Қан мен тер - 48

қалқып жүр екен. Бұлар басын көтергенде əлгілердің біреуі бөлініп шыға
берді. Қырағы көз əлденені қиядан шалды ма, қос қанатын қапелімде жиып
алды да, төмен қарай аға жөнелді. Сонау шалғайдан сорғалаған құс
төмендеген сайын бар бітімі іріленіп, бауырына қысқан аяғын керді.
Сояудай тырнағын көрді. Суылдаған дыбыс естілгендей болды. Көз алмай
қарап қалған кісілердің үстінен ағып өтіп, шаң астында шұбырып келе
жатқан əскердің кейінгі жағына көз асып қарасы үзіліп кетті. «Адам ба, ат
па, тағы біреу құлады-ау» деп ойлады Тəңірберген.
Қалай десе де теңіз өңірінің бірде кебіртек, бірде борпылдақ құмайты
жүріске жеңіл еді. Күн төбеден ауа бұлар қауқиған-қауқиған сары
шағырдан басқа шөбі жоқ шағыл құмға килікті. Онсыз да күші үздігіп келе
жатқан кісілер жал-жал сусылдақ құмды көргенде есі шықты. Аттар
сусылдақ құмға аяғы шашасына дейін кіріп, ыңыранып тұрып қала берді.
Тəңірбергеннің де аты бір тұрып, бір жүріп, жүйкесін құртып келе жатқанды. Кенет көк желкеден жирен сарының құдды біреу алқымынан алып
буындырып жатқандай қырылдаған даусын естіді.
- Көрерсің де білерсің, мынау қызылдардың кісісі.
- Жоқ, бұл бай. Малында есеп жоқ дейді.
- Болса болар. Бірақ бəрібір бұларға сенуге болмайды.
- Иə, бұлар бізді жек көреді.
- Осыны генерал қайдан тапқан? Кəрі қырт, Федоровтың айтқанын
тыңдамай, осының тілін алып...
- Иə, бəрі содан.
Ызалы дауыстар үдей түсті. Жирен сары офицердің қасына оның дəл
өзіндей екі көзі шүңірейген, ерні кезерген, бет-аузы жүн-жүн біреулер атын
тебініп, жан-жақтан жиналып жатыр. Тəңірберген Черновқа қарап еді.
Бұрын маңайы кісі-қараға толып жүретін қолбасының қасында қазір адам
қалып жарымапты. Тəңірберген өзі сияқты оның да қазір дəрменсіз, жалғыз
екеніне көзі жетті.
Жирен сары генералдан да айылын жиған жоқ. Төңірегіне топталған көп
сотқардың арасында қырылдақ даусын əдейі көтеріп, «кəрі сайқал бізді
қыратын болды» деп күш көрсететіндей сыңай танытты. Тəңірбергеннің
жүрегі шайлығайын деді. «Мынау қай жер? Мұндай құмды бұрын-соңды
көрмеп едім ғой...» деп ойлап, бет жағы борай бастаған таудай-таудай нар
шоқалақтар мен сусылдаған шағыл құмға шошына қарады. Түс ауса да
аптал аңызақтың беті қайтқан жоқ. Құмға кірерде жел көтерілді. Ат
тұяғынан ұшқан топырақ шаңдатып борай бастады.
Тəңірберген аузын жібек орамалмен байлап алды. Соған қарамастан қарсы
алдынан соққан аптап аңызақ өрттей шарпып, күйдіріп барады.
Құмға кіргелі аттар танау қағып тұрып қап жатыр. Бір уыздай жас солдат
бұның көз алдында жынданды. Осыған дейін ол ілбіп басқан ат үстінде
иығы салбырап сұлқ келе жатқан. Төңірегінен түк сезбей, жанары сөніп
кеткен көзді алдына қадап телміріп алған-ды. Тақымы астында теңселіп
басқан ат биік шоқалақтан төмен қарай түсіп келе жатып, əлденеге сүрініп
кетті. Əлсіз ат аяғын жия алмай қос тізесімен құмға кіріп, омақасып
қалғанда қамсыз отырған солдат ат мойнынан асып түсті де, домалапдомалап кетті. Ат сүрінген жерде тапжылмай тұрып қалды. Солдат екі
ұмтылып, үшіншіде үсті-басынан сусылдақ топырақ сауылдап атып тұрды.
Əлгінде ат үстінде сүлдерін шаққа көтеріп отырған сияқты еді; аяғына
мінгенде өзін күш көтерді ме: «Су! Су! Əне, су!» деп, беталды лағып,
жанұшырып жүгіре жөнелді.
Тəңірберген ілгері жүріп кетті. Құмға малтығып, аяғын əзер алып келе
жатқан көптің арасынан жирен сары көрінбеді. Басқадан бұрын осы
сойқанның көзіне түскісі келмеген мырза аты лажға жарап тұрғанда қара
үздіріп кеткен генералды қуып жеткісі кеп еді; оған бірақ іші-бауыры
қатқан аттың арқасына ер тұрмай, лоқылдап ілгері-кейін кете берді. Алабөле ылдиға қарай етпеттеп жүргенде шоқтықтан асып, ер-мерімен ұшып
кете жаздады да, лажсыз тоқтап аттан түсті. Арқасы босаған ат ертұрманын сылдыратып дүр-дүр сілкінді. Терге малшынған дене дір-дір
етіп, солығын баса алмай тұр. Тəңірбергеннің өзі де шөлдеп, қаны кеуіп
барады. Тілі тас қайрақтай. Түкірігі кеуіп кеткен құп-құрғақ аузында ұртын
қуырған ащы кермек бар. Ол өмірі істемеген əдетін істеп, көк аттың
бауырындағы қос уыс көлеңкеге ақсары ауып тұрғанын байқады.
