Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Қан мен тер - 16
Total number of words is 4408
Total number of unique words is 2321
35.0 of words are in the 2000 most common words
51.0 of words are in the 5000 most common words
58.7 of words are in the 8000 most common words
Кəлен бір ауыл, екі ауыл емес, бүкіл халық ереуілдеп жатқан соң кісі қараның басы құралғанын құп көрді. Ерте ме, кеш пе, алда бір сұрапыл
шайқас болары сөзсіз. Бұл жаққа да ояздан əскер шыққан. Қазіргі беті
қатты. Жолында кездескен ауылдарды қақ қақсатып, қырып-жойып келе
жатқан суық хабар ел ішінің зəресін ұшырып, ауыздан-ауызға тарап, дүңкдүңк естіліп жатты. Кəлен бүкіл Арал өңірінде ат тұяғы жететін жерде басы
бүтін ауыл алмағанын көріп жүр. Қайда барса да көшкен, босқан ел. Сасқан
халық. Дағдарған ер-азамат. Дəл бұндай жағдайда не істеу керек екенін ол
əлі білген жоқ. Қашанғы осылай қатын-баланы ызғытып, түйе қомында
қаша береді? Алда табан тірейтін, тоқтайтын жер бар ма?
Шұбалған көш ақырын қозғалады. Түйе артқан тең-тең жүктің о жер, бұ
жеріне байлаған шылапшын, леген, шелек, шəйнек жол бойы салақтап
даңғыр-дұңғыр. Кебеже кенерінен мойны қылқиған жас балалар көш
қапталында аяғын əзер алып келе жатқан шешелеріне қыңқылдап ас-су
сұрайды.
Көш басында Судыр Ахмет пен Мөңке. Судырақ көңілді! Оған қайта
осындай абыр -сабыр ұнайды. Астында ұрыншақ үркек байтал.
Көрінгеннің бəрінен үркіп, ер үстінде қоңырайып отырған Судыр Ахметті
талай жерде тастап кете жаздады. Ал, қарт балықшының астында қарны
жер сызған азбан көк. Жағадан шыққалы көш қапталында қайыс тізгін
қолынан түсіп мүлгіп отырғаны. Күн қарыған көзін осыдан қашан ыстық
қайтып, көлеңке басы ұзарғанша аша қоймайды. Жолдың екі бетінде ауызға
ілігер шөпті жүріп келе жатып та жалмаңдап жұлып жеп, отын алып
отыратын қойшы тұғырдың бас еркін өзіне беріп қойған. Жол бойы ауыз
ашпайды. Күнұзын қасында əлденені сұңқылдап соғып келе жататын
серігіне құлағын тосып, өзі сол баяғы ұйқылы-ояу қалпы, тек жалмаңдап
жерден басын көтермей қойған аттың мойнынан сыпырылып түсіп бара
жатқанда ғана тізгінге қол созады. Соны байқаған Судыр Ахмет жолжөнекей
шықылықтап күліп, оны қылжақ қылып мəз. Біреу - міреу қасына
жанаса қалса оны дереу қамшы сабымен түртіп, иегімен Мөңкені
нұсқайды:
− Мынаған қараш!
− Қайтесің?..
− Ау, қайткенің не? Қазіргідей жаугершілік заманда, осы жұрттың жел
жағына ұстайтын панасы емес пе?! Шіркіннің сүдінін қараш!
− Қой əрі! Босқан елдің кісісінде сүдін қайдан болсын?!
− Оу, Құдай да ұрғанды ұрады. Тексіз неме емес пе?! Қара борбай жаман
неме ғой. Құдай кем жаратқасын, Кəленжан қанша теңгерем десе де, сен
оның кескініне қара. Кəпір, атқа отырғанда өзіміздің ауылдың ошақ
басында от жағып отырып, көсеуге сүйеніп, қалғып кететін кір балақ жаман
қатыннан аусайшы. Хи - хи...
Оқта-текте көш басына Кəлен соғады. Мөңке сол кезде ғана еңсесін
көтеріп, қасына кеп атын қатарластыра берген Кəленге мойын бұрады. Тас
төбеде шақырайған күнді қолымен көлегейлеп:
− Апыр-ай, мына дала неткен түпсіз еді. Теңіз жағасынан шыққалы
тұяғымыз қыбырлап жүріп келеміз. Əлі алыс па? - деді.
− Шынын айтқанда өзім де білмеймін...
− Иə, менікі де жел қуған қаңбақтан жөн сұрағандай ғой.
− Шаршаған шығарсың.
− Ой, мені қайтесің? Мен ит жыртқан қара тері. Тек қатын - баланы бекер
қозғадыңдар ма деп...
− Қайтейін, Тəңірбергенге сенбедім.
− Оның да дұрыс шығар. Адам адамға сенбейтін заман ғой.
Кəленнің қара бұжыр беті бұл күндері күнге күйіп түтігіп кеткен еді.
Əлгіден кейін жақ ашпай, ақырын басқан ат үстінде қамшы ұстаған
қолымен бүйірін таянып тұнжырай түсті. Өзі өз болып, ат жалын тартып
мінгелі бұның, сірə, ел билеу, қол басқару үш ұйықтаса түсіне кіріп пе еді?
Бұл тақымы терден кеппеген ұры еді ғой. Құдайға шүкір, ол кезде
ұрлықтың жайын ешкімнен сұрамайтын. Рас, ауыл үйдің малына тиген
жоқ. Əдейі ерлігін сынағысы келгендей, бұл өзін қашанда қатер мен
қиындыққа қайрап салып, ат аяғы жететін жерге жалғыз барып, сонау
қиянда жатқан түрікпеннен жылқы алатын. Небір көзге түртсе көрінбейтін
қараңғыда, таң алдындағы түн салқынында пыр-пырлап жайылып жатқан
жылқының ылғи да ық жағынан кіретін. Баяғы бала кезден бойға сіңген
машықпен қос қолымен шоқтықтан тас қып ұстап, аттың бір қапталына
қарай аунап түсетін де ілгергі жаққа көзін тігетін. Сонан қашан таңғы
салқында пыр-пыр жайылып жатқан жылқыға атын жайлап бастырып,
жанына келгенде болмаса, көлденең көз бұны жуық арада байқай
қоймайтын. Есесіне, əлгіндей ат бүйірінде жатып та ер үстінде басы
бұлғақтап қалғып-шұлғып отырған бейқам жылқышының алдындағы бір
үйір жылқыны білдірмей, ың-шыңсыз айдап əкетудің жолын бұл өз басы
бір жаннан сұрап көрген емес-ті. Егер жазатайым жылқысын алдырған
жігіттер біліп қап, соңынан ұра қуғанда да, бұл онша сасақ оймаушы еді.
Қуғыншы екеу-үшеу болса, бұл былайғы кезде боз шекпеннің ұзын жеңінен
үш жағы болар-болмас шығып тұратын жуан дойырды зəрлене көтеріп алар
еді. Сосын қаһарын тіге қиқулап келе жатқандардан айылын жимастан,
жолында атын кеселеп тосып тұрар еді. Ал, егер, жазатайым қуғыншының
қарамы көп болса, е, онда... бұл онда жылқыны алдына салып қиқулап қуа
жөнелетін. Аты жүйрік қуғыншылар созылып, жалғыз - жалғыздап жететін.
Бұған да керегі сол. Жағаласа кеткен жерде жуан дойырды қашанда анадан
бұрын сермеп, жеткенін жеткендей ат үстінен аударып түсіретін де,
алдындағы жылқыны қуалап, ілгері тарта беретін.
Енді ел басына күн туып, қолға қару алған ер-азамат жан-жақтан ағылып,
жер қайысқан қол соңына ергенде... апыр - ау, енді қайтеді? Кімге мұң
шағады? Кімнен ақыл сұрайды? Бұған қарағанда оңы - солын танитын көзі
ашық Еламан да қасында жоқ. Кəлен еңсесін тіктеді. Жолдан былай
шығып, шұбалған ұзын көшке көлденеңнен көз тастап тұр. Ауыр жүк
артқан түйелер қауқайған - қауқайған сілті бас шағырдан басқа қылтанақ
шөп жоқ, сусылдаған майсаң құмды ыңыранып басады. Көш басындағы
қатындар жаулығының бір шетімен аузын байлап алған. Бəрі үнсіз. Тек
əлденеге күйіп-піскен Қарақатын ауыз жаппай шаңқылдап келеді.
- Қайын енем күйінде екен, - деді Мөңке күліп. Қарақатын оны есіткен жоқ.
Анадай жерде жұрттан бөлініп, бір өзі жеке тұрған Кəленді көрді де,
астындағы биенің басын асығыс бұрды. Кəлен оны кеш байқады:
Қарақатынның астында жалы күдірейген құла бие күні кеше сап - сау еді,
бүгін ертеңгісін тұрғанда ақсап, алдыңғы бір аяғын баса алмай қапты.
− Бұл жануарға не болған? - деді Кəлен.
− Қайын енем ет жегісі келген ғой, - деді Мөңке.
− А - а?
− Қызылсыраған ғой.
− Қызылсырағаны қалай? Көрдің бе, аяғын баса алмай қапты. Ана жолы да
сенің енең астындағы семіз биенің тобығы шықты деп...
− Бұған ыңыршағы айналған арық жылқы тауып бермесең, қоңы түзу
құтаймайды.
Қарақатын бұлардың сөзін есітпесе де, бірақ мына екі еркектің əңгімесі өзі
жайында екенін іші сезді. Қарт балықшыға ашулы көзін алыстан қадап
келді де, Кəленмен екеуінің арасына құла биені кимелетіп кіре берді.
Əншейінде ылғи тобығын қағып жүретін ұзын көйлектің бір етегін жоғары
көтеріп, шалбардың ышқырына қыстырып апты. Қолында қамшы. Қобырап
жүретін шашты желкесіне жиып, тоқпақтай ғып түйіп алған. Тырыли дене
жүріс - тұрысқа ыңғайлы. Өзге қатындардай емес, атқа да тақымын тез
үйретіп алып еді.
− Маңдайымдағы жалғыз қызымды берсем де, мені мақтамайтыныңды
білем.
− Ойбай, ене - ау, сені ылғи да сыртыңнан тілім жеткенше мақтап...
− Жетер! Батыр қайным, мына халқың қырылуға қалды.
− Құдық қашық емес.
− Шөлден кісі өлмейді. Аштық өлтіріп барады.
− Шүкір, быламық бар еді ғой?..
− Ой, қайным - ай! Сенікі - батыр аңқау дегеннің кебі ғой. Аш кісі ара-тұра
болса да қан шығарып, шикілі-пісілі қызылдап алмағасын бола ма?! Құдай
оңдағанда əзір, əйтеуір, жаудың беті арман қарап тұр. Жазатайым
жабындыдан жау шыға келсе, көрерсің де білерсің, соңыңа ерген мына ашарықтардың ішінде қайрат қылатын қауқары бар бір жігіт табылмайды.
− Үюлі еттің үстінде отырсың ғой, - деді Мөңке.
