Latin Common Turkic

Қан мен тер - 40

Total number of words is 4369
Total number of unique words is 2213
37.5 of words are in the 2000 most common words
53.3 of words are in the 5000 most common words
61.3 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
- Адмирал өзінде екен, - деді Рошаль.
- Оны қайдан білдің?
- Жаңағы бикеш сонан шықты. Есіңде болсын, Нокстен кейінгі Омбы
үкіметіндегі мықты - осы бикеш.
- Болса болар. Орыс патшасын қашанда еркек басқарып, əйел билеуші еді
ғой.
Колчактың есігі алдында отырған көмекшісі - уыздай жас офицер бұл
екеуіне ілтипат білдіріп, лып етіп атып тұрды.
- Адмирал өзінде ме?
- Азырақ күте тұрыңыздар.
- Іште біреу бар ма?
- Иə, Бобкин.
Чернов бетін бұра бере мырс етті. Сүйтті де, өздерінің беті қайтып қалған
биік ақ сыр есікке арқасын беріп теріс қарап отырды. Бобкин жуық арада
шыға қоймады. Шыдамын тауысқан генерал Чернов əлсін-əлі бір тұрды,
бір отырды. Сосын сағатқа қарады. Ана жолы да адмиралдың кабинетінен
шықпай, дəл осы бүгінгідей ұзақ отырып алған Бобкинді күтіп, əбден
зықысы шыққан-ды. Бір көргеннен-ақ осы неменің бұған бас қондырысы
ұнамап еді. Үйрек бас. Қамыт аяқ. Рас болса, бұл өзі поляк көрінеді. Арғы
атасы кезінде патшаға қарсы көтеріліске қатысып, Сібірге жер аударылған.
Ол кездегі фамилиясы - Бонишевский. Бергі жағында Бобкин боп өзгертіп
жүрген бұның əкесі болуы ықтимал.
Жə, қалай болса да Колчак үкімет басына келген күні осыған дейін бүкіл
Омбыда тірі жан білмейтін осы бір мұжық тақылеттес можантопай кісінің
де Сібір аспанында жұлдызы жарқырап шыға келді.
Омбы үкіметінің шаруашылығын басқаратын Бобкиннің ресми қызметі
шамалы болса да, қазіргі құдіреті, тіпті, əлемет. Омбыға келгелі осы кісі
жөнінде Чернов талай қызың əңгіме есітті. Бұл өзі шала сауатты, дөрекі,
доғал басымен замана ағымын аңғаруға келгенде соншалық жүйрік
көрінеді. Былайғы жұрт патша құлаған күннен бастап екіге қақ жарылып,
бірі - жолымыз болды, енді қарық болдың, кенелдік деп күпсісе, екінші
жарты -су түбіне кеттік, құрыдың деп, дүниеден баз кешіп, қаралай түңіліп
жатса, бұл солардың бірде-біріне араласпай, үн-түнсіз жүріпті де, қалайда,
əйтеуір ығытын тауып, Колчактың іші-бауырына кіріп ала қойыпты. Қай
дəуірде қалай өмір сүрудің ретін көкірегі көш жерден сезіп тұратын Бобкин
патша тағы құлап, патшалық жойылғанмен, елді, жерді билейтін біреудің
болатынын білген. Керек болса, осы дүниенің, тіпті, тас-талқан тал-берені
шығып қирап, аты-заты өзгеріп, қаласа, ол Керенскийдің «Уақытша
үкіметі» атана ма, не əлде Колчактың «Сібір үкіметі» атана ма, мейлі.
Соның бəрінде де жалғыз кісі қожалық етсе болғаны. Қалған көптің бəрі
бұның, Бобкиннің дəл өзіндей малай. Онан гөрі кішірек орындағы шағын
лауазымдылар да малай. Ал олардың арғы жағындағы сонау шұбартқан
қара нөпір көп халық болса-болмаса да, дəл бір ұрыға тоналған кісідей
байлық-барлықтан, атақтан, шен-шекпеннен жұрдай болған өңшең қара
сирақ малайлар.
Соны білген Бобкин бүкіл Сібір үкіметінде бір ғана кісінің құлқын табуға
тырысты. Соның құлқын тапса, соған қызметі болғаны, Омбы үкіметіндегі
қалған көп малай, тіпті, əрілесе, шен-шекпені бар малайлар да бұған түк
істей алмасын білді. Қызметі Колчакқа жаққасын ол енді қалған жұртты
көзіне ілмеді. Тіпті, керек десе Колчактың өзі көтерген кейбір жылпос жас
министрлер сөз бола қалса, бұл беті-аузы тыжырынып: «Əй, соны қойшы.
Оның қалай жоғарылап жүргенін білем», - деп қолын бір сілтейтін.
Шынында да, Бобкин «үкімет» мүшесі боп жүрген пысықайлардың
қайсысы қандай жолмен жоғарылап өсіп жатқанын білетін.
- О, Жасаған! Бұл дүние не боп кеткен?.. - деді Чернов. Қарт генерал көзін
ашты. Аузын алақанымен басып есінеп алды.
- Дүние бұрын қалай болса, қазір де солай. Түк өзгерген жоқ. Нокс пен
Каргинскаядан кейінгі Омбы үкіметінің қазіргі мықтысы осы кісі.
- О, Тəңірім!.. - деді Чернов күрсініп: - Құдіретің күшті ғой сенің.