Көк атты қайта ерттеді. Айыл тартпаны қатты тартты ма, онсыз да аяғына
əзер тұрған ат ыңыранын, əлсіз буындары дір-дір етті. Тəңірберген ат
шоқтығына жармасып, үзеңгіге аяғын енді сала берген еді, көз қиығы
кейінгі жақтан емпелеңдеп келіп қалған біреуді байқады. Бұл бұрылам
дегенше анау да астында аң қуған иттей ырсылдаған аттың тер
моншақтаған тұмсығын бұның көк атының құйрығына тақай бере тоқтады.
- Түс!
Тəңірберген сары сайтанды даусынан таныды. Үзеңгіге салған аяғын ала
қоймай, арт жақтан шыққан қырылдақ үнге ақырын бұрылды:
- Иə, офицер мырза?..
- Түс аттан.
- Неге?
- Ах, ты урод!
Кейінгі жақтан тағы да бір топ солдат аттарын тебініп келіп қалды. Жирен
сары жүгіріп кеп бұны құлақ шекеден қойып жіберді. Тəңірбергеннің басы
айналып кетті. Абырой болғанда тізгін ұстаған қолы ат жалынан
айырылған жоқ-ты. Жирен сары шойындай жұдырықпен бұны тағы да дəл
жаңағы ұрған жеріне қойып-қойып жіберді. Тəңірберген ат жалынан ұстап
тұрған уысы жазылып, серейіп құлап түсті. Сонан есін жиса, əлденеден
үріккендей одырайып тұрған көк аттың дəл тамағы астында жатыр екен.
Көкірегі қысылғандай болып еді.
Сөйтсе, жирен сары кеудесіне қонжиып отырып алыпты. Қалған солдаттар
аттарынан түсіп, бұны қаумалап үстіне төніп тұр екен. Тəңірберген күнге
күйген жүн-жүн бетті көргісі келмей, жүзін тайдырып əкетті. Жан алатын
əзірейілдей анталап тұрған кісілердің арасынан алақандай аспанға қарап
еді; əлгінде ғана нілмен шайғандай далиған шексіз аспан, енді ұлтарақтай
бүрісіп қапты. Жəне өзі күнге күйген көйлектей бояуы оңып, бөз өңденіп
бозарады. Тəңірберген ешкімді, ештеңені көргісі келмеді де көзін тас қып
жұмып алды. Көкірегі əлгіден де гөрі қатты қысылып, қол-аяғынан əл кетіп
барады. Мыналарға тіл қатайын деп еді, оған бірақ дыбысы шықпады.
Бəрінен бұрын алқымын сығып, буындырып жатқан тершіген алақанынан
жиреніп барады.
Мыналардан тірі құтыла алмасын білді. Сүлдері құрыған денеде шыр-шыр
еткен тыныс əзір кеудеде ғана қалды. Оны да мына жирен сарының
темірдей саусақтары сығып, жан алқымға таяп əкелді. Көзі қарауытып кетті
ме, əлде көзін жұмған өзі ме, ол арасын білмеді. Сонан бір кезде есін жиып
еді; əлі де сол баяғыдай анталап тұрған əлгілердің иықтарының арасынан
кip-кip аспанның қиығын көрді. Бар болғаны жас бала алақанындай. Жəне
бетін жас жуған қатынның жүзіндей сауыс-сауыс. О, Жасаған! Өмір бойы
қырқысумен күні өткен қасиетсіз пенденің соңыра ана дүниеге өзімен бірге
ала кететін сыбаға-үлесінің болып болғаны осы ма? Осы ғана ма?
Тəңірберген бұны ішінен ойлады ма, əлде сыртына шығарып айтты ма, оны
білген жоқ. Жас толған көздің жанары ақырын-ақырын сөніп барады.
Темірдей саусақтар шеңгелін жазбады. Өзегін өртеген ащы өксік əрі де,
бері де өтпей, тамағында тас түйін боп тұрып алды. «О, опасыз сұм жалған!
Опасыз! Опасыз!» Тас шеңгел алқымын сыға берді. Езуінен ақ көбік ақты.
Қырылдады. Ақтың дем үзілуге қарап еді. Сол кезде əлдебір дыбыс естіле
түсті де, жел үрлеген шырақтай сөніп баратты.
Қанша уақыт өткені белгісіз, бір кезде есін жиды. Жанарына жан еніпті.
Кірпік арасынан сəуле сығырайды. Біреулер қараңдады. Бұл бірақ бірдебірінің жүзін көрмеді. Құлақ тосаң. Қол-аяққа да əл-қуат оралмаған.
Əйтеуір кеудесін езген салмақ сезілмеді. Алқымы да жирен сарының
шеңгелінен босапты. Ана; дүниенің дəл өзінен оралғандай. Көзін жұмып
біраз жатты. Бағанағы еміс-еміс дыбысты есіне алды. Бəсе, сол не? Кім
болды екен?
Біреулер күбірледі. Іле-шала екі кісі екі жағынан сүйемелден тұрғызды.
Тəңірберген көзін ашқан жоқ, бірақ мыналардың өзін тап бір ұзақ жатқан
əлсіз сырқаттай абайлап ақырын көтерген түріне қарап, жирен сарының бұл
маңайда жоқ екенің білді.