− Осы шірікке қыз беріп жүрген менде ес жоқ.- Ілгері жақта кетіп бара
жатқан кісілер аяқ астынан əлденеге абыр-сабыр болды да қалды. Аттысы
атын, түйелісі түйесін борбайлап, бір- біріне дауыстап ілгері қарай ұмаржұмар асығып барады. Мыналардың бұлайша неге əбігер болғанына Кəлен
де, Мөңке де түсінбей ақырып тұрды да, аттарын қықулап бастырып, жележортып келсе көштің алды ылдиға құлапты. Жал-жал нар шоқалақтардың
ортасы теп-тегіс кең алқап екен. Сол алқаптың орта тұсында селтиген
селдір қамыс арасында қабырғасын сексеуілдің түбіршек томарымен өрген
төрт құдық бар екен. Бұлар келгенше құдық маңы абыр-сабыр, аттар,
адамдар топырлап жиналып қапты. Қаталап өлуге қарағанда кездескен
құдықтардың суы кенерінен асып-төгіліп жатқанын көргенде қатындар
жылап жіберді:
− Біздің де көз жасымызды көретін Құдай бар екен ғой.
− Е, Құдай, бергеніңе шүкір. Тəубе! Тəубе! - Тек ұзағынан бер!
Құдық басы əп-сəтте ығы-жығы, абыр-сабыр болды да кетті; даңғыраған
шелек, оқыранған жылқы, шаң-шұң дауыс. Күнге күйген ысқаяқ қара
кісілер су тартып жатқан қауғамен құдыққа түсетіндей өңменін сала
ентелеп опыр-топыр. Аттан түсіп жатқан Кəленді де байқаған жоқ. Кəленді
де шөл қинап тұрған-ды. Бірақ ол сыр бермей, кезерген ернін тілімен жалап
жұтынып қойды. Оқыранып астауға ұмтылған жетегіндегі атты да тырп
еткізбей, тізгінінен тұқыртып ұстап алды. Қырағы көзі жаңа келе жатқанда
байқаған-ды. Бұлардан бұрын да осы араға мал-жанды ауыл отырып
кеткен. Тіске тиер қылтанақ қалмаған құдық маңының шаңдағы шығып
қапты. Алайда осы араға бірер күн аялдап, қатын-баланы тынықтырып
алмақ. Теңіз жағасынан шыққаннан бергі күн-түн қатқан сүргінде қан
сорпасы шыққан көліктердің де белінен жүгін алып, оты - суын қандырып
алмаса, бұнан артыққа шыдайтын шама жоқ.
Сол күні осы араға титығы құрып жеткен кісілер ас ішуге де шамалары
келмей, қызыл іңірден құлаған-ды. Кəлен де қатты ұйықтап кеткен екен.
Ертеңіне əлденеден оянды. Неге оянғанын білмеді. Əйтеуір, апалақтап
көзін ашып алса, айнала төңірек бозарып қапты. Ұзын сары атанған сары
шілденің тағы бір жайма шуақ таңы сары қабақтан баяу атып келеді екен.
Шағыл құм арасындағы осынау кең алқапта тырайып жатқан кісілерден көз
сүрінеді. Елең - алаңдағы кекшіл мұнар ішінде көзге іліккеннің бəрі үлкейіп
көрініп тұр. Əсіресе, түнде таң асырып, қаңтарып тастаған аттар мен өріске
шыққысы кеп бұйдасын тартып ұрынып тұрған жазылы түйелер
сонадайдан сирағы серейіп кəукиіп - кəукиіп көрінеді.
Кəлен жастықтан басын көтерді. Күн шығар алдындағы осынау елеңалаңда өзінен де басқа ояу тағы біреулер бар сияқтанғасын төңірегіне
абайлап көз тастап еді. Күңгір -күңгір сөйлеген дауыс құлағына келді. Бірақ
қапелімде қай жақтан шыққанын аңғара алмай құлағын тігіп еді. Сөйтсе
анадай жерде бір топ кісі дөңгеленіп отыр. Жылан көздің жанарын
жытылап қараса, өздері соңына ерген халықтың сөз ұстайтын аузы дуалы
ақсақалдары. Балықшылар жақтан - Мөңке мен Досты көрді. Судыр
Ахметтің қоқырайтып киген киіз қалпағын көзі шалды. Кісі басы құралған
жерден қалмайтын сорлы, шамасы, сірə, төсектен тұра сала дамбалшаң,
көйлекшең бойымен дедектей жүгірген. Тізе түйістіріп, дөңгелене отырған
кісілердің ортасында сөйлеп тұр. Бірақ бұрынғыдай сұңқылдамай, аузын
алақанымен басып сыбырлай қапты. Бірақ шыдамы ұзаққа жетпеді.
Келесіде əлденеге аяқ астынан көтеріліп, өзінің əдеттегі машығына басып
өзеуреп кетті. Қыза - қыза киіз қалпақты басынан жұлып алып, жерге
тартып ұрды:
− Ay! Ау, ағайындар - ау, осы отырған алты рудың ақсақалдары азаматымды
ақ киізге көтеріп... - дей берген-ді. Біреу жаратпай:
− Саған қалған не бар? Қыстырыла кететінің не?! - деп еді.
− Е, мен неге қыстырылмаймын?! - деді Судыр Ахмет.
− Жарқыным, қой енді!
− Ал, қоймадым. Ал, қыстырылдым... Кəне, сен сонда маған...
− Ақырын!
− Əй, сен бүйтіп жыныма тиіп, ерегестіре берсең...
− Жə, болды. Əне, Кəлен де оянды. - Ақсақалдар шалғайын қағып,
орындарынан аспай -саспай ақырын тұрып жатыр. Кəлен шалдардан сəл
əрегіректе екі жігіт тізгінінен тұқыртып ұстаған ақ арғымақты жаңа көрді.
Қарабайыр қазақы жылқы емес. Мынау дегдар мал. Аты шулы
Текежəуміттен шыққан нағыз қылқұйрықтың өзі. Шарадай көзі қанталап,
сөл қозғалса да қаз мойнының қыр арқасында керегедей сұйық жал дір - дір
етеді. Арғымақ бір орында тұрмай сулығын созып, шырқ айналып бүйірлеп
кете береді екен. Кəлен арғымақтың қасына барды:
− Пай-пай, жануар жылқы - ақ екен.
− Ұнады ма?
− Айтары жоқ. Кімдікі?
− Кімге лайық болса сонікі.
Кəлен сенер - сенбесін білмей екіұдай тұр. Соны байқаған Мөңке:
− Кəлен қарағым, соңыңа ерген мына халқың əрі ақылдасып, бері
ақылдасып ақыры бүгін бір пəтуаға кеп отыр...
Қарт балықшыдан сəл кейін тұрған əр рудың ақсақалдары да іле қостап,
басын изеді. Бəрінің назары қарт балықшыға ауды. Бірақ бұрын жұрт
алдында сөйлеп дағдыланбағасын ба, жаңа ғана жадында тұрған сөз
қапелімде аузына түспей: «Кəлен... Ал енді, шырағым... Иə, өзің де білесің
ғой. Иə, сен... Сен білмейтін... Апыр-ай, не десем екен?..» - деп күмілжіп,
тоқтап қап еді, Судыр Ахмет дедектеп ортаға жүгіріп шықты.
- Кəленжан, - деп ол салған жерден сайрай жөнелді. Тоқтатпақ боп
шалғайынан тартқан бір- екі кісінің қолын қағып жіберді. - Ойбай-ау, кеше
жау жағадан алып, ел тағдыры сынға түскенде, сен бəрімізге айқайлап ұран
тастамадың ба? Осы тұрған бəріміз сен көтерген тудың астына
жиналмадың ба? Енді бүгін сенің соңыңа ерген елің есін жиып, баяғы
Қасым салған қасқа жол, қала берді ата-баба жолын еске алып, уа, Кəлен...
Кəленжан, ендігі жерде сенің етегіңнен ұстамақшы. Мына алты алаштың
бал асы сені ортасынан оздырып, дəл Абылайша ақ киізге көтеріп хан
сайламақшы. Қарадан шыққан хан! Кəлен хан!.. Хан Кəлен! Құдай бізді бұл
күнге де жеткізді. Жетілдім ғой... Жеттім ғой!
Судыр Ахмет танауы суланып бара жатқасын сырт айнала бере дық еткізіп
сіңбіріп тастады. Жаңа ғана əр шалдың аузына бір қарап, түкке түсінбей
тұрған Кəлен қарқылдап күліп жіберді.
Ахаң бүйдеді, бұған сен не дейсің? - деп еді, қарт балықшы Кəленге тура
қарай алмай, көзін алып қаша берді. Онан басқалардың да жүні жығылып,
назары түсіп кеткен. Қап, не қыласың?! Мынау бұлардың қашаннан бері
сары уыздай шайқап, қапысыз ойластырған кəделі ісі еді-ау! Алты рудың
сөзін ұстаған əтібірлі ақсақалдар аяқ жетер жерге ат шаптырып, ту - ту
түрікпеннен əзер тапқан ақ арғымақты кеше ел жатарда қарулы екі жігітке
құдық басына апарып құлын түгін жылтырата сабындап жуғызып еді.
Құйрық -жалын тарап, ақ жабулап арқасына күміс ер-тұрман салып еді. Ақ
тілек үстінде өрелі таңды көзінен атқызған алты рудың əтібірлі қариялары
түнімен көз ілмей, Тəңіріге жалбарынып шығып еді - ау! Əлгінде де бəрі
таңмен таласа оянып, жүк арқасында тығулы жатқан су жаңа киімдерін
киіп еді. Ұшарын жел, қонарын сай біліп, қашып-пысып жүргенде бес
намазды мезгілінде дұрыс оқи алмай, тек ырымын істеп, жүрдім-бардым
оқи салатын-ды. Бұлар тек бүгінгі таң намазды айрықша ықыласпен бəрі
бір тілекке бой алдырып отырып ұзақ оқып еді. Таң намаздан кейін тағы да
бəрі бас қосқан жиында Кəленге салмақ салмақшы еді. Сонша əспеттеген
бұлардың ұлы мақсатын... апыр-ай, мына дуасыз ауыздың қор қылғанын
қарасайшы.
Судыр Ахмет жан-жақтан оқтай қадалған көздерден ə деген де қысылса да,
бірақ осындай жердегі қияңқылығына басып:
− Уа, Кəленжан! Халық: «Ханда қырық кісінің ақылы бар» демеп пе еді?!
Осы өңірдің халқында өзіңнен асқан ақылды да, дана да жоқ, арамыздағы
батыр да өзің, білікті де өзіңсің.
− Жə, болды! Жетті! Жетер енді! - деп ақ сəлделі қария асасын ашулана
көтеріп алды. Ширақ; басып ілгері шықты. - Кəлен қарағым, халық сені хан
сайлауға ұйғарып отыр.
− Қадірлі қария, менің арғы затым ұры еді ғой. Сендер мені ақ биенің
сүтіне шомылдырып, ақ киізге көтергенмен, Құдай біледі, тап менен хан
шыға қоймас.
− Астафир - алла! Астафир - алла!..
