Қан мен тер - 23

бірін білген жоқ-ты. «Соны сезе ме екен?» - деген ойда мырзаға білдірмей,
көзінің астымен қарап қояды. Үйге келгелі де мырзаның қабағы ашылмады.
− Үйлеріңе барыңдар, жолаушылар демалсын, - деді бəйбіше.
Қыдырмалар кеткесін бəйбіше күйеуіне бұрылды:
− Мырза, інің төсек тартып жатқалы біраз болды. Кіріп шық.
Тəңірберген бетін сырт салып отыра берді; ол қазір інісіне ренжулі. Болыс
ағасының орнын құлатпай, өз алдына дербес үй ғып қойғысы келген
Тəңірберген қалаға жүрер алдында екі қатын үстіне жеңгесін алған-ды.
Бұған Жасағанберген бұлан-талан боп:
− Не деген масқара? Қазақ байында қатын алудан басқа қасиет қалмаған
ба? - деп толы көптің алдында ағасын тілдеп тастаған-ды. Сосын бұл:
«Ендеше, өз обалың өзіңе. Саған қор қылғанша, сол қыздың да қызығын
өзім көрейін», - деп түйген ішінен.
Əдетте, Тəңірберген ойына алған істі ағайын-туманың ақылына сап, сары
уыздай шайқап жатпайтын: ондай жерде ол тек ойлаған ісінің өзіне тиімді,
тиімсіз жағын көздейді. Өзіне тиімді екеніне көзі жетсе болғаны,
қарақшыны көз ұшына тігіп алады. Сосын құдды көлігі мықты
жолаушыдай, қашан мақсатына жеткенше бір əуеннен танбай ілгері тарта
беретін. Бұл бірақ осы жолы Айғаншаны үйіне кіргізіп алуға асықпады.
Əуелі орын босатып алу керек екенін білді де, Шалқардан келе сала
Ақбалаға қысымды күшейтті. Ақбаланың төсегіне жуымады. Ақбаладан
туған нəрестенің көптен бері əл үстінде жатқанын естісе де, қаладан
келгелі басын сұққан жоқ.
Ақбала күйеуіне кісі салып:
− Жазығым жоқ еді ғой. Сыртқа тебетін не жөні бар?.. - деп наз білдіріп еді.
Бұны есіткенде мырза мырс етіп бір күліпті. «Мені қалай кінəлайды?» депті. «Соған бола мен ағайын, тумалардың қарсы болғанына қарамай,
əкесіне кісі жіберіп, аяғына жығылмадым ба? Кісімді қызыл ала қан ғып
сабады. Құрметімді тəркі етті. Əкесіне қадірі болмағасын басқаға ренжіп
қайтеді?» - деп қатты бетінен қайтпай, безеріп отырып алыпты.
Сонан бері басына қара күн туған Ақбала өз күйігіне өзі өртеніп, жан
адамның көзіне көрінбей, үйіне тығылып алды. Баласы ауырғалы тіпті зəре
жоқ. Баладан айырылса бай ауылдың бұны бір күн ұстамасын білді де,
ендігі тірлігінің жалғыз талшығына жармасып, күйіп-жанып жатқан
баланың асты - үстіне түсіп бəйек боп жүр. Ерніне су тамызады. Қайта қайта емізеді. Бірақ бала ембей, кішкентай қылқанақ тісімен емшегінің
ұшын қырқып тастады.
Сəскеде Тəңірберген келді. Ол бірақ балаға жуымай, кекірейіп алыстан көз
салып тұр еді. Ақбала оның бар- жоғын сезбегендей баланың астын құрғата
берді. Тəңірберген келуін келсе де, енді қалай шығып кетудің есебін таппай
тұрды да:
− Əй, балаң қалай? - деді.
− Бұл сенің де балаң... - деді Ақбала.
− Сөздің үлкені сенде болды ғой. Иə, ал?..
− Шіреніп не ғып тұрсың? Балаңды көрмейсің бе?
− Иə, тағы не айтасың?
− Тоқалдан туса да, сенің балаң емес пе еді?
− Ал, сонан?..