- Атына мінгізіңдер, - деді біреу.
- Генерал мырза, ол əлі...
- Дəнеңе қылмайды. Екеуің екі жағынан сүйемелдеп отырыңдар.
***
Генерал Чернов мырзаның жанына екі кісі қалдырды да, өзі қасындағы аз
ғана тобымен ілгері жүріп кетті. Қасындағы - Каппель корпусының кешегі
Арал түбіндегі қырғыннан аман қалған аз ғана кісі-қара. Қару-жарақтары
сайлы. Жəне жетекке алған аттың үстінде мүйеттеп артқан пулемет бар.
Тəңірберген əлгіндей емес, азырақ əл жиды. Мыналарды əлі де болса
түстеп тани қойған жоқ. Əлдебір ақ күшік аяғынан ала кететіндей қайтақайта тап береді. Бұл: «Мынау қайтеді, əй?!» - деп аяғын тартып алды.
Сонан жанарына жан оралған бір кезде көзін тіктеп қарап еді, сөйтсе ақ
күшік дегені жел астында елбек қағып тұрған ақ селеу екен. Мырза езу
тартты. Қамшысына таянып түрегелді. Көк атқа қасындағы кісілердің
сүйемелдеуімен мінсе де, бірақ тақымы ерге тиген бойда қол-аяғына
кəдімгідей қуат оралды. Тəңірберген көк атты құм ішінде қыбыр-қыбыр
қозғалған кісілердің ізіне салды. Жол бойы зорығып өлген аттар кездесе
бастады. Бір жерде қару, бір жерде етік, көйлек жатты. Төбеден ауған күн
бұлардың қарсы алдынан шақырайып тұрып алды. Тəңірберген басын олай,
былай алып қашты да, ақыры болмағасын басын көтеріп алды. Ер үстінде
шалқалап отырып, күн жарқыраған көк аспанға көзі түскен бойда жанары
арбалды да қалды. «Бəтір-ау!» - деді ол құдды қадыр таңын көрген діндар
адамдай: «О, пəруардігер!» - деді.
«Жаратушы Жалғыз Ие!» - деді. Апыр-ау, бұл осыған дейін не көрген?
Əлде?.. Əлде көзін байлап алып жүрген бе? Мына аспанға қарашы. Өзі көк
нілмен шайғандай ма, қалай?! Иə... Иə, нілмен шайғандай ғой. Бұлар ғой
қанша күннен бері жөн таппай адасып келеді. Адам қаны мен көз жасына
керелеп алған мына қатыгез дүниеден қайыр жоқ. Соны білгесін бұлар да
біржолата түңіліп еді. Сөйтсе, бəтір-ау, опасыз жалғаннан тек біз емес,
мына аспан... бұл жарықтың та бойын алып қашқан ба, қалай? Ана қарашы,
заһарға тартып шалқайып жатып алған. Өзі неткен шексіз?! Жер басқан
жұмыр басты пенденің ақылы жете бермейтін шексіз! Бірақ... Бірақ
шексізде де түптің түбінде барып-барып бір кезде бітетін, таусылатын шегі
болмаушы ма еді? Ненің де шегі болатын еді ғой? Жə, жə, жарайды. Бұ да,
Алла тағала болмаса, адам баласының ақылы жетпейтін жұмбақ болсын.
Ал, мына жер?.. Мына дала ше? Бұл неге шексіз? Əрі-берідесін, бұл өзі...
Əлгі Əзірет Əлінің үрім-бұтағы қырылатын Кербала шөліндей, мына Арал
да ласы, Арал аспанында, сірə, бітер шек бар ма? Айтса да, осы дала
қайдан басталды? Қайда барып бітеді? Өзінің бітер шегі бар ма? Əлде...
Əлде мына сорлылар əлі де апта, ай жүрсе де бұл заңғар бір жұтым су
татырмай, сазарып жатады да қоя ма? Тоқ-та... Сонда Арал даласы ғана
шексіз емес, əрілесе ай мен күн астындағы айдай əлем шексіз емес, адамзат
тірлік кешкен осы мына опасыз дүниеде иттей күшіктеп, өсіп-өніп жататын
күллі зұлымдық, жауыздың атаулыда да шек жоқ па? Тіріде адам тартар
азап пен адам шегер қайғы-қасіретте де шек жоқ па? Қатыгез тағдыр жарық
дүниеге келген əрбір сорлының басынан тоқпағын айырмай, өле-өлгенше
төмпештей бере ме? О, Жасаған Жаппар Ие, өзің жаратқан пендеңе Сен
неге сонша қатал болдың? Əлде бізге істеген қаталдық арқылы ештеңенің
парқын білмейтін қасиетсіз пенделеріне көк тəңірісі Құдайдың қаһары мен
құдіретін білдіріп, тəубеге келтіріп қою үшін əдейі істеген бұ да Сенің
Құдайлығың ба? Соны тек жердегі екі аяқты жұмыр бастылар білмей ме?
Ал, Құдайдың құдіретіне шек келтірген күпірлік емес пе? Бəсе! Бəсе!
Ақылы дария ғұлама болса да, адам зердесі жететін өре өлшеулі еді ғой.
Онан арғы дүние жұмбақ. Құдірет ісі. Төбеңдегі көк зеңгір аспан да
Құдайдың құдіреті. Заһардан бері осынау иттей балалап, өсіп-өніп жатқан
əлгі зұлымдық, жауыздың, зорлық пен қиянат... Соның бəрін көре-біле
тұра... Апырай... Апырай, сен... сен неге Құдірет сырына көз жіберіп
ойламадың?..