− Жə, қария, Кəлен хан болдым не, Кəлен ұры болдым не?! Екіталайда осы
елді ұрысқа бастасам сол жетпей ме? Ал, маған сыйға тартқан аттарыңа
рахмет! Кəне қария, батаңды...
Ар жағын айта алмады. Бата тілеп, ілгері созған қол ауада қалт тұрып
қалды. Дəл осы кезде құбыла жақтан біреу атын борбайлап, алыстан
айқайлап келе жатты. Жұрт құйындай ағызып келіп қалған мына
аттылымен бірге жер түбінен жүрек сезген бір сұмдық жаман хабардың
ілесіп келе жатқанын білді. Жігіт шауып кеп аттан домалап түсті.
- Жау!.. Жау кеп қалды.
- Көп пе?
- Жер қайысады. Зеңбірегі бар.
- Алыс па?
- Құм шетіне ілікті.
Кəлен ақ сəлделі қарияның алдына отыра қап:
− Ата, батаңды бер! - деді. Ат дүбірінен оянған жігіттер апыл-ғұпыл тұрып
жатыр. Алды жүгіріп кеп, Кəленнен кейінірек тізе басып отыра - отыра
қалды да, бəрі қол созып бата тіледі. Мұсылманның тілегі қабыл болатын
нағыз елең - алаң. Томардың түбіршігімен өрген төрт құдығы бар, кең
алқаптың күншығыс жағында шөккен нардай жал-жал шоқалақтардың
арғы жағынан жаңа ғана төбесі қылтиған күннің қызғылт ақшыл шапағы
жер мен көкті жарық нұрға бөлеп келеді. Қария бата берді. Жұрт бет
сипады. Тізе басып отырған жерден атып тұрып, апыл-ғұпыл атқа қонды.
Есі шығып ызы-шу боп жатқан қатын-балалардың көшін Кəлен: «Ілгері
жөнелтіп жіберіңдер», - деді де, ат үстінде əмір күтіп тұрған жігіттерге
бұрылды. Ұзын қараны мыңбасы ғып тағайындап, оған құмға кіре бергенде
жауға бір бүйірден ти деді де, өзі қалған жігіттермен қарсы тосып алатын
болды. Алғашқыда бəрі де бұлардың ойлағанындай болды: Кəлен қол
астындағы кісілерін құмның дəл кіре беріс аузында көлденеңдеп тұрған
үлкен ақ шоқалақтың тасасында тырп еткізбей ұстап тұрды да, үстіне
келген жауға қарсы алдынан лап берді. Тек атты борбайлап, айқай-сүреңге
басатын жерде аз аяға ұйлыққан қалың қол үзеңгі қағысып, аттар бүйірі
соғысып опыр-топыр болды. Адамдарда жауға ес жиғызбай, тұтқиыл тиетін
жерде көсілтіп шаба алмай, ер үстінде құр қоқаңдап, қылыш - найзасы
шошаңдап, құмнан шыға алмай шырғатылып жатқанда аспан жарылғандай
жер мен көкті тітіреп қатарынан екі рет күрк-күрк жөтелді. Небəрі екі рет!
Екі-ақ рет күркіреді! Бұларға соның өзі жетті. Тақым астындағы аттар дірдір етіп, тапжылмай тұрып қалды. Өмірбақи зеңбірек даусын есітпеген
жігіттер ат жалын құшақтап бұға - бұға қалды. Ес жиғасын Кəленнің
«қайтыңдар!» деген айқайына құлақ аспай, бет - бетіне бытырап, безіп
қашып бара жатты.
***
− Апыр - ай, «Құм жиналып тас болмас» деп бекер айтпаған екен ғой. Кеше
ғана қыруар халық едік. Бас - аяғымыз жиналғанда жау сескенер айбар сұсымыз бар еді. Шіркіндер, бір айқасқа да жарамады. Тым құрыса,
алқымына пышақ тақаған лақ құрлы тұяқ серпуге жарамады - ау! - деді
Кəлен, бүгіндікке жұмған аузын ашпай келе жатқан қасындағы қарт
балықшыға көз тастап.
Мөңке жол бойы мойны жеткен жердің көгін жұлып жеп келе жатқан
қойшы тұғырдың үстінде басы бұлғақтап отыр. Кəленнің таусылып айтқан
жаңағы сөзі құлағына жетті ме, жоқ па, белгісіз. Сонан бір кезде ұйқылы - ояу
қалпынан сергігендей болды.
− Иə, құм жиналып тас болмас, - деп, кеудесіне түскен басын изей түсті де,
ертеден бергі енжар, сұлық қалпын қайта тапты.
Кəлен қарт балықшыны жаңа көргендей, қатар келе жатып оған көз қиығын
көлденеңнен тастады. Апыр-ай, осы Мөңке қатын-бала қазанына күнде
судан шабақ əкеп салғанда қатар жүрген жұрттың бұл бəрінен өресі биік
сияқтанатын. Шынында да, қара жерде отырып та бұл су түбіндегі тірлікті
топшылағанда алдына жан салмайтын сұңғыла еді-ау! Қаршадайдан күні
де, түні де теңізде өткесін бе, бұл көп жағдайда кəрі Аралдан аумалытөкпелі адам мінезін аңғарып, ертең не болатынын күні бұрын, алдын ала
топшылап отырғаны. Қайсыбірде төсін күнге сүйгізген аппақ ақ тымықтың
арты бүгін болмаса, ертең, я арқадан, я құбыладан есірік жел тұрып еліріп
шыға келетін жындылығы қарт балықшыға қашаннан таныс еді. Сонан
ақбас толқын əупіріп, жағаға арс-арс ұрып жатқанда да оның арғы жағында
зəредей де зəр жоғы оған аян еді. Бұнысы балаларына балпылдап ұрысып
жүріп те аузы - басына тыққыштап жататын мейірбан ана қылығына
ұқсайтын да, қарт балықшы ішінен мырс-мырс күлер еді. Шынында да, көк
теңіз қанша долданса да, кешегі дауылмен бірге тереңнен көп балық келер
еді де, ақырында бұларға бір бөлек ырыс - несібе бұйыратын.
Енді сол кісіні Кəлен танымай қалды. Қара қайықты қамыс арасына тығып
«иə, Алла, жөн бере көр», - деп мес қарын тұғырға мініп шыққалы бұл
біртүрлі. Ескек - таяусыз қайық сияқты. Көп дүрмектің арасында ұлы
ағыстың ыңғайына түсіп ықты да отырды.
− Елге қайтсақ қайтеді? - деді Мөңке.
Кəлен лəм демеді; тіпті есітпеген сияқты; атын тебініп, ілгері ұзап кеткен
көш соңынан cap желіп жүріп кетті. Ойдан-қырдан жиналған қыруар халық
кешегі соғыстан кейін бет-бетіне тоз-тоз боп кеткен-ді. Кешегі оқиғадан
кейін қолда қалған балықшылар аулының қырық - елу үйімен Кəлен бірде
Ұлықұм, бірде Кішіқұм кезек-кезек тығылып, түйе қомынан түспей жосып
жүр. Жұрт жүдеген. Жап-жас жігіттердің сақал - мұрты өсіп, көзі шүңірейіп
ін түбіне кіріп кеткен. Қатын-бала болса - болмаса да ерні кезерген, қолы,
аяғы күс-күс. Кішкентай тықыр шықса да шошып оянады. Үрейлі жандар
күн-түн демей атып тұрып, түйеге, атқа міне сала ұмар - жұмар тайып
тұрады. Балалар ызбай. Үлкендер ызалы. Ең ар жағы шала ұйқы, аш
балалар қыңқылдаса да арс етеді:
− Өшір үнін!
− Жап аузын!
− Аузына құм құйып қатырып тастар ма еді өзін! - Ондайда сыр бермейтін
жалғыз Кəлен. Қасында қырық-елу жігіт. Көш дүрліге қалса да атын
қамшылап, қауіп күткен жаққа шауып барып, биік шоқы басынан қарауыл
қарап шолғындап қайтады.
Бір жолы Кəлен көшті кісі аяғы баспаған қалың құмның алыс түкпіріне
орналастырды да, қасына Мөңке мен Досты, тағы он шақты жігітті алып,
жақын маңдағы ауылға тартып кетті. Бұл өзі кеше дүние асты-үстіне
шығып жатқанда да ештеңеге араласпай, басы бүтін, малы - жаны аман,
тоғы шайқалмай тыныш отырған іргелі ауыл еді. Бір жағынан Кəленнің
əйеліне алыстан қосылатын, ілік - шатыс туыстығы болған соң қарны
ашқан қатын-балаға ауыс - күйіс азық - түлік сұрамақ. Өтініші өтімді бола
ма деген ниетпен осы жолға Кəлен өзімен бірге он екі жасар ұлын ерте
шықты. Бұрын есік ашпаған жас жиен нағашыларына сəлем берем деген
сылтаумен əдейі арнап бара қалғанда үлкендердің əдетте пейілі ашылып
кетуші еді.
Құм шетіндегі көк тепсеңге қатар түзеп үй тіккен ауылға бұлар күн кештете
жетті. Кəлен қасына баласы мен Мөңкені, Досты алып, үлкен ауылдың шет
жағында оқшау тұрған ақ үзікті үйге ат басын тіреді. Қалған жігіттер де əр
үйді сыртынан белгілеп төрттен, бестен бөлініп түсті. Кəлен тоқтаған үй
иесі - осы ауылдың сөзін ұстаған инабатты кісітұғын. Ақылды кісі шай
үстіндегі алым-берім əңгімеден - ақ мына қонақтардың ар жақ ойын
аңғарған-ды. Төсек саларда сыртқа шықты. Жаңа қонақтарға қызмет еткен
бір жігітті жұмсап, осы ауылдың ер-азаматын жиып алды да, өзара
ақылдасып мыналарға бір үйір жылқы беруді ұйғарды.
Кəлен сыртынан есіткені болмаса, бұрын-соң көрмеген кісілерден
бұншалық ағыл-тегіл пейіл күтпеген екен. Əсіресе, қуғын-сүргінде өткен
осы күндерде адамнан да, заманнан да жамандық күтсе күткен болар, тек
жақсылық күтпей, көңілі тарығып жүрген-ді.
Кəлен өрелі таңды көзінен атырды. Дос басы жастыққа тиген бойда
ұйықтап кетті. Белдеуде тұрған аттар терін басқасын түңгі салқынмен
жайылғысы кеп тынышсызданып болды. Кəлен қасында тып - тыныш
ұйықтап жатқан баланы бауырына тартып құшақтады да, екеуара жамылған
түйе жүн шекпеннің бір шалғайымен қымтады. Жазғы таң саз беріп, түндігі
түсірулі үй іші бозғылдана бастаған елең - алаңда қарауылға қалдырып
кеткен жігіт құйғытып шауып келді. Ол аттан түсем дегенше, бір
жаманшылықты жүрегі сезген Кəлен, Мөңке, Дос іштен қаруларын ұстай
сүріне - қабына сыртқа шығып та үлгірген еді. Ел шетіне іліккен жаудың
дүбірі мен тасыр - тұсыр атылған мылтық даусы естілді. Белдеудегі аттар
үркіп, кеше Кəленнің баласы мініп келген асау тай аспанға шапшып,
шылбырын үзіп құла далаға шығынып ала жөнелді.