− Алы сол, - деп Ақбала тап қазір, тап осы арада айта қоймайтын ашулы
сөздің аузынан қалай шығып кеткенін байқамай қалды. Баланың астын
құрғатып, бесікке бөлегесін ғана бойын тіктеді. Əлі де бір орыннан
тапжылмай, кекірейіп тұрған мырзаға бұ да енді тайсалмай, ызалы жас дір дір еткен шаралы көздің қарашығы ұшқындап қарады. Бұны күтпегесін бе,
Тəңірберген ə дегенде абыржып қалған еді. Ол жəне Ақбаланың бетінен
оты шыққан тап осы бір қазіргідей өжет те сұлу кезін көрген жоқ-ты;
екіталай ерегісте жазықсыздан жазықсыз сыртқа тепсе де, бірақ өз көңілі
онан əлі де болса құйттай суый қоймағанын сезіп еді.
Долылық буған Ақбала:
− Мен... мен осы үйдің пендесімін бе? Саған некелі қатынмын ба? Əлде... деп аз бөгеліп, ақырғы сөзін алқымына таяп тұр.
Тəңірберген шімірікпеді. Миығынан күліп тұр. Ақбала оның осы түрінен
шошыды. Сарқылып айтқан жаңағы сөзі де, көзіндегі жасы да оның
жүрегін құрттай да жібітпеген.
Сонан шошыған Ақбала енді сəл кідіргенде сүлдері құрып, бала жатқан
бесікке асылып жылап жіберетін еді. Тəңірберген:
− Ал... сосын? - деп, отқа итергендей өшіктіре түсті. Ақбала жасын тыйып
алды. Өңінде де жаңағы жасқаншақ ажардан із қалмаған. Тəңірбергенге
жиіркенішпен қарады.
− Əлде... əлде басым ашық жан болсам, маған ұлықсат бер!
− Ой, айналайын, рұқсат! Бар, жөніңді тап! - Ақбала дəл бұны күтпеген еді.
Қапелімде не дерін білмей тұрып қалды. Тəңірберген шығып кетті. Осыдан
кейін ол ешқайда шықпай, бəйбішенің үйінде жатып алып, Ақбалаға осы
ауылдың қайда бір тентек, сотқар жігіттерін бірінен кейін бірін жұмсап,
қырына ала бастады. Ауру баланың тəуір болғанына да қаратпай, қуып
шығатын түрі байқалды.
Ақбала қарсыласпады. Ұрысқан да, кінəласқан да жоқ. Жалыныпжалбарынбады. Оның бəрінен ештеңе шықпасын білді де, басына түскен
іске белін бекем буып, тас түйін боп бекініп алып еді. Тəңірберген келіп
кеткеннен кейін бұл ауыл бұған ас та бермеді. Екі күннен бері нəр татпаған
əйел астан бұрын, əсіресе, шөл қатты қинап бара жатқасын сумен қайтақайта аузын шая берді.
Түнемелікке қарай баланың қызуы қатты көтерілді. Ақбала бұл түнді де
өрелі көзімен атырды. Сонан тек таң алдында бесікке асылып қалғып
кеткен еді, сол бойда шошып оянды. Бауырындағы баланы əлдекімнен
қорғап: «Бермеймін... бермеймін...» - деп айқайлап оянды. Білтесін басып
қойған аспалы шамның əлсіз сəулесі дірілдеп, қара көлеңкелеп тұрған
абажадай үлкен бөлмеге үрейлене қарады.
Кейін бəйбіше жұмсаған қатындар келіп қолынан баланы алмақ болғанда
да, Ақбала қарсыласпай, тек əлденеге абыржып «қазір... қазір... емізіп
берейін», - деп кеудесін ашқысы кеп, омырауындағы түймелерді тартқылай
бастады. Бəйбіше жіберген əлгі қатындардың ішіндегі мосқал əйел:
− Шырағым - ау, баланы қайтесің, онан да өз басыңның қор болмау жағын
ойламайсың ба?! - деген еді.
Бəйбіше ішке жайнаңдап кіріп келді. Кірген бойда бірден Ақбалаға, сосын
əлгі қатындарға қарады. Үстіндегі өрттей қызыл атлас көйлек күн
сəулесімен құбылып жалт - жұлт етеді.
− Киімдеріңді ал. Алдыңда салулы төсек, салқын үй тұрған жоқ, - деді ол
Ақбалаға.
Ақбала есітпеді ме, əлде есіте тұрса да елемеді ме, екі құрсақ көтергеннен
кейін де əлі сол баяғы қыз кездегі сымбаты қаз - қалпында қарап тұрған
сұлу бойын əсіресе тап мына күндесі алдында қасақана кекірлікпен ақырын
қозғап жөнеліп бара жатты. Бəйбіше сыртынан қарап тұрып ернін
шығарды.