Тəңірберген мырс етті. Ызалы мысқыл бетінен айықпай тұрып қалды.
Үзеңгіге аяғын тіреп, көк қасқа ерге шалқайып отырды да, оқ бойы алда
кетіп бара жатқан генерал Черновқа назар аударды. Тұла бойы терге
малшынса да, ақ арғымақ, ана қарашы, сусылдаған құмға шашасы кіріп
кеткеніне қарамай, аяғын əлі де ширақалып, тағы бір шөккен нардай
шоқалаққа сыр бермей сыпсыңдап шықты. «Апырай, қандай асыл мал» деді
мырза. Бергі жағынан болдырғансып, бар күшін бойында сақтап отыратын
жанаяр жабыдай емес, тегі, дегдары басқа ғой. Бұл жануарлар қанша шапса
да сыр бермей, шелектей танау жел тартып пырылдап, ағып келе жатып,
мұрттай ұшып түскенде ғана соңғы демі мен жаны бірге шығатынын айт!
Тəңірберген дір етті. Құдай зауалыңды берсін! Зау-ал!.. Сол өзі кім еді?
Генерал Чернов нар шоқалақтан қылт етіп ары асып түсті. Оған ере алмай,
кейінде қалған кісілер шоқалақтың бергі баурайында тырмысып, ілгері
басқан аяғы кейін кетіп жатты. Ал, аты болдырған адьютант, етекте тұрып
қапты. Сосын ол басқа-көзге сабалап, қос бүйірін қанша тепкілесе де,
сілесі құрыған ат шашасынан құмға кірген аяғын суыра алмай, тілерсегі
дірілдеп, қалш-қалш етті. Құдай зауалыңды берсін!
Тəңірберген құлағын баса жаздады. Анадай жерде зығыры қайнаған
адъютант атымен əлек. Тəңірберген көріп келеді: ат үсті-үстіне тепкілеп
жатқан темірдей тақым астында дір-дір етіп, мықшиып тұрды да, гүрс етіп
құлап түсті.
Тəңірберген қалпағын көзіне басып киді де, тұсынан тезірек өтіп бара
жатқан-ды. Тас төбеден түскен əлдебір ірі құстың қалбаңдаған көлеңкесін
көзі шалып, тіксініп қалды. Аяғын баспай келе жатқан ат та елең етті.
Тəңірберген бауырына түскен басын көтермесе де, əлгіден кейін бірде
алыстап, бірде жақындап, жер бауырлап жосып жүрген көлеңкені кезі шала
берді. Сосын ойын бөлгісі келді де, назарын көк сауыр ердің күміспен
шылаулаған қасына аударып: «Осыны кімге істетіп едім?» деді ішінен. Ол
бірақ ерді істеген шеберді есіне түсіріп үлгірмеді. Кейінгі жақтан мылтық
гүрс етті. «Жаңағы адьютант емес пе екен?» Сүйткенше болмады, құлағына
дабырлаған дауыс келді де, тер құйылған көзін уқалап жіберіп, ілгері жаққа
қарап еді. Ілбіп басқан əскердің алды құмның шетіне ілігіп қалған екен.
Оның ар жағында шөбі күйген сұр дала басталыпты. Ебіл-себіл
солдаттарда ес-түс қалмаған. Бір-біріне даланы көрсетіп, солай қарай
аттарын борбайлап асығып барады. Тəңірберген де атын тепкілей бастады.
Аналардың не дегенін есітпесе де, жұрттың жүйкесін құртқан құмның
бітіп, даланың басталғанына бұ да қуанды. Көзі тырбиып жер бауырлап
қалған кəржік қара жидеге түсіп еді. Жаны кетіп қалған көздің жанары
тіріліп: «О, Жасаған! - деді ішінен. - Сенейін бе, жоқ па? Мынау... Ал,
мынау... -Абдырап сасқаны сонша, жер аты аузына түспей: - Мынау сол!
Сол! Анық сол!» - дей берді. Анық сол! Генерал қайда? Айқайлайын деп
еді, оған бірақ даусы шықпады. Сосын атты тепкілеп, Черновқа қатарласты:
- Генерал! Генерал! Мынау... Міне, мынау... - Чернов Тəңірбергенге таңдана
қарады: көзінде жас.
Күлкі ме, қуаныш па, күнге күйген бет те біртүрлі ұйқы-тұйқы. Аузындағы
сөзін айта алмай, шыт-шыт ерін дірілдеп, иегі кемсеңдеп:
- Мынау... Міне, мын-нау-у, - деді.
- Таныс жер ме?
- Иə, иə... таныс.
- Аты қалай?
- Бі-білмей-мін... Ау-зыма... аузыма түс-пей тұр.
- Сенің адал екеніңе өз басым еш уақытта күмəнданғам жоқ. Рақмет, мырза!