− Молаға тығылыңдар! - деді Кəлен айқайлап. Іштен өзімен бірге ере
шыққан баласын қапелімде қайтерін білмей, сəл дағдарып қалды. Жігіттер
ауыл шетіндегі көп қорымға ат басын қойып, тырағайлап шауып барады.
Тек қарт балықшы Кəленге қарайлап, анадай жерге барып, тізгінін тартып
тұр еді. Кəлен тықыршыған атқа қарғып мінді. Ытқып ала жөнелген ақ
арғымақтың басын тартып үлгірген Кəлен өзіне қатарласа берген баланы
қолынан іліп алып, ат артына бір- ақ міңгестірді. Зу - зу аққан оқтан
жасқанып, басын бұғып құстай ұшып келе жатып жалтақтап артына көз
тастап еді; шабдар атты солдат емініп жетіп қалған екен. Түнде бұлар түнеп
шыққан үй алдындағы жер ошақты айналмай, үстінен қарғып өтті. Желіде
байлаулы жатқан жас төлдер - бота - бұзау - атып - атып тұрып басындағы
ноқтаның сағақ бауын тартып жұлқып жатыр.
Солдат қолындағы тізгінді қоя берді де, ағызып келе жатқан ат үстінен тағы
атты. Оқ тиген жоқ, бірақ бұл жолы Кəленнің оң құлағын шоқ қарығандай
дыз еткізіп жалап өтті. Екінші оқ Кəленнің алдында таяқ тастамдай жерде
кетіп бара жатқан Мөңкенің атына тиді. Аяғын арпаң - тарпаң алған мес
қарын мəстек сүрініп кеткендей, тұяқ астындағы топырақ бұрқ етті. Қарт
балықшы басын бауырына ала құлаған аттың мойнынан асып домалап
түсті... Кəлен кейінгі жағына қайырыла бере езін өкшелеп келіп қалған
жаңағы солдатты бір атып құлатты да, бойын енді жиып, ер үстіне түзеліп
отыра бергенде көзі қарт балықшыға түсіп еді. Қарт балықшы шаң
арасынан апалақ - құпалақ атып тұра сала жанынан құйындатып өтіп бара
жатқан бір жігітке қолын созып еді, бірақ анау қайырылмады.
Кəлен жігітті сылқитып бір боқтады да, артына қайырыла бере оң қолы
белінен тас қып жабысып алған баланың иығына сарт етті. Балаға қараған
жоқ; баланы ат арқасынан жұлып алды да, аттың қамшылар жағынан көзі
шалып қалған ақ құмшыққа лақтырып жіберді.
− Қолыңды бер! - деді Мөңкеге. Дəл сол арада ол не істеп, не қойып
жатқанын біліп те, ойлап та жатқан жоқ-ты. Кім біледі, бұл ісіне ол өкінсе
кейін өкінер. Əке жаны, бəлкім, ит талағандай азапқа түсер. Соның бəрі
соңыра қолына кісен түсіп, Тескен - таудың ар жағына көз асырып айдап
бара жатқанда ар мен адамгершілік арбасып, таразы басы тең түскенде қай
жағы басарын кім білсін?.. Ал... тап сол арада ол артынан тасырлата оқ
атып, тақымдап қуып кеп қалған жау мен өзінен небəрі қол созым жерде
сасқалақтап, есі шыққан қарт балықшыны ғана көріп еді.
***
Көлігі қан сорпа болған көш ақ пен қызыл арасында бір шұқырға кеп
түйелерін шөгерді. Қара терге малшынған аттардың арасынан ер - тоқымын
алмай, ақ шоқалақтың тасасына апарып тізгінін түйістіріп байлап тастады.
Жігіттер қаруын ер басына іле салды да, қолына күрек - кетпен алды. Қатар
тұрған екі шоқалақ аралығындағы ойпаңдау жердің бір түп көк қияқ өскен
тұсынан құдық қазды. Қарулы екі жігіт көйлекті шешіп, дамбалдың
балағын шиыршықтап жуан санға дейін түріп алды да, құдыққа қарғып
түсті. Көзді ашып - жұмғанша белуарға дейін қазған құдыққа сыртта тұрған
жігіттер кезектесіп екеу -екеуден түсіп, əупірімдеп топырақ атты. Құдық
кісі бойынан асты. Бірақ су кезі жеткізер емес. Шамалыдан соң құдықтағы
кісілердің қарасы көрінбесе де, ырсылдаған даусы естіледі. Жəне
шапшаңдап сыртқа атқан сыз топырақ құдық кенеріне сылқ етіп төңкеріліп
түсіп жатты.
Кешегі ұрыс бұларды біраз титықтатып тастаған-ды. Үш жігіт оққа ұшып,
бір жігіт жараланды. Кəленнің жалғыз баласы жау қолында кетті. Кəлен
жігіттерімен ауыл шетіндегі қорымға тығылып, табан тіреп атыс салды.
Оларды оңайлықпен ала алмасын білген солдаттар қараңғы түскесін
ұрысты тоқтатты. Жаудың беті қайтқасын бұлар да қараңғыны жамылып
өлген кісілердің денесін атқа өңгеріп, тайып тұрды. Құм арасында
қалдырып кеткен қатын-баланы тығылып отырған жерден тез көтеріп, бір
күн, бір түн қашып, сонан тек келесі күні адамдар да, аттар, түйелер де
қаталап бара жатқасын осы араға тоқтап еді. Шалдар оқта-текте құдыққа
соғады. Бəрі де «су шығар ма екен» - деген үнсіз үмітпен құдыққа мойын
созып жан-жақтан анталап қалған.
− Апыр - ай, ə?... Құмның суы қашық болмаушы еді ғой, бұған не болды?
− Су жақын, - деді құдық ішіндегі біреу, - топырақта ылғал молайды.
− Иə, пірім. Ақсарбас. Аналар шаршаған шығар, енді қайсың түсесің?
Кімнің кезегі? Бол! Тез!
Құдық басына Кəлен келді. Жетегіндегі ақ арғымақ оқыранып, сыртта
үйіліп жатқан ылғал топырақты ернімен жалап өліп барады. Осы сəтті
тосқан шалдар жамырап қоя берді:
− Кəленжан, халқың қажыды. Аттың жалы, атанның қомында өтіп жатқан
мына өмір ақ иық қылды. Райдан қайталық, қарағым.
− Ие, иілген басты қылыш кеспес. Жаздық - жаңылдық деп кешірім
сұрасақ, орыс патшасы осынша халықтың қайсыбірін қыра берер дейсің?..
Бұл бəріміздің сөзіміз.
Мыналардың ішінде жалғыз Мөңке үндемеген-ді.
− Сен не дейсің? - деді оған.
− Мен не дейін. Кісі басқа түспегесін білмейді. Қазақтың даласы кең
болғанмен, кезенді жау соңыңа сұғын қадай түссе тығылатын тесік
табылмай қалады екен.
− Апыр-ай де? Аспан аядай, жер тебінгідей боп кетті-ау.
− Ойланатын кез жетті. Орысты жеңе алмаймыз. Қашанда көп қорқытқан,
терең батырған.
− Жə, жарайды! Бұл шіркіндерді күшпен алам деп жүрген кім бар? Біздікі
тек əншейін алқымыңа пышақ таяғанда тұяқ серіпкендей əрекет қой.
Қайтпек керек? Біздің қатынға... -дей түсті де, Кəлен тоқтады. Жалғыз
баланың жауда қалғанын есіткенде сорлы ана есінен танып, қасында шөгіп
жатқан түйенің мойнына асылып құлай кеткен-ді. Сонан бері кіресілі шығасылы есі бар. Көшкенде қоршаулы түйе үстінде екі қатын екі жағынан
ұстап, сүйемелдеп отырады.
Кəлен бір жанға көз салмады. Шөл бұны да қатты қинап тұрған-ды. Құп құрғақ тілін сəл қозғап еді, тас қайрақтай екен, таңдайына түрпідей тиеді.
− Сау болыңдар! Біздің қатынға көз қырыңды сала жүріңдер! - деді де,
Кəлен үзеңгіге аяғын салды.
− Жарқыным, жөніңді ұқтыршы, қайда барасың? - деді Мөңке.
− Мені қайтесің? Мен де осы далада жортқан жаралы бір бөрі...
− Тым құрыса жөніңді...
Кəлен ақ арғымақты тартып қап, шаба жөнелді. Бұл кезде күн сəулесін
сарқып сөніп бара жатқан-ды. Бетін бірден болыс аулына бұрған жалғыз
атты қапелімде қарасы ұзап, көз ұшында құйындай жосылтып бара жатты.
«Ай, əттеген-ай, ашумен барып аранға жығылмаса қайтсін? » - деді Мөңке
ішінен. Сонан соң ол қасындағы кісілерге жағалай қарап, барлап шықты.
Осы топтың ішіндегі ендігі қалғандарда өзінен асқан ешкім жоғын білді де,
жанында тұрған екі жас жігітке иек қақты:
− Құдыққа түсіңдер!
***
Қыр шөбі қурап, сидаң тартқан. Кешегі күні жұрттың бəрін есеңгіретіп
кеткен ылаң тұсында ел табаны аумай ұзақ отырып қалған жайлау, бұл
шақта шаңдағы шыққан сары жұрт. Уф еткен леп жоқ. Тас төбеге келген
күн шақырайып тесіп барады. Мал тұяғы таптап, тозаңы шыққан төбе
шайқас болары сөзсіз. Бұл жаққа да ояздан əскер шыққан. Қазіргі беті
қатты. Жолында кездескен ауылдарды қақ қақсатып, қырып-жойып келе
жатқан суық хабар ел ішінің зəресін ұшырып, ауыздан-ауызға тарап, дүңкдүңк естіліп жатты. Кəлен бүкіл Арал өңірінде ат тұяғы жететін жерде басы
бүтін ауыл алмағанын көріп жүр. Қайда барса да көшкен, босқан ел. Сасқан
халық. Дағдарған ер-азамат. Дəл бұндай жағдайда не істеу керек екенін ол
əлі білген жоқ. Қашанғы осылай қатын-баланы ызғытып, түйе қомында
қаша береді? Алда табан тірейтін, тоқтайтын жер бар ма?
Шұбалған көш ақырын қозғалады. Түйе артқан тең-тең жүктің о жер, бұ
жеріне байлаған шылапшын, леген, шелек, шəйнек жол бойы салақтап
даңғыр-дұңғыр. Кебеже кенерінен мойны қылқиған жас балалар көш
қапталында аяғын əзер алып келе жатқан шешелеріне қыңқылдап ас-су
сұрайды.
Көш басында Судыр Ахмет пен Мөңке. Судырақ көңілді! Оған қайта
осындай абыр -сабыр ұнайды. Астында ұрыншақ үркек байтал.