Қарт генерал күлді:
- Жер тəңірісінің қасында көк Тəңірісі түк болмай қалды ғой.
- Иə, иə, Тəңірінің тірі жанға жазығы жоқ. Дүниені бүлдіріп жатқан
мыналар.
- Тіпті, тергеусіз кетті. Қалай бүлдірсе де, орнынан қашан түсіп қалғанша,
бұлардың бір ісін теріс деп айта алмай, ішіңнен тынасың да жүресің.
- Қызықсыз, Николай Андреевич. Теріс істесе Тəңірі бола ма? Құдайлар
қателеспейді ғой.
- Тек осы құрғырлар көбейіп барады. Көкте бір Құдай, жерде бір бастық
болса қандай жақсы болар еді.
- Қазір өзі де соған келе жатыр. Жə, мына үйрек бас қашан шығады?
Осы кезде бұлардың беті қайтып тұрған биік ақ сыр есік дыбыссыз ақырын
ашылып, арғы жағынан кеудесіне құдды көпшік тыққандай жуан денелі
біреудің тақыр басы шығып келе жатты. Черновтың сөзі əсер етті ме,
əйтеуір өзі күнде көріп жүрген Бобкин кенет бұған аумаған семіз үйрек
сияқтанып кетті. Əсіресе, бас сүйегі былқылдақ, балапан кезінде біреу
құлақ шеке тұсынан алақанымен қысып қалғандай, шынында да, аумаған
үйрек бас екен. Қарт генерал бетін бұрып күліп жіберді.
Бобкин еркек қаздай қисық аяғымен екі жағына кезек аудандап, байпаңбайпаң басып кеп, өзіне назар аудармай тұрған генерал Черновтың қолын
қысты.
- Сəлеметсің бе, генерал?
- Сəлем!
- Сен осы кешегі банкетте болмадың ба? Көзіме түспедің ғой?
Рошаль Черновтың жеңінен тартты:
- Жүр, кірейік. - Есік алдында отырған жас офицер лып етіп түрегелді.
Бұл екеуінің алдында тағы да ілтипатпен кешірім сұрады да: «Адмиралға
сіздердің келіп тұрғандарыңызды хабарлайын», - деді.
Екі генерал бір-біріне қарап, есік алдында шарасы құрып тұрып қалып еді.
Бобкин:
- Кіре беріңіздер. Қазір бір өзінен басқа ешкім жоқ, - деп, қисық аяғымен
теңселе басып шығып кетті.
-Жаңағы сенімен амандасты ғой? - деді Рошаль.
- Онда тұрған не бар?
- Сірə, жоғарылайтын шығарсың.
- Түсінбедім.
- Сөзсіз жоғарылайсың. Жаңағы үйрек бас иісті алыстан сезеді.
- Амандасқанын айтасың ба?
- Сол аз боп тұр ма? Осы кісіні жек көрем. Жек көретінімді оның өзі де
біледі.
Генерал Чернов осы үйрек басты көптен бері біледі. Оның өмір жөнінде,
адам баласы жөніндегі ұғымы мен түсінігі тым тұрпайы екенін де білетін.
Оның ұғымында жер басқан жан екіге бөлінеді. Бірі - бастық. Екіншісі малай. Бобкин өзінің малай екенін біледі. Ол бірақ оған арланған да,
қорланған да емес. Үйткені, күллі Омбы үкіметінде адмирал Колчактан
басқаның бəрі малай. Министрлер де малай. Сол өңшең малайлардың
ішінде басқаларға қарағанда бұл қайта адмирал алдында өзін күлшелі
баладай еркін де, еркелеп те ұстайтын қадірлілеу малай көретін. Бобкин
өзін əлгілердің жек көретінін біледі. Олардан да басқа Омбы үкіметіндегі
бір-бір портфель ұстаған сонша көп малайдың бəрі-бəрі бұны жек
көретінін, тіпті, қайсыбірінің атарға оғы болмай, шарасы құрып
жүргендерін де біледі. Бұл бірақ ренжу орнына əлденеге ішінен
насаттанып, мырс етіп күлетін де қоятын. Əйтсе де, кісіге өзінің малай
екенін сезіну қандай қиын. JIac бірдеңеге тұла бойын былғап алғандай,
кісінің өзінен-өзі жиіркенетін кезі де болатын шығар-ау. Ендеше, əлгінің
өзіне ұқсамайтын кісілерге ілтипат білдіріп тұратыны сонан ба? Егер, солай
болса, мына үйрек бас онша санасыз да болмас. Ал саналы кісіге малай
болу қандай азап?!
- Кіріңіздер! - деді жас офицер есік ашып.
Үлкен кабинеттің тұп жағында отырған Колчактың бет өңі көмескі. Тек
иығындағы адмирал погонының алтын зері күңгірт құбылады. Колчак газет
ұстаған қолы тізесіне түсіп, үстіне кірген екі генералға бет өңі кірбиіп
қарады.
- Адмирал мырза, менің армиям жағдайын есіткен боларсыз, - деді Чернов
мейлінше салқынқанды болуға тырысып.
- Есіттім.
- Егер тез арада осы жаққа алғызбасаңыз...
- Жоқ, бұл жөнінде əңгіме қозғамаңыз!
- Ендеше, біздің халіміз келешекте бұдан да қиындайды. Адмирал мырза,
сорлы Ресейдің тағдырын шын ойлайтын болсақ, келешек ұрпақтың
қарғысына қалғымыз келмесе...