Тəңірберген артта қалып бара жатқан əлгі қара жидеге бұрылып қарай
берді. Жиде де, топырақ реңі де, шөп екеш шөптер де... бəрі-бəрі көзіне
оттай басылды. «Сол! Анық сол!» деп арғы жағынан ішкі дауыс та үн сап
жатыр. Ендеше... Иə, иə, ендеше, көре қал, жер реңі тіпті өзгереді. Ат
табаны батпайтын кіршілдек ақ құмайт басталады. Қайсыбір қар қалың
түскен жылдарда ала-бөле осы құмайтқа көк майқара жусан, қызыл изен
қаулап өсіп, дала жүзі сыңсыған шөптен көрінбей кететін. Осы өңірдің бір
жерінде, ұмытпаса, əнебір маңда ши өсетін. Сол өңір тұп-тұтас сыңсыған
ақ шиге қақалып тұнып тұратын. Иə, есіне енді түсті. Ақ... Ақшилі! Осы
өңірдің Ақшилі аталуы да сонан. Биылғы қуаңшылық бұ жақтың да шөбін
күйдіріп жіберіпті. Ана қараш, түбін жел қазып тастаған жусан екеш жусан
да қаракеңірдектеніп, бір жамбасына жығылып қалған. Бұның бəрі бала
кезден білетін таныс жер. Қатты торыққанда тап болғасын ба, көзіне түскен
нəрсенің бəрі - шөбі, тасы, топырағы көңілін толқытып, есіне қайқайдағылар түсе бастады. Ілгері жақтағы əнебір аласа қырдың астында
Ақшилі сайы бар. Ақбаланы алып қашқан жылы өздеріне қараған бай ауыл
Ақшилі бойын жайлап еді! Басқа жердің шөбі қуара бастағанда да сай
бойының табаны қар ылғалын сақтап, ат тұсарлығынан келетін қоңырбас,
бидайықтың ара-арасында хош иісті кек жусан, жауқазын, жалбыз...
Жарықтың осы жалбыз бен жусанның ертелі-кеш мұрныңды жарып
тұратын жұпар иісін айт! Бірді айтып бірге кеткенін қараш... Сірə, күн
өткен болды. Мына ғаламат аптап ыстыққа кім шыдасын?! Абырой
болғанда, қайта Ақшиліге кездескенін айт! Ақшиліде су жетеді. Өздеріне
қараған ауылдың жылқылары осы өңірдің өрісіне сыймай, көрші
ауылдармен құдық үшін қақтығысып қалатын. Ши түбінен қазған
құдықтардың суы күрпіп... Суы... Суы балдай... Айтса да, генерал қайда?
Қаталап шөлдеп келген кісілерге суды аз-аздап беру керек... Əйтпесе... Иə,
иə, əйтпесе, аш өзегін қиып кетеді.
Тəңірберген тақымы босап, бір жағына ауытқып баражатқанын кеш
байқады да, дереу ұмтылып ердің қасынан ұстай алды. Басы айналды ма...
көзі қарауытты ма... күні бойы қылтылдап көзінің алдында тұрып алған көк
аттың қос құлағы көбейіп, үшеу... Неге үшеу? Атта үш құлақ бола ма? Жаңа
ғана үзеңгі қағысып келе жатқан кісілер, аттар бұлдырап, түрін, түсін
шатыстырып, ақ, көк, қара... бəрі ұйқы-тұйқы араласып кетті де,
Тəңірберген құлап қалатындай қорқып, ат шоқтығынан қос қолдап ұстай
алды. Күні бойы жұмған аузын ашпай, үнсіз келе жатқан солдаттар
əлденеге аяқ астынан əбігерленіп, дабырлап у-шу болды да қалды.
Кейбіреулер атын борбайлап шаба жөнелді. Тəңірберген көзін ашса, басы
айналып, құлап қалатындай қорықты. Ілбіп басқан ат үстінде мүлгіп келе
жатып, əнебір Ақбалаға үйленген кезді есіне алды. Несін айтасың, ол
бұның бақытты кезі еді ғой. Бұның қалауы бойынша,жас келіншектің
отауын басқа үйлерден оқшаулап, Ақшилі сайының іргесіне тақап тіккен
еді. Сол жылы сай бойының қалың көгі қашан жаз бітіп, күз басталғанша
көктемдегі балауса қалпын сақтап, балбырап тұрған-ды. Қадірлі қонақтар
болмаса, бай ауылдың үстін босатпай, бірі келіп, бірі кетіп жататын көп
қыдырма атын бір қырдың астына байлап, жаяулап келетін. Сауын малдың
желісі болса да ауыл маңынан аулақта. Түндік түсірулі. Іргесі түрулі. Тек
кейде ұзақ жауған жаңбырдан кейін жазғы түн шұғыл салқындап, жас
жұбайлар жібек көрпе астында сөл тоңазыса болды, малай қатындар
сықырлауық есікті сыртынан жауып кететін.
Бұларға қараған ауыл келесі жылы да көктем шығысымен Ақшиліге
қонған-ды. Сол жылы қыс қатты болды. Соған қарамастан күн жылт
етісімен теңіз жағасын қыстаған ауылдар дағдылы мерзімде дүрк көтеріліп,
тырнадай тізілген көлікті көштер ұбап-шұбап шыққанда қыр əлі қыс
ызғарынан айыға қоймай, қара жел ызғыған жонда ала қанат қар жатты.
Көлік сабырлап, жас балалар қыңқылдап жылағанына қарамастан ұбапшұбаған көштің алды қыс бойы құлазып жатқан кең жайлаудың шетіне
іліге бергенде көктен құйып жаңбыр жауды. Баратын жерге жете алмаған
көш тоқтап, итарқалап үй тігіп, бірнеше күн ерулеп отырып қап еді.
Үшінші күні жауын басылды. Жарқырап аспан ашылды. Шырадай желсіз
тымықтың аяғы ерте көктемнің сары шуағына айналды. Биылғы жылдың
ағыл-тегіл ылғалына керелеген жер күн шықса қоңы қызып буланды да
жатты.