− Адыра қал... тастанды!
Жас бала кетіп бара жатқан анасына қолын созып, талпынып жылай бастап
еді, бəйбіше:
− Ой, көрдемше... - деп баланы жерден көтеріп ала берді де бүйіріне қолын
батырып мытып алып еді, бала шар етті. Есікке барып қалған Ақбала жалт
қарады. Балаға тағының тырнағы тигендей, жанұшыра жүгіріп келді де,
бəйбішенің қолынан жұлып алды.
− Мына сайқал қайтеді, ей?
− Баламнан аулақ!..
− О, сорлы!.. Бала ма саған?! Əй, қатындар, неғып тұрсыңдар, баланы
алыңдар!
− Жақындамаңдар! Бермеймін баламды.
Бəйбіше сып беріп сыртқа шығып кетіп еді, кідірмей қайта кірді. Қасында
еңгезердей екі жігіт.
− Əуселеңді енді көрейін. Баланы тартып алыңдар! - Бəйбішеге еріп келген
əлгі екеу Ақбаланы екі жағынан тырп еткізбей ұстап тұра қалды. Бəйбіше
насатты жүзбен қайқаңдап келді де, Ақбаланың қолынан сырқат баланы
шырылдатып тартып алды.
− Жауыз - да - р - р!..
Екі жігіт Ақбаланың қолын артына қайырып ұстады да дедектетіп сыртқа
алып шықты. Екеуі де үнсіз. Сол үн-түнсіз күйі ауыл сыртына əудем жерге
апарды да, ақырын, бірақ бет бақтырмайтын қатал нығыз үнмен:
− Жеңеше, енді тыныштықпен ың-шыңсыз жөніңді тап! - деді.
Күн бүркеу. Көктен қадау - қадау қар түсіп тұр. Кешке қарай жауатын түрі
бар. Бірақ Ақбала қазір оны сезіп те, байқап та келе жатқан жоқ;
жаңағылардың қалай кеткенін де білген жоқ-ты. Ауылдан ұзай бергенде
түйе мінген бір бала артынан қуып жетті:
− Жеңеше, апарып тастайын.
Ақбала лəм-мим демей, жөніне тарта берді. Бала түйесін тайрақтатып кеп
Ақбаланың о жағына бір, бұ жағына бір шығып, түк бітіре алмағасын
алдына өңгерген бір бума нəрсені жерге топ еткізіп тастай салды.
− Киімдерің.
Ақбала оған да мойын бұрмай, қалың қарды омбылап, бет алған жаққа
қарасы ұзап кетіп бара жатты.
***
Патша тақтан құлаған хабар қазақ даласына тез тарады; қыс айында кісі
аяғы жете қоймайтын алыс ауылдарға да осы хабар дүңкілдеп естіліп
жатты. Сонан бері талай уақыт өтсе де, ел іші дауыл соғып өткен теңіздей
дабырасы басылмады. Күн санап жаңалық хабар үйден үйге, елден елге
тарап, жұрт «енді не болар екен» деп елеңдесіп отыр еді. Қаладан келген
кірешілер: «ел билігін уақытша үкімет қолына алыпты», - деп, тағы бір
тосын хабар жеткізді. Бір үкімет дұрыстап билей алмайтын болғасын ендігі
жерде елді қос үкімет билейтін бопты деген қауесет те гу-гу. Ел іші
тыныштығынан айырылып, елеңдеп отырғанда бір күні кешегі жылы
приемға алынған қазақ жігіттері елге қайта бастады деген сыбыс шықты.
Сол күні ақ пен қызыл арасында қаладан Тəңірбергеннің кірешілері келді.
Ауыл адамдары жиналып қалды: кірешілердің ішке кіріп бой жылытып
алайық дегеніне қарамастан тұс - тұстан сұрақты жаудырып жатыр:
− Уақытша үкімет қалай?
− Іншалла, патшадан жаман болмас.
− Əй, патша жұмысына алынған жігіттерден не хабар бар? Елдеріне
қайтара бастапты деген не?
− Сондай сөз бар...
− Келген адамдар жоқ па?
− Бірлі-жарым келіп жатыр деп те есіттік.
− Апыр - ай, мынау бір жақсылық екен! Қуанышты халық кірешілерге
ілесіп үйді-үйге кіріп, түннің бір уақытына дейін жатпай гу-гулесіп, əркім
əр түрлі топшылаулар айтып жатты.