- Жə, генерал! Айттым ғой, бұл жөнінде, тіпті, əңгіме қозғамаңыз. Одақтас
елдерге уəде беріп қойғам. Тағы қандай шаруаңыз бар?
- Ендігі жерде сіздерден қашықтай береміз ғой. Қатынас та қиындайды.
Соңыра, тіпті, хабар-ошарсыз қалатын шығар...
- Жə, жə, тым сарыуайымға салынып кеттіңіз. Қиындық болады, əрине.
Бірақ тап сіз айтқандай бола қоймас. Кəне, шаруаны айта отырыңыз.
- Қару-жарақ жетіспейді. Осы жолы, тым құрыса, сіздерден қару-жарақты
жеткілікті ғып ала кетуім керек. ■
- Кейін... Ойластырып көрерміз.
- Жоқ, адмирал мырза, осы қазір болмаса, кейін мүмкін болмасын білем.
- Сіз кете беріңіз. Ана жақта əскеріңнің халі қиындап барады.
- Сондықтан да қару-жарақ керек.
- Артыңыздан іле жөнелтем. Бір обоз ғып жермен жөнелтем. Бас-көз боп
апаратын сенімді офицер бар.
- Ол кім?
- Қазір осында келеді. Көресіз.
Генерал Чернов адмиралдың бұнда келіп жатқан бай елдердің бабы қатты
елшілерінің көңілін табам деп басы қатып шаршап жүргенін көріп отыр.
Колчак көзін көтермей, сұқ саусағымен стол шетін тықылдатып отырды да,
кенет күтпеген жерден басын көтеріп алды.
- Сізге көптен бері айтсам ба деп жүрген сөзім бар еді. Естуім бойынша,
қарауыңыздағы кісілердің тағдырына немқұрайды қарайтын көрінесіз.
Штабыңыз жұмыс істемейді. Соғыста ерлік жасаған офицерлер мен
солдаттарды орденге ұсынған əлі бірде-бір қағаз көзіме түскен жоқ.
- Ол жөнінен кінəліміз.
- Бұларың жарамайды. Адам тағдыры ойыншық емес.
Осыдан барған бойда...
Ішке подполковник Федоров кірді. Жоғарғы Ставканың кезекші
генералының қызметін атқарып жүрген офицер.
- Подполковник Борисов жөнінде қандай əмір беріп едім? - деді Колчак
оған.
Федоров бірден жауап бере алмай, күрмеліп қалды. Таяу күндердің бірінде
Колчактың əмірімен Каргинскаяның қазіргі күйеуі Борисовке полковник
атағын беру жөнінде Жоғарғы Ставкаға документ түскен-ді. Федоров:
«Сұлу келіншектің күйеуі болғаннан басқа орыс əскеріне сіңірген еңбегі
жоқ», - деп Борисовтың қағазын кідіртіп тастаған. Бұл жағдай Колчактың
құлағына тиді. Жəне елшілерге қонақасы беретін күні Каргинскаяның өзі
айтып еді. Қонақасыға шақырылған халық тегіс жиналып болған кезде
Колчак келген-ді. Өзіне құрмет көрсетіп, қақ жарылып тұрған жиынның
арасымен жүріп келе жатқан адмирал бір кезде төр жақта тұрған
Каргинскаяны көріп, əдейі бұрылып барып қолына еңкейіп еді. Əнші
əйелдің қолына ернінен бұрын Колчактың қолағаштай мұрнының мұпмұздай ұшы тиіп кетті де, Каргинская қолын тез тартып алды. Колчактың
көзі Каргинскаядан кейінірек тұрған Борисовке түсіп:
- Бүгін мен сені полковник дəрежесімен құттықтаймын ғой деп келсем...
Ау, бұл қалай? - деп еді, Каргинская миығынан күліп:
- Менің күйеуімнен кінə жоқ, кінə өзіңізде. Берген уəдеңізді орындай алмай
жүрген өзіңіз, - деді.
- Жо-жоқ, мүмкін емес... - деді Колчак. - Мен сол бойда əмір бергем.
- Ендеше, бұл Омбыда Правительді де тыңдамайтын кісі шыққан болды.
- Ол кім?
- Коля, сол... Сол өзі кім еді?
Борисов əйелінің құлағына еңкейіп сыбыр ете қойды. Каргинская күліп: Иə, Некий Федоров... Легок на помине. Міне, оның өзі де келді, - деп,
есіктен кіріп келе жатқан Федоровты иегімен нұсқаған-ды...
- Борисов жөнінде мен қандай əмір беріп едім? - деді Колчак.
Федоров түк саспаған күйі Колчакқа тура қарап тұрып, дəрежесін
жоғарылатқандай Каргинскаяның күйеуінің Отан алдында ешқандай еңбек
сіңірмегенін айтып келе жатыр еді; онсыз да өзін əзер ұстап тұрған
адмирал:
- Ах, ты щенок! - деді түсі қатты бұзылып. Сосын Федоровтың иығындағы
погонды жұлып алды да, қасында тұрған қарт генерал Рошальге:
- Мына күшікті Түстік Армияға жібер! Разжирел! Обнаглел! - деп əмір етті.
Қарт генералға салсаң да жалғыз Федоров емес, штаб маңында жүрген
желөкпелердің бəрін аластап қуу керек.
- Осы жақта отырып «Жеңіс, жеңіс!» деп шуылдатушы еді. Ал енді
жеңістің қандай болатынын соғыстың ішіне барғасын көрерсің, - деді қарт
генерал.