Бұлар Ақшиліге үй тіккен күні ұсақ қаралар төлдеді. Қоңыр төбелердің
күнгей бетінен қылтиған тықыр көк көктем айының сары шуағымен тез
көтерілді. Бұл жаз бойы жас келіншек жанынан екі елі аттап шықпады.
Жазатайым бір жаққа шыға қалса да, сонан қашан үйге жеткенше жаны
қалмай дызығып бітетін. Ауыл қарасы көрінер-көрінбесте ілгергі жаққа
мойын созып, көгалда отырған ақ үйлердің арасынан Ақбаланың отауын
іздейтін. Сыртта қаншама қыз-келіншек болса да, күлтілдеген қызылдыжасыл арасында Ақбала сəні бөлек еді-ау! Қос етек ақ көйлек сыртынан
жасыл қамзол киіп, үкілі сəукеле киіп, шытыра тағып, шолпысы шылдырап
сыртқа шыққанда кəрі-жасы сұқтана қарап... «Əй, мыналарға не болды?
Сонша неге у-шу боп кетті?» - деді Тəңірберген. Еңсесін тіктеп төңірегіне
көз салып еді, жұрттың бəрі аттарын сабалап, ілгері қарай тырағайлап
шауып барады екен. Алды ылдида жайылып жүрген тұсаулы аттарға
жетіпті. Үш-төрт солдат тұсаулы аттарды ұстап, ерттеп мініп жатты.
Қашаған аттарды қуалаған қайсыбіреулер ұзақ жолда тақымы талған ба,
аяғын баса алмай солтақтап жүр. Тəңірберген тақымы астында танау қағып
келе жатқан көк атты тепкілей бастады. «Ақшиліде ауыл отырған болдыау? Кімнің аулы екен?» деп ойлады. Танитын сыйлас біреудің аулы боп, ұят
боп жүрмесе не қылсын?.. Апыр-ай, ə? Кім де болса айлап, жылдап əйел
көрмей, нəпсі зарын тартып келе жатқан мына найсаптар ұятқа қалдырмаса
жарар еді.
- Мырза, ана қырдың астында отырған ауылды көрдің бе?
- А-а?
- Ауылды айтам. Əне!
- А-а... Иə, ау-ыл...
- Үйлері аппақ екен. Сірə, бай ауыл болар? - Тəңірберген бұдан кейінгі сөзді
есіткен жоқ. Қасында үзеңгі қағысып келе жатқан генерал да есінен тарс
шығып кетті. Ол өзіне-өзі сенбегендей, көзін уқалап жіберді. Басын
шайқап-сілкіп қалды да, ілгергі жаққа қайта қарап еді, бұл жолы солдаттар
ұстап мініп жатқан тұсаулы аттардың санындағы тайтұяқ таңбаға тіксіне
қарады. Əлі де болса көзіне сенбей қайта қарап еді. Қателеспепті. Жылқы
болған жылқының бəрінде де тайтұяқ таңба.
Тізгін ұстаған қолы қалтырап, бүтіл денесі безгек буғандай қалшылдап ала
жөнелді. «Ойпырмай... Құдай-ай!.. Құдай-ай!..» Қатты соғып кеткен жүрек
аузына тығылды. Өзінен ат бойы алға түсіп кеткен генералға дауыстайын
деп еді, оған бірақ даусы шықпады. Оның үстіне қарысқан жағы да
ашылмады. Дір-дір еткен еріндер бір-біріне жуыспай, тісі тісіне тиіп сақсақ...
***
Кіл өңшең жұмыртқадай ақ үзікті аппақ ауылға жақындап келе бергенде
көк ат төбеге ұрғандай тұрып алды. Тəңірберген аттан қарғып түсті. Басын
жерге салып, төрт аяқтап тұрып алған атты қақ маңдайдан тартып-тартып
жіберді де, бұл кезде ана жақта əскер талап, ызы-шу, азан-қазан боп жатқан
ауылға жүгірді. «О, Құдай! Құдай! Саған не жазып едім? Қай пиғылымнан
таптым? » Өлі құрыды ма, əлде сүрініп кетті ме, əйтеуір жан-ұшырып келе
жатып мұрттай ұшып түсті. Көзі қарауытып кетті. Есінен танып жатып та
ұлыған иттей қыңсылап, қолы жеткен жердің топырағын тырнап, өкіріп
жылап жатқанын өзі де сезбеді. Кенет дір етіп, жасын тыйып ала қалды.
«Құдай зауалыңды берсін!» Иə, мынау сол! Өзі білетін баяғы кəрі əйел.
Соның қырылдап шығатын жарқыншақ дауысы. Бұны тағы да тапты.
Жəне... апырай, қарғысы қабыл болғанда тапқанын қарашы.
Бұл не, түс пе? Жоқ, түс емес. Қорқынышты түстің өңінде қайталаған
жалғасы... жо-жоқ, о да емес. Түс пен өң арасында аян беретін өлі аруақ
жаңағы кемпір бейнесіне еніп, соның аузымен айтты ма? Солай ма? Бар
пəле тастай қараңғы түнде қара киінген бір топ кісіден басталмады ма? Иə,
содан... Содан басталған-ды. Тастай қараңғы түн-тұғын. Қара киінген бір
топ кісі шырт ұйқыда жатқан ауылға дыбыс шығармай, атын ақырын
бастырып келген еді. Бірақ шырт ұйқыда жатқан жұрт бəрібір оянып,
сыртқа жүгіре-жүгіре шыққан еді ғой. Құйрық-жалы сүзілген қара атты дəл
сондай қара киімді кісі тізгінінен жетелеп əкелген еді ғой. Қара киізге
ораған өлікті қол-аяғын салақтатып қара аттың үстіне көлденең салыпты.