Көрінгеннің бəрінен үркіп, ер үстінде қоңырайып отырған Судыр Ахметті
талай жерде тастап кете жаздады. Ал, қарт балықшының астында қарны
жер сызған азбан көк. Жағадан шыққалы көш қапталында қайыс тізгін
қолынан түсіп мүлгіп отырғаны. Күн қарыған көзін осыдан қашан ыстық
қайтып, көлеңке басы ұзарғанша аша қоймайды. Жолдың екі бетінде ауызға
ілігер шөпті жүріп келе жатып та жалмаңдап жұлып жеп, отын алып
отыратын қойшы тұғырдың бас еркін өзіне беріп қойған. Жол бойы ауыз
ашпайды. Күнұзын қасында əлденені сұңқылдап соғып келе жататын
серігіне құлағын тосып, өзі сол баяғы ұйқылы-ояу қалпы, тек жалмаңдап
жерден басын көтермей қойған аттың мойнынан сыпырылып түсіп бара
жатқанда ғана тізгінге қол созады. Соны байқаған Судыр Ахмет жолжөнекей
шықылықтап күліп, оны қылжақ қылып мəз. Біреу - міреу қасына
жанаса қалса оны дереу қамшы сабымен түртіп, иегімен Мөңкені
нұсқайды:
− Мынаған қараш!
− Қайтесің?..
− Ау, қайткенің не? Қазіргідей жаугершілік заманда, осы жұрттың жел
жағына ұстайтын панасы емес пе?! Шіркіннің сүдінін қараш!
− Қой əрі! Босқан елдің кісісінде сүдін қайдан болсын?!
− Оу, Құдай да ұрғанды ұрады. Тексіз неме емес пе?! Қара борбай жаман
неме ғой. Құдай кем жаратқасын, Кəленжан қанша теңгерем десе де, сен
оның кескініне қара. Кəпір, атқа отырғанда өзіміздің ауылдың ошақ
басында от жағып отырып, көсеуге сүйеніп, қалғып кететін кір балақ жаман
қатыннан аусайшы. Хи - хи...
Оқта-текте көш басына Кəлен соғады. Мөңке сол кезде ғана еңсесін
көтеріп, қасына кеп атын қатарластыра берген Кəленге мойын бұрады. Тас
төбеде шақырайған күнді қолымен көлегейлеп:
− Апыр-ай, мына дала неткен түпсіз еді. Теңіз жағасынан шыққалы
тұяғымыз қыбырлап жүріп келеміз. Əлі алыс па? - деді.
− Шынын айтқанда өзім де білмеймін...
− Иə, менікі де жел қуған қаңбақтан жөн сұрағандай ғой.
− Шаршаған шығарсың.
− Ой, мені қайтесің? Мен ит жыртқан қара тері. Тек қатын - баланы бекер
қозғадыңдар ма деп...
− Қайтейін, Тəңірбергенге сенбедім.
− Оның да дұрыс шығар. Адам адамға сенбейтін заман ғой.
Кəленнің қара бұжыр беті бұл күндері күнге күйіп түтігіп кеткен еді.
Əлгіден кейін жақ ашпай, ақырын басқан ат үстінде қамшы ұстаған
қолымен бүйірін таянып тұнжырай түсті. Өзі өз болып, ат жалын тартып
мінгелі бұның, сірə, ел билеу, қол басқару үш ұйықтаса түсіне кіріп пе еді?
Бұл тақымы терден кеппеген ұры еді ғой. Құдайға шүкір, ол кезде
ұрлықтың жайын ешкімнен сұрамайтын. Рас, ауыл үйдің малына тиген
жоқ. Əдейі ерлігін сынағысы келгендей, бұл өзін қашанда қатер мен
қиындыққа қайрап салып, ат аяғы жететін жерге жалғыз барып, сонау
қиянда жатқан түрікпеннен жылқы алатын. Небір көзге түртсе көрінбейтін
қараңғыда, таң алдындағы түн салқынында пыр-пырлап жайылып жатқан
жылқының ылғи да ық жағынан кіретін. Баяғы бала кезден бойға сіңген
машықпен қос қолымен шоқтықтан тас қып ұстап, аттың бір қапталына
қарай аунап түсетін де ілгергі жаққа көзін тігетін. Сонан қашан таңғы
салқында пыр-пыр жайылып жатқан жылқыға атын жайлап бастырып,
жанына келгенде болмаса, көлденең көз бұны жуық арада байқай
қоймайтын. Есесіне, əлгіндей ат бүйірінде жатып та ер үстінде басы
бұлғақтап қалғып-шұлғып отырған бейқам жылқышының алдындағы бір
үйір жылқыны білдірмей, ың-шыңсыз айдап əкетудің жолын бұл өз басы
бір жаннан сұрап көрген емес-ті. Егер жазатайым жылқысын алдырған
жігіттер біліп қап, соңынан ұра қуғанда да, бұл онша сасақ оймаушы еді.
Қуғыншы екеу-үшеу болса, бұл былайғы кезде боз шекпеннің ұзын жеңінен
үш жағы болар-болмас шығып тұратын жуан дойырды зəрлене көтеріп алар
еді. Сосын қаһарын тіге қиқулап келе жатқандардан айылын жимастан,
жолында атын кеселеп тосып тұрар еді. Ал, егер, жазатайым қуғыншының
қарамы көп болса, е, онда... бұл онда жылқыны алдына салып қиқулап қуа
жөнелетін. Аты жүйрік қуғыншылар созылып, жалғыз - жалғыздап жететін.
Бұған да керегі сол. Жағаласа кеткен жерде жуан дойырды қашанда анадан
бұрын сермеп, жеткенін жеткендей ат үстінен аударып түсіретін де,
алдындағы жылқыны қуалап, ілгері тарта беретін.
Енді ел басына күн туып, қолға қару алған ер-азамат жан-жақтан ағылып,
жер қайысқан қол соңына ергенде... апыр - ау, енді қайтеді? Кімге мұң
шағады? Кімнен ақыл сұрайды? Бұған қарағанда оңы - солын танитын көзі
ашық Еламан да қасында жоқ. Кəлен еңсесін тіктеді. Жолдан былай
шығып, шұбалған ұзын көшке көлденеңнен көз тастап тұр. Ауыр жүк
артқан түйелер қауқайған - қауқайған сілті бас шағырдан басқа қылтанақ
шөп жоқ, сусылдаған майсаң құмды ыңыранып басады. Көш басындағы
қатындар жаулығының бір шетімен аузын байлап алған. Бəрі үнсіз. Тек
əлденеге күйіп-піскен Қарақатын ауыз жаппай шаңқылдап келеді.
- Қайын енем күйінде екен, - деді Мөңке күліп. Қарақатын оны есіткен жоқ.
Анадай жерде жұрттан бөлініп, бір өзі жеке тұрған Кəленді көрді де,
астындағы биенің басын асығыс бұрды. Кəлен оны кеш байқады:
Қарақатынның астында жалы күдірейген құла бие күні кеше сап - сау еді,
бүгін ертеңгісін тұрғанда ақсап, алдыңғы бір аяғын баса алмай қапты.
− Бұл жануарға не болған? - деді Кəлен.
− Қайын енем ет жегісі келген ғой, - деді Мөңке.
− А - а?
− Қызылсыраған ғой.
− Қызылсырағаны қалай? Көрдің бе, аяғын баса алмай қапты. Ана жолы да
сенің енең астындағы семіз биенің тобығы шықты деп...
− Бұған ыңыршағы айналған арық жылқы тауып бермесең, қоңы түзу
құтаймайды.
Қарақатын бұлардың сөзін есітпесе де, бірақ мына екі еркектің əңгімесі өзі
жайында екенін іші сезді. Қарт балықшыға ашулы көзін алыстан қадап
келді де, Кəленмен екеуінің арасына құла биені кимелетіп кіре берді.
Əншейінде ылғи тобығын қағып жүретін ұзын көйлектің бір етегін жоғары
көтеріп, шалбардың ышқырына қыстырып апты. Қолында қамшы. Қобырап
жүретін шашты желкесіне жиып, тоқпақтай ғып түйіп алған. Тырыли дене
жүріс - тұрысқа ыңғайлы. Өзге қатындардай емес, атқа да тақымын тез
үйретіп алып еді.
− Маңдайымдағы жалғыз қызымды берсем де, мені мақтамайтыныңды
білем.
− Ойбай, ене - ау, сені ылғи да сыртыңнан тілім жеткенше мақтап...
− Жетер! Батыр қайным, мына халқың қырылуға қалды.
− Құдық қашық емес.
− Шөлден кісі өлмейді. Аштық өлтіріп барады.
− Шүкір, быламық бар еді ғой?..
− Ой, қайным - ай! Сенікі - батыр аңқау дегеннің кебі ғой. Аш кісі ара-тұра
болса да қан шығарып, шикілі-пісілі қызылдап алмағасын бола ма?! Құдай
оңдағанда əзір, əйтеуір, жаудың беті арман қарап тұр. Жазатайым
жабындыдан жау шыға келсе, көрерсің де білерсің, соңыңа ерген мына ашарықтардың ішінде қайрат қылатын қауқары бар бір жігіт табылмайды.
− Үюлі еттің үстінде отырсың ғой, - деді Мөңке.
− Осы шірікке қыз беріп жүрген менде ес жоқ.- Ілгері жақта кетіп бара
жатқан кісілер аяқ астынан əлденеге абыр-сабыр болды да қалды. Аттысы
атын, түйелісі түйесін борбайлап, бір- біріне дауыстап ілгері қарай ұмаржұмар асығып барады. Мыналардың бұлайша неге əбігер болғанына Кəлен
де, Мөңке де түсінбей ақырып тұрды да, аттарын қықулап бастырып, жележортып келсе көштің алды ылдиға құлапты. Жал-жал нар шоқалақтардың
ортасы теп-тегіс кең алқап екен. Сол алқаптың орта тұсында селтиген
селдір қамыс арасында қабырғасын сексеуілдің түбіршек томарымен өрген
төрт құдық бар екен. Бұлар келгенше құдық маңы абыр-сабыр, аттар,
адамдар топырлап жиналып қапты. Қаталап өлуге қарағанда кездескен
құдықтардың суы кенерінен асып-төгіліп жатқанын көргенде қатындар
жылап жіберді:
− Біздің де көз жасымызды көретін Құдай бар екен ғой.
− Е, Құдай, бергеніңе шүкір. Тəубе! Тəубе! - Тек ұзағынан бер!