Құп-қу болған Федоров погонсыз иығы салбырап, сүлеленіп басып шығып
кетті...
Осы күннің ертеңіне генерал Чернов əскеріне қайтты. Омбыдан пойызбен
шыққан-ды. Қайтудағы жолдың екінші күніне қараған елең-алаңда
көліктерін қалдырып кеткен Қорған қаласына жетті. Қасында бір топ кісі.
Ішінде ротмистр Рошаль.
Пойыздан түсіп, машинаға ауысып отырғасын да жүрістері өнбеді. Жол
нашар. Жəне ілгері жүрген сайын қызылдар қуып келе жатқан Колчак
əскерінің жаралы солдаттары ұшыраса бастады. Босқан халық. Ебіл-себіл
əскер. Шұбырған жаяу-жалпы кісілердің арасында доңғалағы сықырлаған
арбалар, асханалар, жүк тартқан обоздар ақырын жылжып өтіп жатыр, өтіп
жатыр.
Бір кезде офицерлердің семьялары ұшыраса бастады. Көбі жаяу. Көлігі
бары да келісіп тұрған жоқ. Сары ала балшыққа бауыры былғанған арба
үстінде жүдеу əйелдер шүйкедей боп бүрісіп отыр. Жол бойы генерал
Черновтың есінен кешегі одақтас елдердің елшілері бір сəт шықпай қойды.
Омбы үкіметі қайтсе көңілін табам деп жалпылдаса да, олардың неге
іштері жібімей, үн-түнсіз кеткен себебін бұл енді түсінді. Иə, олар
Колчактан түңіліп кетті. Апырай, Колчак бұлардың соңғы үміті еді- ау.
Бұнан да ештеңе шықпады.
***
Ақтөбе қаласын қорғаған қызылдар күтпеген жерден қатты қарсыласып еді.
Черновтың əскері қаланы қоршап алатын болғасын ғана қызылдар лажсыз
кейін шегінді. Күн кештете ақтар Ақтөбеге кірді. Жас майор ұрыс боп
жатқан жерден құйындатып шауып кеп, қара тер болған аттың басын
генерал Черновтың дəл қасына келгенде бір-ақ тартты.
- Қолбасы мырза...
Генерал қамшы ұстаған қолын көтерді:
- Адал қызметіңе рақмет!
- Рад стараться!
- Шығын көп пе?
- Əзір белгісіз. Анық мəлімет жоқ...
- Қызылдардан қолға түскен бар ма?
- Білмедім, бар болса бар шығар...
- Ротмистр Рошаль қайда?
- Қалаға бірінші боп кірген əскер арасында кетіп бара жатқанын көргем.
- Аман ғой, əйтеуір?
- Оншасын біле алмадым, қолбасы мырза.
- Тауып ал. Тірі болса, маған тез жетсін.
Майор ат басын асығыс бұрып, келген ізіне қайта салды.
Генерал Чернов соңында иіріліп тұрған нөкеріне бұрылып қарамастан
астындағы ақбоз арғымақты тебініп қалды. Ақ арғымақ ə дегенде аяғын
кібіртіктеп алса да, бірақ іле-шала тез төселіп, бауырын керіп, көсіле жөнеп
кетті. Соңындағы үнсіз топ аттарын амалсыз қамшылап, текіректеп желіп
отырды. Ішінде Еламан бар. Рза мен Əли қасынан екі елі қалмай,
қатарласып үзеңгі қағысып отыр. Елде қалған мал-жанды сылтауратып, бұл
жерден бас аманда тезірек кеткісі келсе де, бірақ генерал кідіртіп жүр.
Əдепкіде одақтас елдердің əскери мамандары келеді деп іркіп еді. Кейінгі
күндері олар келмейтін бопты деген сыбыс шықты. Бірақ оның есесіне,
штаб төңірегіндегі офицерлер арасында басқа бір əңгіме айтыла бастады.
«Колчак бұларға қисапсыз көп қару-жарақ жіберіпті. Сол келгесін
күшейеміз» деген сөз бұндағы жұртқа желеу боп барады. Еламанның сырт
түрі салмақты. Түк білмеген кісіше қаннен-қаперсіз маңқиып жүрсе де,
үйде де, түзде де құлағын түрік ұстады. Жол жүргенде генерал Черновтың
қасына жақын болуға тырысады. Тақа болмағанда көп дүрмектің арасына
ілесіп, атын құйрықтастырып отырады.
Еламан келе жатқан қару-жарақ жөнінде əлі анықтап біле алған жоқ.
Тезірек қайтқысы кеп асығып та жүр. Бұлар кешіккен сайын Дьяковтың да
зəресі қалмай жүргенін біледі. «Ақтөбеден кейін қалайда ұлықсат алып,
қайтуым керек» деп түйді.
Ілгергі жақтан шаң көрінді. Іле-шала торы шолақ атты жас офицер ағызып
кеп, генералдың ақ арғымағына тұмсық тірей тоқтады. Оң қолын мойнына
асып апты. Ақ мəрлі сыртынан қан білініп тұр.
- Командашы мырза...
Генерал Чернов жас офицерге ренішті жүзін жартылай бұрып:
- Ұрысқа кіруіңе қарсы екенімді білесің. Əлде ерлігіңді көрсеткің келді ме?
- деді ақырын, бірақ зілді үнмен.
- Кешірім өтінем.
- Қолыңның жарақаты... қалай?