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Еламан кір-кір шинельдің жағасын көтеріп алған. Еш жерге тоқтамай
құйғытып келе жатқан пойыздың орта тұсындағы қызыл вагоннан мойнын
созып, ілгергі жаққа қарап қояды; көп ұзамай Ұлпан стансасының үйлері
көрінді. Ар жағында Шалқар тиіп тұр. Пойыз Ұлпанға тоқтамайтын сияқты
еді; Еламан да тоқтамағанын тілеп тұрған; стансаға қатарласып келе
бергенде, қатты келе жатқан пойыз кенет табанын тірегендей салдыр күлдір тоқтай қалды. Қашан жүретінін ешкім білмеді. Кейінгі жақтан тағы
екі пойыз келіп, екеуі де тоқтамай тұра Шалқарға тартты. Киімі жұқа
Еламан кешке салым тоқып бүрсеңдеп жүр еді, жол бойында істейтін бір
қазақ кездесіп, үйіне ертіп аларды. Еламан жуық арада жылына алмады.
Ыссы астан кейін үй иесімен əңгімелесіп отырып қалай ұйықтап кеткенін
өзі де сезбеді. Ертеңіне кештеу оянды. Үй иесі пойызға отырғызып
жібергісі келсе де, Еламан көп күтіп қалармын деген оймен тез кеткісі
келді.
− Жаяу кетпексің бе? Қиындық көресің ғой.
− Қайтер дейсің? - деді Еламан.
Асқа тойды. Ұйқысы қанды. Тынығып, əл жинағасын ендігі қалған жолдың
қиындығы қаперіне кіріп шыққан жоқ. Қолына ыңғайлы таяқ тауып алды
да жолға шықты. Көп ұзамай ілгері жақтан разъездің төбесі көрінді. Бір
кезде кейінгі жақтан пойыз қуып жетіп, жалғыз жаяудың тұсынан
сыпыртып өте шықты.
Жалғыз адамға ой да үйір. Қыста қалың түскен қар көктем кіргесін кенет
шұғыл еріп, миы шыққан жерді шылқылдатып кешіп келе жатқан Еламан
бастан кешкен кешегі күндерді есіне алды. Түрік жерінің таулы, тасты,
қарлы, боранды қысы бұларды қатты қинап еді. Соған қарамастан орыс
əскері қайта - қайта шабуылға шығып, үш жүз шақырымдай ілгерілеп
Эрзрум қамалын алды. Онан қыстың көзі қырауда Сарықамыс пен
Трапезунд портын басып алмақ болған орыстар қырылғанына қарамай,
қақаған суықта қалжырап титықтаған əскерді қайта - қайта айдап ұрысқа
салды. Оққа ұшқандар, сүзектен, аштан өлгендер жол бойы қарайып қалып
жатты. Түрік жеріне ілгерілеп кірген сайын кейінгі жақпен қатынас
қиындап, солдаттар ашығып, оқ - дəрі мезгілімен жетіспеді. Жұмысшы
батальоны мың - мыңдаған қазақ, өзбек, қырғыз жігіттер қарлы боранда аш
- жалаңаш жүріп шабуылдап бара жатқан орыс əскерінің соңынан темір
жол тартпақ болса да, бірақ оған рельс болмады да, бір ай бойы Вологда Архангельск темір жолының рельсін сөгіп əкелуін күтті
Қыс қатайып, аштық пен суыққа ұшыраған жұмысшы батальоны қырыла
бастады; тірілердің де қауқары шамалы. Əсіресе, Рай қатты əлсіреді; жас
жігіт аштықтан бұрын суыққа шыдамай, қалшылдап ұшып бара жатқасын
Еламан оған үстіндегі жылы киімін шешіп берді. Соған қарамастан титығы
құрыған інісі темір жолдың қарын күреп жатқан қара құрттай кісілердің
арасында қалш - қалш етіп күрекке сүйеніп тұр еді; сол үстіне кейінгі
жақтан бұларға көмекке жіберген бір эскадрон атты əскер келді. Жылы
орнын тастаған солдаттар ызалы еді; əсіресе шегір көз бір солдат сүлдерін
көтеріп жүрген қырғыз, қазақ, өзбек жігіттеріне қамшы үйіріп, боқтап,
қаралай құтырып жүрді де, анадай жерде күрегіне сүйеніп тұрған Райды
көргенде жыны қаптап шыға келді.