Ат үй алдына тоқтай бергенде іштен аңырап шыққан кəрі əйел ай-шайға
қарамай бас салып өлікті құшақтай алды. Бетін алып-салған қаралы
кемпірдің өкірген даусы қараңғы түнді қақ айырған-ды. Кəрі əйел дауыс
салғанда бір жан жанына батып бара алмаған-ды. Бұ да желбегей жамылған
шапан иінінен түсіп, сілейіп тұрып қалған-ды. Қара түнді тілгілеп жатқан
қаралы дауыс кенет кілт тыйылып еді де, қара жамылған кəрі əйел көп
ішінен жас жуған бетін бұған бұрып: «Қартайған шағымда жалғыз
баламнан айырып, жұлынымды үзіп отырсың. Құдай зауалыңды берсін!» деп еді ғой. Мынау сол! Сол. Мына аспан, мына жер, су, бүтіл айдай əлем
соны қайталап, күңіреніп тұр. Құдай зауалыңды берсін! Зауал!.. Зау-ал!..
Тəңірберген бар денесімен жерге, қара жерге кіріп барады. Жоқ, қара жерге
кіре жаздап, у жеген иттей қыңсылап, жер тырналап жатқан-ды. Тас боп
бітіп қалған құлақ дəл қазір қарғыстан басқа түк сезбеді, түк есітпеді.
Керек десе, тас төбесінде бір жоғарылап, бір төмендеп жағы талмай шыршырлап тұрған бозторғай үнін де сезген жоқ-ты. Жасын тыйғасын да
шекесі сынып бара жатқан зілдей басын жерден көтере алмай жатыр. Сонан
бір кезде сүлдерін қозғап, түрегеле бергенде тəлтіректеп кетті. Аяғын
əлтек-тəлтек басты да, қалт тоқтап, денесін билей алмай шайқалақтап
тұрды да, қайта жүрді. Бір жүріп, бір тоқтап, етектегі ауылға жетем
дегенше кейінгі жақтан əлі де лек-лек боп ағылып келіп жатқан атты
əскерлердің талайы басып озды. Бəрі де қызыл көрген құзғындай
құтырынып алған. Қара жалдан құлай берістегі кең жазықта қаперсіз
отырған ақ үзікті бай ауылға аттарын борбайлап шапқылап барады. Ауыл
үсті у-шу. Азан-қазан. Қайда тығыларын білмей, үй-үйдің арасында шыршырлап жүгірген қыз-келіншек. Атылған мылтық. Тасырлап шапқан ат.
Қан-қан бөксесін сүйретіп, үйден-үйге тығылған иттер. Жылаған бала.
Əлгіде ғана үй жанында ойнап жүрген баласынан көз жазып, ойбай салған
қатындар.
Тəңірберген самсөз, сүлесоқ. Ештеңе миына кіріп шыққан жоқ. Осы қазір
ол: «енді маған бəрібір» деп, көз алдында болып жатқан сұмдыққа иманы
селт етпей, бейтарап бей-жай қараған бөгде адамдай. Ана жақта еліріп
алған солдаттар еңселі ақ үйлерге баса-көктеп кіріп, сыртқа мес-мес айран,
кісі бойы сабаларды сүйреп шығарып жатыр. Құдық басы, тіпті, ығы-жығы.
Дабырлаған дауыс. Даңғыраған шелек. Генерал Чернов та сол маңда.
Тəңірберген тəлтіректеп келеді. Көзі түскен кісілер үрпиісіп шошып
қалады. Бірақ олармен бұның ісі болмады. Тіпті назар аударған жоқ.
Иығынан сыпырылып түскен шекпеннің бір шалғайын сүйретіп келді де, су
толы шелекке бас қойды. Омырауына төге-шаша сылқ-сылқ жұтып жатқанды.
Генерал Чернов қасындағы бір офицерге «шелекті ал» дегендей ымдап
еді, офицер:
- Мырза, енді болды, - деп еді, Тəңірберген құлақ аспады, сосын офицер
қолынан шелекті жұлып алды.
Чернов оған жақындап, қасына келді.
- Мырза, жаяу жүрсің ғой, атың қайда?
- Ат-т?..
- Жақсы ат еді. Бірақ оқасы жоқ. Мына ауылдың жылқысын айдап
əкеліңдер деп əмір бердім. Жақсысын таңдап мінерсің.
Тəңірберген үндемеді.
- Мынау бір бай ауыл екен. Жолымыз болды. Ауылдың қариялары əне! Ана
тұрған солар. Сөйлес.
Тəңірберген мырс етті. Оның өңіндегі мысқылды байқап қалған Чернов:
- Таныдың ба? - деп еді.
- Иə, таныдым, - деді Тəңірберген.
- Кімдер? Білесің бе?
- Білем. Мені құттықтауыңызға болады.
- Қалай?
- Бұл менің ауылым.
- Да-а...