- Түк те емес. Сүйегі аман.
- Бізден шығын көп пе?
- Иттер қатты қарсыласты. Кісімізді қырып алдық.
- Қолға түскен... тұтқын бар ма?
- Жоқ.
Генерал Чернов атын тебініп қалды. Жас офицер қолбасымен қатарласып
келе жатып, артына əлсін-əлі жалтақтап қарай берді.
- Мынау... кім?
- Біздің одақтасымыз.
- Ханба?
- А?
- Сізге қырғыз-қайсақтың ханы келді деп естіп едім.
- Кішкене көңіл делбеп қою үшін оны осылай атағанымыз да дұрыс болар, деді Чернов езу тартып.
Жас офицер қолбасының арғы жағындағы ащы мысқылды аңғарған жоқ.
Ол тек мына сары ала иық нөкердің арасында бұндағы бір жаннан
қымсынбай, өзін емін-еркін ұстап келе жатқан ала көз қазаққа қараған
сайын: «Хан болса болар» деп ойлады. Үстіндегі киімдері де ханға лайық.
Ептеп шалғысына ақ түскен қою қара мұрты да ана қоқаң мұрны мен ер
тұлғалы ірі бітіміне үйлесіп тұр. Ана қарашы, қасындағы бір кісіге ден
қойып қарамаса да, жол үстіндегі бар қыбыр-жыбырды ала көздің
қиығымен бақылап келеді. «Жұрт айтатын шығыс халқының зымияндығы»
деп түйді ішінен.
- Мырза! - деп генерал Чернов соңындағы көп нөкердің арасында келе
жатқан Еламанға мойнын бұрды. Еламан атын тебініп қатарласа берді.
- Мырза, танысыңыз, ротмистр Рошаль. Менің қатты сыйлайтын досымның
баласы.
Еламан жас офицердің бет өңіне алғаш рет анықтап қарады да, көзін тез
тайдырып əкетті. Сонан соң қамшы ұстаған қолын кеудесіне қойып, құндыз
бөрік киген тəкаппар басын тағзым етіп сəл иді.
- Мəртебелі мырза, сізбен танысқаным үшін өзімді бақытты санаймын.
- Мен де.
- Досымның досы маған да дос.
Ротмистр Рошаль бұған орай қалай жауап беру керек екенін білмеді. «Туһ,
сайтан алғыр» деп іштей ыңғайсызданып, қысылып қалды да, қара мұртты
қазақтан көзін қашырта берді.
Еламан бір көрген кісісін ұмытпайтын. Мына жас офицерді көргенде оның
есіне ана жылғы түрік жері түсті. Қақаған қыс. Қар басқан таулы-тасты
дала. Сүзек тиіп қырылған жұмысшы батальоны. Өлген-тірілгеніне
қарамай түрік жеріне ілгерілеп сұғынып кіріп бара жатқан орыс əскерінің
соңынан ілесіп отырып қару-жарақ, азық-түлікпен қолма-қол жабдықтау
аса қиындаған бір кезде кейінгі жақтан жұмысшы батальоны келді. Қазақ,
өзбек, қырғыз жігіттері оқ пен оттың ішінде сүрініп-жығылып жүріп,
түріктер қиратып кеткен темір жолды қайта салып жатты. Əлсіз кісілердің
ісі өнбеген соң орыс əскерінің жоғарғы бастықтары бұларға бір эскадрон
əскерді көмекке жіберді. Райжан сүзектен тұрған, əлсіз. Тарғыл бет солдат...
əй-шай жоқ, оны қамшымен бетіне тартып қалды... Сондағы атты əскер
эскадронын бастап əкелген уыздай жас командир осы! Осының дəл өзі!
Сондағысынан бет өңі өзгеріп жарымаған. Дəрежем де өспеген. Сол жолғы
Рошальдың астындағы қара қасқа атқа дейін есінде. Еламан бірақ бұл
офицердің өзін танымасын білді. Есіне салып айтып берсе де білу-білмеуі
неғайбыл.
- Қолыңыздың қаны тыйылатын емес қой, - деді Еламан.
- Иод жағу керек.
- Жоқ, киіз күйдіріп басқан жақсы.
- Не?!
- Киіз күйдіріп басу керек. - Ротмистр Рошаль күлді.
- Еркіңіз білсін, - деді Еламан.
- Қазір дəрігерге дұрыстап таңғызып алам.
- Генерал сізді жақсы көреді екен.
- Əкем екеуі бала кездерінен дос.
- Əкеңіз қайда?
- Омбыда. Осы сіздің есіміңіз?..
- Тəңірберген.
- Қалай... Қалай дедіңіз?
- Тəңір-бер-ген.
- Танир... бр-р-бр-р... туһ, сайтан алғыр! - деді Рошаль күліп.
- Оқасы жоқ.
Осыдан кейін бұл екеуі тақым жазбай қатар жүріп отырды. Генерал Чернов
анда-санда артына бұрылып, бұл екеуіне көз сап қояды. Ұрысқа кіріп
шыққан жас офицердің желігі əлі басыла қоймаған. Ала көз қазақ андасанда басын бір изеп күліп қойғаны болмаса, үндеп жарымады. Жол бойы
қатты күліп, ауыз жаппай сөйлеп келе жатқан жалғыз Рошаль ғана.
- Қазақ хандарында гарем... Гарем дегеннің не екенін білесіз
бе?
- Əлбетте. Бізде тек оны харамхана дейді.
- Демек, сіздерде де болғаны ғой?