− Ах, ты Сволочь...
Əй - шəйге қарамай қамшымен қақ бастан тартып жіберді. Онсыз да аяғына
шаққа тұрған жігіт қарсыласуға жарамай, қолымен басын қорғап бұға
берді. Шегір көз солдат кіжініп қайта ұмтыла бергенде қайдан сап ете
қалғаны белгісіз, Еламан солдаттың қолынан ұстай алды. Солдат бірер
жұлқып көрді, бірақ ұзын бойлы, иықты ірі қазақ бір қолымен ұстаса да
тырп еткізбеді.
− Жібер! - деді солдат. Еламан үндемеді.
− Ə-ə, с-солай ма?
Солдат бір иығын алдына төсеп, тұздай көзі ежірейіп, үлкен ызғармен
жақындай берді. Бұның аяғы төбелессіз тынбасын білген Еламан көз
қиығын анадай жерде жұмыс істеп жатқан бір топ қазақ, өзбек, қырғыз
жігіттерге тастап еді, олардың тұрған жерден қозғала қоятын түрі
байқалмады. Сол екі арада жаңағы шегір көз солдаттың қасына үш солдат
кеп иықтасып қатар тұра қалды. Еламан қорықса да, бірақ əзір ығыса
қоймай, кеуде тірестіріп тұрғанда көз оты жарқ етті. Басын сілкіп, жұдырық
тиген көзін ұстай алды. Соның ар жағында шойындай жұдырық ес жиюға
келтірмей, сартылдап жауып кетті. Мұрны қанады. Келесі бір жұдырық
құлақ шекеден тигенде құлай жаздап, аяғына əзер тұрып қалды. Ет
қызуымен елең қылмай, есіл - дерті солдаттың жағасынан ала кеткісі кеп
қолын оңды-солды сілтеп, тап-тап беріп жүрген-ді. Бір жуан дауыс дəл
қасынан гүж етті:
− Тоқтатыңдар!
Бұлар құлақ аса қоймап еді; желкесі күжірейген біреу екеуінің арасына
кимелеп кірді де, көкіректерінен тіреп тұра қалды. Шегір көз солдат оған да
жұдырығын ала ұмтылып еді, бірақ анау бұрынырақ қимылдап, шегір көзді
иектің астын ала бір нұқып қалпақтай ұшырды:
− Ну - у, қараңды батыр!
Еламан оған енді назар аударып еді, шойыннан құйғандай сом денелі,
шүңірек көз, орақ тұмсық солдат бұған қолын созып тұр екен:
− Сірə, жерлес болармыз, - деді ол.
− Қа - лай?
− Қазақ емессің бе?
− Қазақпын...
− Мен де со жақтанмын. Үй - ішім Шалқар қаласында тұрады. Мюлгаузин.
Еламан жас балаша аузын ашып қапты. Мюлгаузин күректей қолымен
қарды көсіп алды да, Еламанның қан сауғалаған мұрны мен бетін уқалап уқалап жіберді.
− Қайратты жігіт көрінесің. Тек төбелеске шорқақ екенсің. Бұл арада біраз
болатын түріміз бар. Қаға берісте төбелестің тəсілін үйретермін. Жоқ, сен
күлме! Əне, біздің командиріміз келе жатыр.
− Қайсы?
− Ана алдыңғы қара атты. Ротмистр Рошаль.
− Бізге жақтасқаның үшін... - дей түсті де, Еламан тоқтап қалды.
«Жазғырмас па екен?» -деген сөздің орысшасы аузына түспей, мүдіріп
тұрғанын байқап, Мюлгаузин «Тəуекел, көрерміз. Сен тек əлгі шегір көз
сайтаннан сақ бол», - деп ескертті.
Патша тақтан құлағасын орыс əскері түрік жерін тастап, Трапезунд
портына ағылды. Бас еркі өзіне тиген жүмысшы батальоны да күн - түн
қатып Трапезундқа жетті. Мұнда келгесін
Еламан Мюлгаузинмен бір-ақ рет кездесті. Ертеңіне Мюлгаузиндерді
кемеге отырғызып, елге жөнелтіп жіберді. Айрылысар жерде Мюлгаузин
бұған «Шалқарға кел, жұмыс тауып берем, депода бірге істейміз» деп
шақырып кеткен-ді.
Еламан сол уəденің ізімен досын іздеп келеді.