Генерал Тəңірбергеннен көзін тайдыра берді. Ол енді мырзаның қасында
аялдап тұра алмай, соңына ерген нөкерлерімен тайып тұрды. Олар ұзаған
бойда Алдаберген софы бастаған ауыл ақсақалдары өлі де болса жанжағына үркектеп қарап, Тəңірбергеннің қасына келді. Қара сұр бəйбіше
басқалардан бұрынырақ жеткен еді, келе сала мырзаны бас салып құшақтай
алды:
- Мырза-ау, не болдық? Не күйге түстік, ойбай?!
- Əй, келін, қой, қоя тұр, - деді Алдаберген софы.
Ойбай-ау, атеке-ау, қоятын не қалды?
- Жə, жетер! Əй, Тəңірберген, сен бе мыналарды бастап əкелген?
Тəңірберген үнсіз, сұлық.
- Келістірдің. Ауылымның үстінен əскер құлатып, аузы түкті кəпірге, əне,
көр, аш қасқырдай талатып жатырсың.
Тəңірберген əлі сол сұлық қалпы.
- Талатпа аулымды. Есебін тауып, мыналарыңды алып кет.
Қара сұр бəйбіше мен қалған ағайын-тумалар да кəрі софыны қостап,
дабырлай жөнелді:
- Тəңірбергенжан, бізді тыңда. Сөзімізге құлақ сал.
- Иə, бала-шағаның көз жасына қалма.
- Тым құрыса талатпа.
- Бейбастақтығын тыйсын.
- Мыналардың түрі жаман. Үй-мүлкіңді тонап, астан-кестеңін шығарып
жатыр. Құрсын... Құрсын, күйедей жалап барады. Бізді қайтсін, бізді жыр
демесе де, сенің тіліңді алар!
Тəңірбергенді шел қайта қинады.
- Əй, неге үндемейсің? Мыналарыңды алып кетесің бе, жоқ па? Айдың күні
аманда аулымның үстіне жау құлатып, уа, бізге істеген бұл қай лаңың? деді кəрі софы ақырып.
Тəңірберген бұған да селт етпей, басы салбырап тұра берді. Кəрі софыдан
кейінірек тұрған ауыл ақсақалдарының өңіне үрей пайда болды. Бір-біріне
қабақ астынан қарап, күбір-күбір тіл қатты:
- Мынаның есі дұрыс па?
- Мен де соны ойлап тұрмын.
- Пері салқынын салған ба? Тіл-жағы байланғаннан сау ма?
- Тегін емес. Тірі аруақ.
Діндар шалдар күбірлеп, тілін кəлимаға келтірді. Қара сұр бəйбіше де
жасын тыйып, күйеуінен көз айырмай бағып қапты. Қараған сайын
көңілдегі күдікті анықтай түскендей, түсі бұзылып барады. Тек Алдаберген
софы сезіксіз. Жасы үлкендігіне қарамастан осы інісі бұның сөзіне де, өзіне
де зейін қоймай, үнемі осылай немқұрайды қарайтыны қытығына тиетін-ді.
Соған қатты зəбірленетін. Əсіресе, соңына ерген мына ауыл
ақсақалдарының алдында өзінің таусылып айтқан сөзіне де құлақ аспай
қойғаны ызасын қайнатты.
- Е, Құдай... - деп, күмпиген жуан саусақтардың сырт жоны жүн-жүн қолын
қызарып батып бара жатқан құбылаға созды. Софы ажарынан беті қатты
бір қаталдықты байқаған шалдардың зəресі ұшып, «астафиралла!» деп
жағасын ұстай алын еді.
- Атеке-ау, бізді Құдайдың қарғағаны аз ба еді?.. - деп қара сұр бəйбіше
зарлап қолына жабысып еді, кəрі софы келінін итеріп тастады да, қос
қолын құбылаға қайта созып:
- Е, Құдай! Мына ақ пен қызыл арасында, мына зауал шақ-та... - дей
берген-ді.
Ертеден бері түк сезбей тұрған Тəңірберген софының аузынан шыққан
сөзге тіксініп қалды.
- Жоғал! Жоғалыңдар! Көзіме көрінбеңдер! - деп айқайлап, тұла бойы түгел
қалшылдап кетті. Онсыз да үрпиісіп тұрған кісілерге қамшы үйіріп тап
берді. Мыналар бұрын-соңды мырзаның дəл бұндай түрін көрмеген-ді.
Жаңа ғана едіреңдеп тұрған кəрі софының өзі де жұмған аузын аша алмай,
ығысып шегіне берді.
Ауыл үсті азан-қазан. Аузы аққа тиіп əлденіп алған солдаттар шын лаңды
енді бастапты. Қолға іліккен дүние-мүліктің кəдеге жарайтынжарамайтынына қарамай, көзге түскен жылтырақты қапқа, дорбаға тығып,
аттың артына бөктеріп жатыр. Бай үйлердің тұсына ұстаған қалы кілемдер
мен сусар бөрік, түлкі ішіктің талайы қанжығада кетті. Үстіне əскер
құлағанша бейқам отырған ауылдың бойжеткен қыздары мен жаңа түскен
жас келіншектері қайда тығыларын білмей, үй мен үй арасында
жанталасып жүр. Əсіресе, еңгезердей бір солдаттан қашқан жас қыз
шырылдап, далаға шығынып барады.
- Бұл ауылдың еркектері қайда, ойбай?! - деп олардың соңынан қыз шешесі
далпылдап жүгіріп баратты.
Ес-түссіз Тəңірберген ауыл ортасында теңселіп тұр еді, бір жас жігіт
жүгіріп кеп:
- Ағажан-ай, масқара болдық қой, - деп жылап жіберді.
- А-а?..