- Е, харамханасыз хан бола ма?!
- Солай ма?!
- Халық хан сайламас бұрын, таққа отырғызардың алдында болашақ
ханның əйелдері тұратын алтын сарай салынады.
- Қанша əйелге үйленуге хақы бар?
- Оны ханның қалауы біледі.
Ротмистр Рошаль ішек-сілесі қатқанша күлді. Онда да жарақатты қолы
ауырып бара жатқасын сөл тыжырынып барып тоқтады. Еламан мына жас
офицердің елгезек бала мінезін ұнатып, салмақты жүзіне сəл-пəл ғана күлкі
тепсініп, жымиып қойды.
- Тан... Танир... Танирбр-р... - деп Рошаль тағы да өзінің ойнақы бала
мінезіне басты,- кешіріңіз, мырза, есіміңіз қалай еді?
Бұл оның бесінші, əлде алтыншы рет сұрап тұрғаны. Соған орай Еламан да
əзілге шаптырып күліп жауап берді:
- Баяғыда бізді оқытқан молладан бір бала сабақ алды. «Əліп» деген арап
əрпі ұзын таяқша болады. Осы əріпті молла қағазға тігінен бір тартып
қалып: «Аумаған нағыз таяқ» деп түсіндіріп еді. Жаңағы бала «əліпті» жыл
бойы жаттай алмай қойғаны бар емес пе?! Молла сұраса əліптің аты аузына
түспейді де, таяқ деп жауап береді. Сонымен бір жыл өтті. Келесі жылы
балалар оқуға қайта жиналды. Өшігіп алған молла əліпті қайта сұрағанда,
əлгі баланың «таяқ» деп жауап бермесі бар ма?! Сонда онан молла да
түңіліп: «Туһ, пəтшағар! Сірə, сен таяқтан басқаны ұқпассың», - деп,
қамшымен басына тартып қап еді...
Рошаль бұған тағы мəз болды, жаралы қолын ауырсынып, сау қолымен
шынтағының астынан көтеріп алған. Сонан бір кезде ол күлкісінен
тыйылып, былқ-сылқ бойын билеп алды. Ер үстінде дұрысталып отырды.
Еламанға бұрылды. Бірінші рет осы қазір ғана көріп тұрғандай, оның басыаяғын түгел шолып өтті.
- Жаңағы кеше шəкірттей менің де басымнан таяқ айырғың келмейді ғой,
шамасы. Сондықтан сізді хан деп атауға бола ма? Сіздің ата-бабаларыңыз,
шынында да, хан болған шығар?
- Иə, əкем де, əкемнің əкесі де хан болған. Менің өзім де ханмын.
- Міне, мынау Ақтөбе! - деп, бұлардың кейінгі жағында келе жатқан біреу
оқыс айқайлап жіберді. Еламан жаңа байқады: қырғын соғыстан кейін
босаған Ақтөбе қаласы сонау етекте, шаң мен түтін астында тұншығып
жатыр екен. Əр жерден өртенген үйлер түтеп жанып, қарақошқыл түтін
бұрқ-бұрқ етеді.
***
Ротмистр Рошаль Омбыдан келген бетте қолбасыға адьютант боп
тағайындалған-ды. Сонан бері ол ат үстінде. Қолбасыдан қолма-қол
орындайтын тығыз бұйрықты ала сала құйындатып полкке шабады. Онан
ізінше кері қайтып, ана жақта алақиғаш ұрыс ішінде жүргендердің хабарын
жеткізеді. Алғашқыда осы тірлігі өзіне ұнаған-ды. Кейін онан да зейіні
шығып, ұрысқа жіберуін сұрап еді; қолбасы құлақ аспады. Бұл жөнінде
тіпті сөйлескісі келмейтін сыңай танытқасын бұ да қасарыспады. Кейін бір
сыласы болар деп ойлады да, өзінің əнебір Омбыда жүргендегі үйреншікті
əдетіне басып бəйгіге тіккен басты отқа да, суға да салды. Бұл күндері ол
тек жалғыздықтан ғана қорықты. Өзімен-өзі сəл оңаша қалса қайдағыжайдағы көңілсіз ойлар басына кеп, салған жерден анасы есіне түседі.
Қазір қайда екенін де білмейді. Өлі-тірісі де белгісіз. Бұрын қасында келіні
болғанды. Қазір жалғыз. Қазір жұрттың бəрі жалғыз. Əкесі де жалғыз.