***
Еламан бірден депоға барды; түйе қорадай ақырайған зəулім депо іші
толған паровоз; кісі - қара көп, абыр-сабыр.
Еламан Мюлгаузинді кімнен сұрасам екен деп, алақтап жан - жағына қарап
келе жатқан-ды. Ыстық буды бұрқыратып, ентігіп тұрған күйелді - күйелеш
паровоз бұның дəл құлағының тұсынан шыңғырып жіберді.
− Ə, қорқыттым ба? Ха-ха-а!
Біреу ту жоғарыдан, паровоздың терезесінен мойнын созып қарқ - қарқ
күліп тұр. Еламан есін жиям дегенше ол жерге қарғып түсті. Еламан оны
бас салып құшақтай алды:
− Петь - ка!..
− Ладно, нежности потом. Эй, Яша, - деді Мюлгаузин машиниске айқайлап.
- Давай, укати свою тележку!
Еламан онан бұнда кім боп істейсің деп сұрағысы кеп еді; бірақ біреу
«митинг!» - деп айқайлады. Оны қалғандары қағып алып, «митинг!.,
митинг!» деп бір-біріне жеткізіп жатты. Онан паровоздар айқайлап, депо
іші қапелімде азан - қазан болды да кетті. Кіл қабағын қарс жауып алған
түсі суық кісілер жұмысты тастай - тастай сала əлдебір жаққа асығыс-үсігіс
жүгіріп барады.
− Бұл не? Тағы да митинг пе? - деді Мюлгаузин қасынан өтіп бара жатқан
көзілдірікті қартаң жұмысшыны сəл бөгеп.
− Иə, митинг...
− Бізге митинг емес, мылтық керек.
− Менімше, екеуі де керек.
− Əй, сендерді қойшы. Сөзден басқа бітірерің жоқ.
− Сен... немене, митингіге бармайсың ба?
− Жоқ.
Сүйдеді де, Мюлгаузин Еламанға:
− Жүр, кеттік, - деді.
Сыртқа шыққан бойда Еламанның ұсқынына одырая қарап тұра қалды:
үстінде алқам -салқам ескі шинель. Аяғында жұлығынан шұлғауы шыққан
сарала балшық етік. Арқасында қозы қарнындай томпайған жолдорба.
− Майданнан келгенде мен дəл сендей едім. Қарындасым көйлегімнің битін
қарап тауыса алмағасын, ақырында отқа жағып жіберген-ді.
Еламан бұнда келгесін ауылға тартып кетпей, ə дегеннен депоға барып
досын іздеп тапқанына қуанды. Жұртқа өмірін жүргізіп, айтқанын істетіп,
төңірегіндегілердің бəрін билеп - төстеп жүретін дəл осындай досы
болғанына мақтанды. Осындай кісінің қасында жүргенде бұның да көңілі
өсіп, еңсесі көтеріліп, не ойласа соның бəрі оп - оңай орындала қалатындай
сезді.
− Сенің қалада танысың бар ма? - деді Мюлгаузин.
− Жоқ.
− Онда біздің үйге жатарсың. Ал, кеттік!
Өмірі орыс үйіне жатып көрмеген Еламан досының ұсынысын іші қаламай,
біртүрлі ыңғайсыздық сезіп тұрса да, бірақ қарсы болмады.
− Еліңе қайтасың ба, əлде қаласың ба?
− Сен қандай ақыл бересің?
− Вот чудак. Өз жөніңді өзің білесің де...
«Вот чудак», - деді Еламан ішінен. Жөндеп түсінбесе де, мына сөздің
астарында кісі зəбірленгендей əлдебірдеңе бар сияқтанды.
− Қалсам жұмыс табыла ма?
− Табылады.
− Қандай жұмыс?..
− Ояз начальнигі қалай?
− Оны қайтем, өзіме лайық...
Мюлгаузин орталықта тұрады екен. О баста көкпен боялған қақпаның қазір
сыры кетіпті. Тот басқан топса баяғыда Ақбала екеуі тұрған жерқазбаның
«жылауық» жаман есігі сияқты, ашқан - жапқан сайын сықырлап қоя береді
екен. Мюлгаузин бұған əуелі өзі тұратын бөлмені көрсетті. Сосын өзіне
жалғас кішкентай бөлмені көрсетіп: «Бұнда сен тұрасың», - деді; Еламан бұ
жолы да үндемеді. О баста іші қабылдамағасын ба, ар жағында суқаны
сүймей, сезімін ауырлатқан əлдебірдеңе тұрды да қойды.