Құдық басы əп-сəтте ығы-жығы, абыр-сабыр болды да кетті; даңғыраған
шелек, оқыранған жылқы, шаң-шұң дауыс. Күнге күйген ысқаяқ қара
кісілер су тартып жатқан қауғамен құдыққа түсетіндей өңменін сала
ентелеп опыр-топыр. Аттан түсіп жатқан Кəленді де байқаған жоқ. Кəленді
де шөл қинап тұрған-ды. Бірақ ол сыр бермей, кезерген ернін тілімен жалап
жұтынып қойды. Оқыранып астауға ұмтылған жетегіндегі атты да тырп
еткізбей, тізгінінен тұқыртып ұстап алды. Қырағы көзі жаңа келе жатқанда
байқаған-ды. Бұлардан бұрын да осы араға мал-жанды ауыл отырып
кеткен. Тіске тиер қылтанақ қалмаған құдық маңының шаңдағы шығып
қапты. Алайда осы араға бірер күн аялдап, қатын-баланы тынықтырып
алмақ. Теңіз жағасынан шыққаннан бергі күн-түн қатқан сүргінде қан
сорпасы шыққан көліктердің де белінен жүгін алып, оты - суын қандырып
алмаса, бұнан артыққа шыдайтын шама жоқ.
Сол күні осы араға титығы құрып жеткен кісілер ас ішуге де шамалары
келмей, қызыл іңірден құлаған-ды. Кəлен де қатты ұйықтап кеткен екен.
Ертеңіне əлденеден оянды. Неге оянғанын білмеді. Əйтеуір, апалақтап
көзін ашып алса, айнала төңірек бозарып қапты. Ұзын сары атанған сары
шілденің тағы бір жайма шуақ таңы сары қабақтан баяу атып келеді екен.
Шағыл құм арасындағы осынау кең алқапта тырайып жатқан кісілерден көз
сүрінеді. Елең - алаңдағы кекшіл мұнар ішінде көзге іліккеннің бəрі үлкейіп
көрініп тұр. Əсіресе, түнде таң асырып, қаңтарып тастаған аттар мен өріске
шыққысы кеп бұйдасын тартып ұрынып тұрған жазылы түйелер
сонадайдан сирағы серейіп кəукиіп - кəукиіп көрінеді.
Кəлен жастықтан басын көтерді. Күн шығар алдындағы осынау елеңалаңда өзінен де басқа ояу тағы біреулер бар сияқтанғасын төңірегіне
абайлап көз тастап еді. Күңгір -күңгір сөйлеген дауыс құлағына келді. Бірақ
қапелімде қай жақтан шыққанын аңғара алмай құлағын тігіп еді. Сөйтсе
анадай жерде бір топ кісі дөңгеленіп отыр. Жылан көздің жанарын
жытылап қараса, өздері соңына ерген халықтың сөз ұстайтын аузы дуалы
ақсақалдары. Балықшылар жақтан - Мөңке мен Досты көрді. Судыр
Ахметтің қоқырайтып киген киіз қалпағын көзі шалды. Кісі басы құралған
жерден қалмайтын сорлы, шамасы, сірə, төсектен тұра сала дамбалшаң,
көйлекшең бойымен дедектей жүгірген. Тізе түйістіріп, дөңгелене отырған
кісілердің ортасында сөйлеп тұр. Бірақ бұрынғыдай сұңқылдамай, аузын
алақанымен басып сыбырлай қапты. Бірақ шыдамы ұзаққа жетпеді.
Келесіде əлденеге аяқ астынан көтеріліп, өзінің əдеттегі машығына басып
өзеуреп кетті. Қыза - қыза киіз қалпақты басынан жұлып алып, жерге
тартып ұрды:
− Ay! Ау, ағайындар - ау, осы отырған алты рудың ақсақалдары азаматымды
ақ киізге көтеріп... - дей берген-ді. Біреу жаратпай:
− Саған қалған не бар? Қыстырыла кететінің не?! - деп еді.
− Е, мен неге қыстырылмаймын?! - деді Судыр Ахмет.
− Жарқыным, қой енді!
− Ал, қоймадым. Ал, қыстырылдым... Кəне, сен сонда маған...
− Ақырын!
− Əй, сен бүйтіп жыныма тиіп, ерегестіре берсең...
− Жə, болды. Əне, Кəлен де оянды. - Ақсақалдар шалғайын қағып,
орындарынан аспай -саспай ақырын тұрып жатыр. Кəлен шалдардан сəл
əрегіректе екі жігіт тізгінінен тұқыртып ұстаған ақ арғымақты жаңа көрді.
Қарабайыр қазақы жылқы емес. Мынау дегдар мал. Аты шулы
Текежəуміттен шыққан нағыз қылқұйрықтың өзі. Шарадай көзі қанталап,
сөл қозғалса да қаз мойнының қыр арқасында керегедей сұйық жал дір - дір
етеді. Арғымақ бір орында тұрмай сулығын созып, шырқ айналып бүйірлеп
кете береді екен. Кəлен арғымақтың қасына барды:
− Пай-пай, жануар жылқы - ақ екен.
− Ұнады ма?
− Айтары жоқ. Кімдікі?
− Кімге лайық болса сонікі.
Кəлен сенер - сенбесін білмей екіұдай тұр. Соны байқаған Мөңке:
− Кəлен қарағым, соңыңа ерген мына халқың əрі ақылдасып, бері
ақылдасып ақыры бүгін бір пəтуаға кеп отыр...
Қарт балықшыдан сəл кейін тұрған əр рудың ақсақалдары да іле қостап,
басын изеді. Бəрінің назары қарт балықшыға ауды. Бірақ бұрын жұрт
алдында сөйлеп дағдыланбағасын ба, жаңа ғана жадында тұрған сөз
қапелімде аузына түспей: «Кəлен... Ал енді, шырағым... Иə, өзің де білесің
ғой. Иə, сен... Сен білмейтін... Апыр-ай, не десем екен?..» - деп күмілжіп,
тоқтап қап еді, Судыр Ахмет дедектеп ортаға жүгіріп шықты.
- Кəленжан, - деп ол салған жерден сайрай жөнелді. Тоқтатпақ боп
шалғайынан тартқан бір- екі кісінің қолын қағып жіберді. - Ойбай-ау, кеше
жау жағадан алып, ел тағдыры сынға түскенде, сен бəрімізге айқайлап ұран
тастамадың ба? Осы тұрған бəріміз сен көтерген тудың астына
жиналмадың ба? Енді бүгін сенің соңыңа ерген елің есін жиып, баяғы
Қасым салған қасқа жол, қала берді ата-баба жолын еске алып, уа, Кəлен...
Кəленжан, ендігі жерде сенің етегіңнен ұстамақшы. Мына алты алаштың
бал асы сені ортасынан оздырып, дəл Абылайша ақ киізге көтеріп хан
сайламақшы. Қарадан шыққан хан! Кəлен хан!.. Хан Кəлен! Құдай бізді бұл
күнге де жеткізді. Жетілдім ғой... Жеттім ғой!
Судыр Ахмет танауы суланып бара жатқасын сырт айнала бере дық еткізіп
сіңбіріп тастады. Жаңа ғана əр шалдың аузына бір қарап, түкке түсінбей
тұрған Кəлен қарқылдап күліп жіберді.
Ахаң бүйдеді, бұған сен не дейсің? - деп еді, қарт балықшы Кəленге тура
қарай алмай, көзін алып қаша берді. Онан басқалардың да жүні жығылып,
назары түсіп кеткен. Қап, не қыласың?! Мынау бұлардың қашаннан бері
сары уыздай шайқап, қапысыз ойластырған кəделі ісі еді-ау! Алты рудың
сөзін ұстаған əтібірлі ақсақалдар аяқ жетер жерге ат шаптырып, ту - ту
түрікпеннен əзер тапқан ақ арғымақты кеше ел жатарда қарулы екі жігітке
құдық басына апарып құлын түгін жылтырата сабындап жуғызып еді.
Құйрық -жалын тарап, ақ жабулап арқасына күміс ер-тұрман салып еді. Ақ
тілек үстінде өрелі таңды көзінен атқызған алты рудың əтібірлі қариялары
түнімен көз ілмей, Тəңіріге жалбарынып шығып еді - ау! Əлгінде де бəрі
таңмен таласа оянып, жүк арқасында тығулы жатқан су жаңа киімдерін
киіп еді. Ұшарын жел, қонарын сай біліп, қашып-пысып жүргенде бес
намазды мезгілінде дұрыс оқи алмай, тек ырымын істеп, жүрдім-бардым
оқи салатын-ды. Бұлар тек бүгінгі таң намазды айрықша ықыласпен бəрі
бір тілекке бой алдырып отырып ұзақ оқып еді. Таң намаздан кейін тағы да
бəрі бас қосқан жиында Кəленге салмақ салмақшы еді. Сонша əспеттеген
бұлардың ұлы мақсатын... апыр-ай, мына дуасыз ауыздың қор қылғанын
қарасайшы.
Судыр Ахмет жан-жақтан оқтай қадалған көздерден ə деген де қысылса да,
бірақ осындай жердегі қияңқылығына басып:
− Уа, Кəленжан! Халық: «Ханда қырық кісінің ақылы бар» демеп пе еді?!
Осы өңірдің халқында өзіңнен асқан ақылды да, дана да жоқ, арамыздағы
батыр да өзің, білікті де өзіңсің.
− Жə, болды! Жетті! Жетер енді! - деп ақ сəлделі қария асасын ашулана
көтеріп алды. Ширақ; басып ілгері шықты. - Кəлен қарағым, халық сені хан
сайлауға ұйғарып отыр.
− Қадірлі қария, менің арғы затым ұры еді ғой. Сендер мені ақ биенің
сүтіне шомылдырып, ақ киізге көтергенмен, Құдай біледі, тап менен хан
шыға қоймас.
− Астафир - алла! Астафир - алла!..
− Жə, қария, Кəлен хан болдым не, Кəлен ұры болдым не?! Екіталайда осы
елді ұрысқа бастасам сол жетпей ме? Ал, маған сыйға тартқан аттарыңа
рахмет! Кəне қария, батаңды...
Ар жағын айта алмады. Бата тілеп, ілгері созған қол ауада қалт тұрып
қалды. Дəл осы кезде құбыла жақтан біреу атын борбайлап, алыстан
айқайлап келе жатты. Жұрт құйындай ағызып келіп қалған мына
аттылымен бірге жер түбінен жүрек сезген бір сұмдық жаман хабардың
ілесіп келе жатқанын білді. Жігіт шауып кеп аттан домалап түсті.
- Жау!.. Жау кеп қалды.
- Көп пе?
- Жер қайысады. Зеңбірегі бар.
- Алыс па?
- Құм шетіне ілікті.
Кəлен ақ сəлделі қарияның алдына отыра қап:
− Ата, батаңды бер! - деді. Ат дүбірінен оянған жігіттер апыл-ғұпыл тұрып
жатыр. Алды жүгіріп кеп, Кəленнен кейінірек тізе басып отыра - отыра
қалды да, бəрі қол созып бата тіледі. Мұсылманның тілегі қабыл болатын
нағыз елең - алаң. Томардың түбіршігімен өрген төрт құдығы бар, кең
алқаптың күншығыс жағында шөккен нардай жал-жал шоқалақтардың
арғы жағынан жаңа ғана төбесі қылтиған күннің қызғылт ақшыл шапағы
жер мен көкті жарық нұрға бөлеп келеді. Қария бата берді. Жұрт бет
сипады. Тізе басып отырған жерден атып тұрып, апыл-ғұпыл атқа қонды.