Бұның өзі де жалғыз. Генерал Чернов та, Колчак та жалғыз. Соны тек
ақымақтар ғана білмейді. Ал ақылдылар білсе де, біле тұрса да
білмегенсиді. Бір есептен со да дұрыс. Өзіңді өзің алдарқат. Жоқтан
жұбаныш ізде. Сенбесіңе сен. Маңдайыңа жазылған бір тұтам тірлікте
тыныш өмір сүргің келсе де өзіңді-өзің алдарқат. Жұбат. Омбыдағы жалғыз
жұбанышы... Күн-күнімен, түн-түнімен ішті. Қайсыбір есінен тана ішкенде
болмаса, бұл қалған уақыттың бəрінде де үйге кеп қонатын. Сол күні... Иə,
сол күні де таң ағарып атқанда жолдастары үйге əкеп есіктен кіргізіп
жіберген еді. Сол күні қайда барғанын, кіммен болғанын білмесе де, бір
ғажабы үйге келгені есінде. Су ішкісі келді. Бірақ суды қайдан іздерін
білмей шайқалақтап тұрғанда көзі киімшең бойымен креслода ұйықтап
отырған əкесіне түсті. Аппа басы, иығы, қолы салбырап, бүкіл бар денесі
ауыр салмақпен шөгіп кетіпті. Бұл төбеге ұрғандай тұра қалды. Удай
мастығына қарамастан ұялды ма, қайтті, əлдекімге сұс жайып «тсс-с», деп
сұқ саусағын безей қойды. Етігін шешті. Басқа киімдерін де бір-бірлеп
шешіп, көрпе астына кіріп жата қалғысы кеп еді; оған бірақ өңіріндегі
түймеге қолын апара бергенде саусағы жуыспай, түймені тартқылап
отырды да, сылқ етіп құлай кетті. Сонан ертеңіне түс ауа оянды. От
жақпаған үй ызғып тұр екен. Əкесі жұмысқа кетіпті. Бірге тұрғаны
болмаса, əке мен бала бірін-бірі көрмегелі қашан?! «Ішуді қоям. Все. Все »
деді. Телефон шылдырады. Елшілердің құрметіне қонақасы береді екен.
Соған бұны да шақырды. Бұл бас сұғам да кетем деп еді; көңілі кетіп
жүрген ақсары келіншекті көрді де айналып қалды. Жұрт жиналып,
Омбының ығай мен сығайлары самаладай жарық залда үйездеген
жылқыдай үйір-үйір боп тұрғанда Каргинская келді. Қазіргі күйеуі
подполковник Борисов. Каргинская кіре бергенде көз қиығы жас Рошальды
шалды. Іштегілермен амандаспай жатып, бірден Рошальға барды. Басқалар
сияқты бұған да басын сəл иді де, Рошаль мен күйеуі екеуінің арасында
тұрған ақсары келіншекке бұрылды. Келіншектің өзінен гөрі оның
үстіндегі етегі малынған мөлттей қара барқыт көйлегіне, сосын
мойнындағы алқасына, алтын сақинасына қарап, сұқтанғаны ма, əлде
кекесін мысқыл ма:
- Бүгін талай жігіттің жүрегін дірілдетерсің, - деді де жөнеле берді.
Атақты актриса өз басы шүберекке онша əуес емес-ті. Оның ойынша
ажарсыз əйелдер ғана о жер-бұ жерін шүберекпен қымтағыштайтын. Ол,
əсіресе, осындай кісі-қара жиналғанда Құдай берген сұлу денесін жұрт
көзіне жалаңаштап тосуға құмар-тұғын. Сондықтан да, өзге əйелдерден
гөрі, əдетте оның көйлегінің жеңі шолаң, иығының ойындысы төмен,
омырауы ашық болатын. Жаңа да есіктен кіре бергенде самаладай үйдің
күллі бар жарығы оның атластай аппақ кеудесінде шағылысып, жұрт
назарын тартып алып еді. Жүрісі де сырбаз. Аппақ жұмыр білек дəл ана
топшы тұсынан майысып, салалы саусақтарды жұрт көрсін дегендей
жайып тастап, екі иықтың басын кезек ырғап, жайқаңдап бара жатты. Осы
түрі құдды көзі түскен еркектің көңілін қытықтап: «Мені көр. Мені көр де
өзіңнің əйеліңе қара» деп, ерлі-зайыптылардың арасына от тастап бара
жатқандай.
Бұл кезде үкімет басшылары, генералдар, елшілер ұзын столдың екі бетін
ала отыра бастаған-ды. Каргинская қасындағы бос орынға Рошальды
шақырып еді, бұл қолын кеудесіне қойып, басын иді де, ақсары келіншектің
қасында қала берді. Ақсары келіншек ырза боп, ішінен түлеп отыр.
Ықылас, пейілі түгелдей жанындағы жас офицерге ауған бикеш кеш бойы
оның бауырына тығыла түсті. Онан басқа бір жанды көрген жоқ; онан
басқа бір жанмен тілдескен жоқ; керек десе үйленгелі жүрген жігіті бір
қызарып, бір бозарып өз-өзінен бүлініп, жарыла жаздап отырғанын да
байқамады. Тіпті, оның əлсін-əлі құлағына еңкейіп, сыбырлаған ызалы
сөздерін де ұқпады.
- Саған не болды? Успокойся, милый, - деп оны балаша алдарқатты да,
мына жағында отырған бұған бар денесімен тығыла түсті. Бəрінен бұрын
көбіне-көп оның жігітінен ысылған Рошаль тартыншақтап отырған-ды.
Тұрып кетудің де есебін таппады. Əрі-берідесін оны жек көріп, бойын
тарта бастады. Əсіресе, ақсары келіншектің найзадай кірпік астынан
жанары жалт етіп, көзінің астынан сүзіле қарағанын ұнатпады. Дəл
осындай тұп-тура кісінің сезіміне шабатын əзəзіл сиқыры бар уытты бір
көзді бұл білетін. Иə, білетін. О да мұның қытығына тиіп, бір көргеннен-ақ
баурап алған еді. Иə, иə, баурап алған. Сол бір тəтті ұйқы қысқандай
жұмыла түсіп, жанарындағы шоқ сөніп бара жатады да, кенет бұлт астынан
шыққан күндей, жүрегіңді дір еткізіп күлімдей қалатын ұялы үлкен көзді
жақсы білетін. Бұл сол ұялы үлкен кездің ар жағындағы кісіні арбайтын
сиқырдың сырын білмеді.
