тұр.
Құдайменде болыстың аулы көктемде бес - алты қап бидайды жусан
арасына шаша салған екен... қазір сол далалыққа көк егін қақалып шыққан.
Тұнып тұр - ау, тұнып тұр!
Мөңке мен Судыр Ахметтің əйелі екі-үш атадан қосылатын апалы-сіңлілі
еді. Мөңке Судыр Ахметтің өз басын қанша жек көрсе де, тума-туыстың
жағынан байлана беретін.
─ Қой əрі! Сол Қаратазды биыл жұрт көбеңдеу атап жүр еді ғой,- деп еді,
Судыр Ахмет шап етті:
─ Көбеңі несі? Қазір Құдайменде болыстың көкке сермеген құрығы айға
түсіп тұрған жоқ па?!
─ Не дейді, нанайын ба, жоқ па?
─ Нан, нанба, еркің білсін. Қазір оның дəулеті тасып дəуірлеп тұрған шағы.
Жеті атасына бітпеген дəулет Құдайменде мен Тəңірбергенге бітті ғой. Өз
аяғымен жайылатын малда есеп жоқ. Қырдағы жусанның жүзі қойдан
көрінбейді. Ал, үйден суарылатын қызыл қозылар дуадақтай! Есік алдынан
құйрығын тарта алмай өткенде көзіңнің құртын жеп -жеп кетеді.
Судыр Ахмет сөйлеп отырып та көзі жылтыңдап Ақбалаға қарап қояды.
Келіншек жалғыз Судыр Ахмет емес, өзіне басқалардың да назары ауып,
көзінің астымен бағып отырғанын байқағанда қайда кетерін білмей, үйде
қалған жас баласын сылтау ғып орнынан тұра берді. Судыр Ахмет жымың
етті: «Құдай қаласа, бай мырзасының бір сəйгүлігі біздің тақымға түскен
шығар ». Осыдан кейін ол өзінің мініп жүрген атына ызасы келді: «Сол
жамандатқырдан құтылсам екен. Арқасы қырғыштай. Кішкене жүрсең
құйрығың ойылып қалады. Ит бүлкілі де ішіңді түсіреді».
─ Əй, суқит!..- деді Мөңке, Қаратаздың мақтауын жеткіздің. Саған оның
арманы жоқ. Жə, сен енді қаланың əңгімесін айт. Ақ патшаның қазақтан
жігіт алатыны рас па? Сол сөзіңнің түбі шикі емес пе?..
Судыр Ахмет аяқ астынан тулады.
─ Құдаймендедей бола алмайсыңдар. Оның басқан ізіне де тұрмайсыңдар.
Сүйдеді де, тұрды да жүре берді. Үйге бара сала жаман жаппасын жығып,
ақ пен қызыл арасында Ақбаланың жерқазбасының жанына тігіп алды. Ол
енді бұл ауылда Ақбаланың үйі болмаса, басқа бір жерге бас сұқпады. Көп
ұзамай екі үйдің арасын жол қып тастады. Жүргенде күзенбел ұзын дене
күйбең қағады. Кебіс киген аяғы бірде асығып, жортаңтап, бірде құдды ашу
буғандай дыбырлап, жол шаңдағын бұрқ-бұрқ басады. Дене қимылында да
бір түрлі күйбектік, тежей түскендік бар. Өзі аса ызалы. Үйіне келгелі əлі
түк бітірген жоқ. Атын тұсап жібергелі бір жеті. Іздегісі кеп оқталады.
Талай рет ноқтасын қарына іліп, сыртқа шығуы шықты - ау. Бірақ, пəле
қылғанда, соның бəрінде де болмашы бір сылтау есіне түседі де, ізінше кері
қайтады.
Кеше де атын іздемек боп шынымен жігерге мінгенде, сəті түспейін десе
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 11
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.