Есі шығып ызы-шу боп жатқан қатын-балалардың көшін Кəлен: «Ілгері
жөнелтіп жіберіңдер», - деді де, ат үстінде əмір күтіп тұрған жігіттерге
бұрылды. Ұзын қараны мыңбасы ғып тағайындап, оған құмға кіре бергенде
жауға бір бүйірден ти деді де, өзі қалған жігіттермен қарсы тосып алатын
болды. Алғашқыда бəрі де бұлардың ойлағанындай болды: Кəлен қол
астындағы кісілерін құмның дəл кіре беріс аузында көлденеңдеп тұрған
үлкен ақ шоқалақтың тасасында тырп еткізбей ұстап тұрды да, үстіне
келген жауға қарсы алдынан лап берді. Тек атты борбайлап, айқай-сүреңге
басатын жерде аз аяға ұйлыққан қалың қол үзеңгі қағысып, аттар бүйірі
соғысып опыр-топыр болды. Адамдарда жауға ес жиғызбай, тұтқиыл тиетін
жерде көсілтіп шаба алмай, ер үстінде құр қоқаңдап, қылыш - найзасы
шошаңдап, құмнан шыға алмай шырғатылып жатқанда аспан жарылғандай
жер мен көкті тітіреп қатарынан екі рет күрк-күрк жөтелді. Небəрі екі рет!
Екі-ақ рет күркіреді! Бұларға соның өзі жетті. Тақым астындағы аттар дірдір етіп, тапжылмай тұрып қалды. Өмірбақи зеңбірек даусын есітпеген
жігіттер ат жалын құшақтап бұға - бұға қалды. Ес жиғасын Кəленнің
«қайтыңдар!» деген айқайына құлақ аспай, бет - бетіне бытырап, безіп
қашып бара жатты.
***
− Апыр - ай, «Құм жиналып тас болмас» деп бекер айтпаған екен ғой. Кеше
ғана қыруар халық едік. Бас - аяғымыз жиналғанда жау сескенер айбар сұсымыз бар еді. Шіркіндер, бір айқасқа да жарамады. Тым құрыса,
алқымына пышақ тақаған лақ құрлы тұяқ серпуге жарамады - ау! - деді
Кəлен, бүгіндікке жұмған аузын ашпай келе жатқан қасындағы қарт
балықшыға көз тастап.
Мөңке жол бойы мойны жеткен жердің көгін жұлып жеп келе жатқан
қойшы тұғырдың үстінде басы бұлғақтап отыр. Кəленнің таусылып айтқан
жаңағы сөзі құлағына жетті ме, жоқ па, белгісіз. Сонан бір кезде ұйқылы - ояу
қалпынан сергігендей болды.
− Иə, құм жиналып тас болмас, - деп, кеудесіне түскен басын изей түсті де,
ертеден бергі енжар, сұлық қалпын қайта тапты.
Кəлен қарт балықшыны жаңа көргендей, қатар келе жатып оған көз қиығын
көлденеңнен тастады. Апыр-ай, осы Мөңке қатын-бала қазанына күнде
судан шабақ əкеп салғанда қатар жүрген жұрттың бұл бəрінен өресі биік
сияқтанатын. Шынында да, қара жерде отырып та бұл су түбіндегі тірлікті
топшылағанда алдына жан салмайтын сұңғыла еді-ау! Қаршадайдан күні
де, түні де теңізде өткесін бе, бұл көп жағдайда кəрі Аралдан аумалытөкпелі адам мінезін аңғарып, ертең не болатынын күні бұрын, алдын ала
топшылап отырғаны. Қайсыбірде төсін күнге сүйгізген аппақ ақ тымықтың
арты бүгін болмаса, ертең, я арқадан, я құбыладан есірік жел тұрып еліріп
шыға келетін жындылығы қарт балықшыға қашаннан таныс еді. Сонан
ақбас толқын əупіріп, жағаға арс-арс ұрып жатқанда да оның арғы жағында
зəредей де зəр жоғы оған аян еді. Бұнысы балаларына балпылдап ұрысып
жүріп те аузы - басына тыққыштап жататын мейірбан ана қылығына
ұқсайтын да, қарт балықшы ішінен мырс-мырс күлер еді. Шынында да, көк
теңіз қанша долданса да, кешегі дауылмен бірге тереңнен көп балық келер
еді де, ақырында бұларға бір бөлек ырыс - несібе бұйыратын.
Енді сол кісіні Кəлен танымай қалды. Қара қайықты қамыс арасына тығып
«иə, Алла, жөн бере көр», - деп мес қарын тұғырға мініп шыққалы бұл
біртүрлі. Ескек - таяусыз қайық сияқты. Көп дүрмектің арасында ұлы
ағыстың ыңғайына түсіп ықты да отырды.
− Елге қайтсақ қайтеді? - деді Мөңке.
Кəлен лəм демеді; тіпті есітпеген сияқты; атын тебініп, ілгері ұзап кеткен
көш соңынан cap желіп жүріп кетті. Ойдан-қырдан жиналған қыруар халық
кешегі соғыстан кейін бет-бетіне тоз-тоз боп кеткен-ді. Кешегі оқиғадан
кейін қолда қалған балықшылар аулының қырық - елу үйімен Кəлен бірде
Ұлықұм, бірде Кішіқұм кезек-кезек тығылып, түйе қомынан түспей жосып
жүр. Жұрт жүдеген. Жап-жас жігіттердің сақал - мұрты өсіп, көзі шүңірейіп
ін түбіне кіріп кеткен. Қатын-бала болса - болмаса да ерні кезерген, қолы,
аяғы күс-күс. Кішкентай тықыр шықса да шошып оянады. Үрейлі жандар
күн-түн демей атып тұрып, түйеге, атқа міне сала ұмар - жұмар тайып
тұрады. Балалар ызбай. Үлкендер ызалы. Ең ар жағы шала ұйқы, аш
балалар қыңқылдаса да арс етеді:
− Өшір үнін!
− Жап аузын!
− Аузына құм құйып қатырып тастар ма еді өзін! - Ондайда сыр бермейтін
жалғыз Кəлен. Қасында қырық-елу жігіт. Көш дүрліге қалса да атын
қамшылап, қауіп күткен жаққа шауып барып, биік шоқы басынан қарауыл
қарап шолғындап қайтады.
Бір жолы Кəлен көшті кісі аяғы баспаған қалың құмның алыс түкпіріне
орналастырды да, қасына Мөңке мен Досты, тағы он шақты жігітті алып,
жақын маңдағы ауылға тартып кетті. Бұл өзі кеше дүние асты-үстіне
шығып жатқанда да ештеңеге араласпай, басы бүтін, малы - жаны аман,
тоғы шайқалмай тыныш отырған іргелі ауыл еді. Бір жағынан Кəленнің
əйеліне алыстан қосылатын, ілік - шатыс туыстығы болған соң қарны
ашқан қатын-балаға ауыс - күйіс азық - түлік сұрамақ. Өтініші өтімді бола
ма деген ниетпен осы жолға Кəлен өзімен бірге он екі жасар ұлын ерте
шықты. Бұрын есік ашпаған жас жиен нағашыларына сəлем берем деген
сылтаумен əдейі арнап бара қалғанда үлкендердің əдетте пейілі ашылып
кетуші еді.
Құм шетіндегі көк тепсеңге қатар түзеп үй тіккен ауылға бұлар күн кештете
жетті. Кəлен қасына баласы мен Мөңкені, Досты алып, үлкен ауылдың шет
жағында оқшау тұрған ақ үзікті үйге ат басын тіреді. Қалған жігіттер де əр
үйді сыртынан белгілеп төрттен, бестен бөлініп түсті. Кəлен тоқтаған үй
иесі - осы ауылдың сөзін ұстаған инабатты кісітұғын. Ақылды кісі шай
үстіндегі алым-берім əңгімеден - ақ мына қонақтардың ар жақ ойын
аңғарған-ды. Төсек саларда сыртқа шықты. Жаңа қонақтарға қызмет еткен
бір жігітті жұмсап, осы ауылдың ер-азаматын жиып алды да, өзара
ақылдасып мыналарға бір үйір жылқы беруді ұйғарды.
Кəлен сыртынан есіткені болмаса, бұрын-соң көрмеген кісілерден
бұншалық ағыл-тегіл пейіл күтпеген екен. Əсіресе, қуғын-сүргінде өткен
осы күндерде адамнан да, заманнан да жамандық күтсе күткен болар, тек
жақсылық күтпей, көңілі тарығып жүрген-ді.
Кəлен өрелі таңды көзінен атырды. Дос басы жастыққа тиген бойда
ұйықтап кетті. Белдеуде тұрған аттар терін басқасын түңгі салқынмен
жайылғысы кеп тынышсызданып болды. Кəлен қасында тып - тыныш
ұйықтап жатқан баланы бауырына тартып құшақтады да, екеуара жамылған
түйе жүн шекпеннің бір шалғайымен қымтады. Жазғы таң саз беріп, түндігі
түсірулі үй іші бозғылдана бастаған елең - алаңда қарауылға қалдырып
кеткен жігіт құйғытып шауып келді. Ол аттан түсем дегенше, бір
жаманшылықты жүрегі сезген Кəлен, Мөңке, Дос іштен қаруларын ұстай
сүріне - қабына сыртқа шығып та үлгірген еді. Ел шетіне іліккен жаудың
дүбірі мен тасыр - тұсыр атылған мылтық даусы естілді. Белдеудегі аттар
үркіп, кеше Кəленнің баласы мініп келген асау тай аспанға шапшып,
шылбырын үзіп құла далаға шығынып ала жөнелді.
− Молаға тығылыңдар! - деді Кəлен айқайлап. Іштен өзімен бірге ере
шыққан баласын қапелімде қайтерін білмей, сəл дағдарып қалды. Жігіттер
ауыл шетіндегі көп қорымға ат басын қойып, тырағайлап шауып барады.
Тек қарт балықшы Кəленге қарайлап, анадай жерге барып, тізгінін тартып
тұр еді. Кəлен тықыршыған атқа қарғып мінді. Ытқып ала жөнелген ақ
арғымақтың басын тартып үлгірген Кəлен өзіне қатарласа берген баланы
қолынан іліп алып, ат артына бір- ақ міңгестірді. Зу - зу аққан оқтан
жасқанып, басын бұғып құстай ұшып келе жатып жалтақтап артына көз
тастап еді; шабдар атты солдат емініп жетіп қалған екен. Түнде бұлар түнеп
шыққан үй алдындағы жер ошақты айналмай, үстінен қарғып өтті. Желіде
байлаулы жатқан жас төлдер - бота - бұзау - атып - атып тұрып басындағы
ноқтаның сағақ бауын тартып жұлқып жатыр.