Сырт кескіні ептеп сыған қызына келетін қалың қара шаш, қара көз, арық
қызға бұл бала жастан ғашық-ты. Тек сүйетінін сездіре алмады. Жас жүрек
алабұртып үздігіп жүргенде, бір күні бұған қыздың өзі хат əкелді.
Бұрынғыдай емін-еркін келмей, сол жолы əлденеге жерге кіре жаздап, ернін
қырқып тістеп алған-ды. Көзін темен салып тымырайып келді де, əтір
сепкен хатты бұның қолына ұстата салды да, үріккен ладтай ытқып
жөнелді. Хатқа «Сені сүйем» деп, небəрі жалғыз ауыз сөз жазыпты. Ол
кезде алды-артын ойламай, күйіп-пісіп жүретін кішкентай қыздың ғашық
болғаны да қызықты. Сезімі де, кітаптан оқыған ба, əлде естияр қыздарға
еліктеген бе, күлкі шақырып, сөлекет көрінетін. Сүйетінін қалай
дəлелдеудің есебін таппай қиналғанда шиедей қызыл ернін қырқып
тістелей беретін. Өз сезіміне өзі өртеніп, от басып жүрген арық қараторы
қыз Рошаль түрік майданына жүргелі жатқанда өзін-өзі өлтірмек болды.
Онысынан бірақ ештеңе шығара алмағасын ызаланып жылап жіберіп еді.
Рошальды шығарып сап тұрып: «Былай шыққасын оқы», - деп қолына хат
ұстатты. Бұл жолы қыз ғұмырлық адал жар болатынына айғақ ретінде
қолын қанатып, «некелі жарың» деп, қанымен ақ қағазға екі ауыз соз
жазған екен.
Екі жылдай майданда боп қайтып келгенде, ол баяғы тұлымы желкілдеген
ап-арық қызды танымай қалды. Бұл қанша күйіп-жанса да, қыз оған
бұрынғыдай өліп-тірілген жоқ. Қайта, бұл шақта балғын тартқан бойын
жұрт алдында шалқалай ұстап, шағын ғана муфтадан жел тимеген ақ сүйрік
саусағын ақырын шығарып, жігітке созды.
Рошаль қыз үстіндегі киімдерден бұрын-соң əйел баласынан көрмеген сəн
байқады. Мөлттей қара берен пальтоның жағасы мен жеңінің аузына асыл
сусар бастырған. Сусары аса жалпақ та, аса жіңішке де емес. Басында да
қара берен шляпа. Бір бүйірін үлпілдек үкімен оқалап тастаған шляпа
астынан қалың қара шаш бұрқырап бұйраланып тұр. Қыз сəніне көзі
түскенде бұл өз бойынан қысылатын. Əсіресе, алғаш кездескенде аузына
сөз түспеді. Қыз да шын сезімін сыртына шығармай, оңашада кездескенде
көзің тəтті ұйқы қысқандай жұмылып кете беретін. Бұған да біртүрлі кірпік
астынан алыстап бұлдырап қарайтын əдет шығарып еді... Керенский
құлағасын Петроградтың бір алаяғымен шет елге кеткенін бір-ақ есітті.
«Иə, қазір жұрт бір-бірінен қашып жатыр» деп ойлады Рошаль. Ертеден
бері қасындағылармен ісі болмай, жалғыз өзі ішіп отырған-ды. Көп ұзамай
қызып қалды.
Бұл кезде біраз тост көтерілді. Біраз арақ-шарап ішілді. Əдетте бір-жар
рюмкадан кейін көңілденіп сала беретін стол басы бұл жолы аяз қысқандай,
құрысы жуық арада тарқамады. Рошаль байқап отыр. Колчак та соны
сезген болу керек, Америка елшісіне бұрылып, көңілдендіргісі келді ме,
күлдіргі бір əңгіме айтып еді, онан бұрын өз сөзіне өзі күлді де, ал елші міз
бақпай сазарып отыра берді. Стол басындағы кісілер ыңғайсызданып
қалды. Америка елшісіне ағылшын елшісі ренішпен қарады. Осы кеш,
əсіресе, Франция елшісі Колчакқа ерекше ықылас білдіріп, жалпылдап
жатыр. Колчак «үкіметіне» өзгелерден гөрі осының жаны ашығыш екенін
Рошаль білетін. Онан басқаларының да жайы бұған қанық; ана бір жолы
əскери делегация құрамына ілесіп Владивостокта болғаны бар. Олар
жөнінде естуі де көп. Мəселен: сэр Эллиот орысша таза сөйлейді. Онысын
орыс халқына өзгелерден гөрі өзінің бір табан жақындығын танытатын
туыстың белгісіндей көріп, əрдайым паш етіп жүреді. Сөз төркінінен бүкіл
Шығысты, оның ішінде, əсіресе, Шығыс Сібірді жақсы білетіні
аңғарылады. Граф Мацудайра бұлардан бөлектеу. Жапон дипломаты екені
сырт түрінен де, сөйлеген сөзінен де, айран шайқаған местей былдырлаған
тілінен де көрінеді. Тілдесіп отырған кісісіне сырын алдырмай, ішінің бір
астарын бүгіп қала беретін. Көзілдірік киген қысық көзін кісі жүзіне
салмай, шолақ ерін астынан екі қасқа тісі ырсиып шығып, жылтыр жүзі
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 41
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.