Солдат қолындағы тізгінді қоя берді де, ағызып келе жатқан ат үстінен тағы
атты. Оқ тиген жоқ, бірақ бұл жолы Кəленнің оң құлағын шоқ қарығандай
дыз еткізіп жалап өтті. Екінші оқ Кəленнің алдында таяқ тастамдай жерде
кетіп бара жатқан Мөңкенің атына тиді. Аяғын арпаң - тарпаң алған мес
қарын мəстек сүрініп кеткендей, тұяқ астындағы топырақ бұрқ етті. Қарт
балықшы басын бауырына ала құлаған аттың мойнынан асып домалап
түсті... Кəлен кейінгі жағына қайырыла бере езін өкшелеп келіп қалған
жаңағы солдатты бір атып құлатты да, бойын енді жиып, ер үстіне түзеліп
отыра бергенде көзі қарт балықшыға түсіп еді. Қарт балықшы шаң
арасынан апалақ - құпалақ атып тұра сала жанынан құйындатып өтіп бара
жатқан бір жігітке қолын созып еді, бірақ анау қайырылмады.
Кəлен жігітті сылқитып бір боқтады да, артына қайырыла бере оң қолы
белінен тас қып жабысып алған баланың иығына сарт етті. Балаға қараған
жоқ; баланы ат арқасынан жұлып алды да, аттың қамшылар жағынан көзі
шалып қалған ақ құмшыққа лақтырып жіберді.
− Қолыңды бер! - деді Мөңкеге. Дəл сол арада ол не істеп, не қойып
жатқанын біліп те, ойлап та жатқан жоқ-ты. Кім біледі, бұл ісіне ол өкінсе
кейін өкінер. Əке жаны, бəлкім, ит талағандай азапқа түсер. Соның бəрі
соңыра қолына кісен түсіп, Тескен - таудың ар жағына көз асырып айдап
бара жатқанда ар мен адамгершілік арбасып, таразы басы тең түскенде қай
жағы басарын кім білсін?.. Ал... тап сол арада ол артынан тасырлата оқ
атып, тақымдап қуып кеп қалған жау мен өзінен небəрі қол созым жерде
сасқалақтап, есі шыққан қарт балықшыны ғана көріп еді.
***
Көлігі қан сорпа болған көш ақ пен қызыл арасында бір шұқырға кеп
түйелерін шөгерді. Қара терге малшынған аттардың арасынан ер - тоқымын
алмай, ақ шоқалақтың тасасына апарып тізгінін түйістіріп байлап тастады.
Жігіттер қаруын ер басына іле салды да, қолына күрек - кетпен алды. Қатар
тұрған екі шоқалақ аралығындағы ойпаңдау жердің бір түп көк қияқ өскен
тұсынан құдық қазды. Қарулы екі жігіт көйлекті шешіп, дамбалдың
балағын шиыршықтап жуан санға дейін түріп алды да, құдыққа қарғып
түсті. Көзді ашып - жұмғанша белуарға дейін қазған құдыққа сыртта тұрған
жігіттер кезектесіп екеу -екеуден түсіп, əупірімдеп топырақ атты. Құдық
кісі бойынан асты. Бірақ су кезі жеткізер емес. Шамалыдан соң құдықтағы
кісілердің қарасы көрінбесе де, ырсылдаған даусы естіледі. Жəне
шапшаңдап сыртқа атқан сыз топырақ құдық кенеріне сылқ етіп төңкеріліп
түсіп жатты.
Кешегі ұрыс бұларды біраз титықтатып тастаған-ды. Үш жігіт оққа ұшып,
бір жігіт жараланды. Кəленнің жалғыз баласы жау қолында кетті. Кəлен
жігіттерімен ауыл шетіндегі қорымға тығылып, табан тіреп атыс салды.
Оларды оңайлықпен ала алмасын білген солдаттар қараңғы түскесін
ұрысты тоқтатты. Жаудың беті қайтқасын бұлар да қараңғыны жамылып
өлген кісілердің денесін атқа өңгеріп, тайып тұрды. Құм арасында
қалдырып кеткен қатын-баланы тығылып отырған жерден тез көтеріп, бір
күн, бір түн қашып, сонан тек келесі күні адамдар да, аттар, түйелер де
қаталап бара жатқасын осы араға тоқтап еді. Шалдар оқта-текте құдыққа
соғады. Бəрі де «су шығар ма екен» - деген үнсіз үмітпен құдыққа мойын
созып жан-жақтан анталап қалған.
− Апыр - ай, ə?... Құмның суы қашық болмаушы еді ғой, бұған не болды?
− Су жақын, - деді құдық ішіндегі біреу, - топырақта ылғал молайды.
− Иə, пірім. Ақсарбас. Аналар шаршаған шығар, енді қайсың түсесің?
Кімнің кезегі? Бол! Тез!
Құдық басына Кəлен келді. Жетегіндегі ақ арғымақ оқыранып, сыртта
үйіліп жатқан ылғал топырақты ернімен жалап өліп барады. Осы сəтті
тосқан шалдар жамырап қоя берді:
− Кəленжан, халқың қажыды. Аттың жалы, атанның қомында өтіп жатқан
мына өмір ақ иық қылды. Райдан қайталық, қарағым.
− Ие, иілген басты қылыш кеспес. Жаздық - жаңылдық деп кешірім
сұрасақ, орыс патшасы осынша халықтың қайсыбірін қыра берер дейсің?..
Бұл бəріміздің сөзіміз.
Мыналардың ішінде жалғыз Мөңке үндемеген-ді.
− Сен не дейсің? - деді оған.
− Мен не дейін. Кісі басқа түспегесін білмейді. Қазақтың даласы кең
болғанмен, кезенді жау соңыңа сұғын қадай түссе тығылатын тесік
табылмай қалады екен.
− Апыр-ай де? Аспан аядай, жер тебінгідей боп кетті-ау.
− Ойланатын кез жетті. Орысты жеңе алмаймыз. Қашанда көп қорқытқан,
терең батырған.
− Жə, жарайды! Бұл шіркіндерді күшпен алам деп жүрген кім бар? Біздікі
тек əншейін алқымыңа пышақ таяғанда тұяқ серіпкендей əрекет қой.
Қайтпек керек? Біздің қатынға... -дей түсті де, Кəлен тоқтады. Жалғыз
баланың жауда қалғанын есіткенде сорлы ана есінен танып, қасында шөгіп
жатқан түйенің мойнына асылып құлай кеткен-ді. Сонан бері кіресілі шығасылы есі бар. Көшкенде қоршаулы түйе үстінде екі қатын екі жағынан
ұстап, сүйемелдеп отырады.
Кəлен бір жанға көз салмады. Шөл бұны да қатты қинап тұрған-ды. Құп құрғақ тілін сəл қозғап еді, тас қайрақтай екен, таңдайына түрпідей тиеді.
− Сау болыңдар! Біздің қатынға көз қырыңды сала жүріңдер! - деді де,
Кəлен үзеңгіге аяғын салды.
− Жарқыным, жөніңді ұқтыршы, қайда барасың? - деді Мөңке.
− Мені қайтесің? Мен де осы далада жортқан жаралы бір бөрі...
− Тым құрыса жөніңді...
Кəлен ақ арғымақты тартып қап, шаба жөнелді. Бұл кезде күн сəулесін
сарқып сөніп бара жатқан-ды. Бетін бірден болыс аулына бұрған жалғыз
атты қапелімде қарасы ұзап, көз ұшында құйындай жосылтып бара жатты.
«Ай, əттеген-ай, ашумен барып аранға жығылмаса қайтсін? » - деді Мөңке
ішінен. Сонан соң ол қасындағы кісілерге жағалай қарап, барлап шықты.
Осы топтың ішіндегі ендігі қалғандарда өзінен асқан ешкім жоғын білді де,
жанында тұрған екі жас жігітке иек қақты:
− Құдыққа түсіңдер!
***
Қыр шөбі қурап, сидаң тартқан. Кешегі күні жұрттың бəрін есеңгіретіп
кеткен ылаң тұсында ел табаны аумай ұзақ отырып қалған жайлау, бұл
шақта шаңдағы шыққан сары жұрт. Уф еткен леп жоқ. Тас төбеге келген
күн шақырайып тесіп барады. Мал тұяғы таптап, тозаңы шыққан төбе
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 17
- Parts
- Қан мен тер - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4527Total number of unique words is 235035.7 of words are in the 2000 most common words52.8 of words are in the 5000 most common words61.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4421Total number of unique words is 236334.9 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4448Total number of unique words is 232136.7 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4430Total number of unique words is 230834.8 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4454Total number of unique words is 222036.8 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4479Total number of unique words is 231836.4 of words are in the 2000 most common words52.4 of words are in the 5000 most common words60.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4451Total number of unique words is 237136.1 of words are in the 2000 most common words51.3 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4437Total number of unique words is 234434.5 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4412Total number of unique words is 234335.0 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4449Total number of unique words is 234134.8 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4412Total number of unique words is 231535.6 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4405Total number of unique words is 235135.7 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4316Total number of unique words is 229335.7 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4324Total number of unique words is 219837.3 of words are in the 2000 most common words54.1 of words are in the 5000 most common words62.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4389Total number of unique words is 222235.3 of words are in the 2000 most common words51.5 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4408Total number of unique words is 232135.0 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4269Total number of unique words is 235133.3 of words are in the 2000 most common words47.5 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4370Total number of unique words is 234034.6 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4340Total number of unique words is 229834.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words58.9 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4396Total number of unique words is 231035.7 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4349Total number of unique words is 226137.3 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4378Total number of unique words is 225236.7 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4274Total number of unique words is 220337.3 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4271Total number of unique words is 222737.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4382Total number of unique words is 223238.4 of words are in the 2000 most common words54.1 of words are in the 5000 most common words62.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4298Total number of unique words is 213538.8 of words are in the 2000 most common words54.8 of words are in the 5000 most common words63.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4343Total number of unique words is 227536.5 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words61.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4325Total number of unique words is 229536.8 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4297Total number of unique words is 214438.4 of words are in the 2000 most common words52.4 of words are in the 5000 most common words61.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4316Total number of unique words is 233036.1 of words are in the 2000 most common words51.5 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4351Total number of unique words is 209535.7 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4265Total number of unique words is 239635.0 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4341Total number of unique words is 219636.8 of words are in the 2000 most common words53.2 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4466Total number of unique words is 226936.4 of words are in the 2000 most common words51.8 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4440Total number of unique words is 232634.3 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4337Total number of unique words is 233336.2 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4346Total number of unique words is 232135.0 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4312Total number of unique words is 238336.1 of words are in the 2000 most common words52.5 of words are in the 5000 most common words60.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4278Total number of unique words is 231135.9 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words59.0 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4369Total number of unique words is 221337.5 of words are in the 2000 most common words53.3 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4462Total number of unique words is 223737.2 of words are in the 2000 most common words53.9 of words are in the 5000 most common words61.8 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4393Total number of unique words is 237135.3 of words are in the 2000 most common words51.2 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4406Total number of unique words is 223737.5 of words are in the 2000 most common words53.3 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4370Total number of unique words is 224135.0 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words59.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4302Total number of unique words is 218835.2 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4393Total number of unique words is 228536.9 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4406Total number of unique words is 229034.3 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4373Total number of unique words is 217535.2 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4321Total number of unique words is 233734.2 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Қан мен тер - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 477Total number of unique words is 37842.0 of words are in the 2000 most common words52.9 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words