− Үй осы. Əскерге кетер алдында өзім салып едім.
− Жаның көп не?
− Қарындасым бар. Сосын шешем... Е, міне... - Еламан төр жақтағы
бөлмеден шығып келе жатқан ұзын бойлы кемпірге амандасқалы оқталып
еді, бірақ тұла бойы бірыңғай қараға малынған, түсі суық кемпір ыңғай
бермей, баласына «мынауың кім?» дегендей түйіле қарады.
− Саған айтып едім ғой. Менің майдандас досым.
Кемпір Еламанға осыдан кейін ғана назарын аударды. Жанары салқын
тұздай көк көз бұған қарағанда кірпігін қақпай, басы - аяғын сүзіп шықты.
Сонан кейін лəм - мим деместен бұрылды да жүре берді.
− Шешем осы...
Еламан өзіне тиген бөлмеге кірін, дорбасын бұрышқа лақтырып тастай
салды. Кір - кір шинельді қайда қоярын білмей, іркіліп біраз тұрды. Келісім
бергеніне өкінді.
***
Мюлгаузин бұған берген уəдесінің бəрін орындады: баспана тауып берді.
Жұмысқа орналастырды. Кеше өзі депода көретін көзілдірікті шалмен
əзірге бірге істей тұрасың деп ескертті. Шал бұған онша ұнамады: дəл
осындай сүдінсіз кісіні бұрын - соң кездестірмеген сияқты. Өзі ат жақты
екен. Сопақ жəне мейлінше ұзын беттегі бөлек -салақтың бəрі ұзын. Құлақ
та ұзын; мұрын да салбыраған ұзын; ең аяғы бір нəрсені жақтырмай,
тыжырына қалғанда кере қарыс маңдайға көлденеңдеп кесе - көлденең тұра
қалатын қыртыс - қыртыс əжімдер де ұзын. Екі баласы орыс - герман
соғысында қаза тауыпты. Үшінші баласы - кенжесі кешегі орыс - түрік
соғысында бір қолынан айырылып қайтып, қазір вагон цехта жұмыс істеп
жүрген көрінеді. Тікбақай шал Еламанмен жөндеп сөйлескенді. Бұны
таныстырмақ боп əкелгенде шал депоның дəл кіреберіс аузында
көзілдірігін сүртіп тұр екен. Қасына келген қазақ жігітіне қыртысы қалың
қыжым -қыжым мойнын кідіріп барып бұрды да, көзілдірігін киіп жатып
əйнек астынан осылай ентелей қарады.
− Қазақсың ба?
− Иə, қазақпын.
− Түйең қайда? Түйеңді неге бақпайсың?
− Бұрын баққам.
− Түйені Құдайға тапсырып, енді депоға жұмысқа келдің де? Жарайды.
Жақсы. Ендеше, кел, мына жатқан темірдің бір басын көтер.
Ознобин алда, Еламан артта келе жатады; сондықтан қарт жұмысшы ауыр
нəрсе көтерерде Еламанның қып-қызыл боп құлағының ұшына дейін
дуылдап кететінін көріп жүрген жоқ; ал Еламан қарт жұмысшыдан көз
айырмайды; қарт жұмысшының ауыр салмақ астында күдірейген қу сүйек
жауырынын көреді. Қылқиған мойнын көреді. Сол үзіліп кететіндей
қылдырықтай мойынның дəл желкесіндегі шұқыршағына дейін көріп «қара
жұмыс кəрі кісіге қандай қиын», - деп ойлайды.
Түске қарай Еламан қара терге түсті. Майданнан жілік майы шағылып,
жүдеп келгесін бе, темір көтергенде тілерсегі дірілдеп қоя береді. Бір таң
қалғаны: кейінгі жақта келе жатып қанша бақыласа да қарт жұмысшыдан
қиналған белгі байқалмады; қарт жұмысшы тек жұмыс аяғында аздап сыр
білдіреді: онда да кісі беліндей күпшек темірді көтерер жерде Еламан
«шалға қиын болмас па екен» деп Ознобинге қарап еді. Ознобин сыр
бермеуге тырысса да, күпшек темірді көтеріп иыққа салып əкетер жерде
тарамыс дене дірілдеп, салмақ түскен жаққа иығы қиқаң етіп қисайып
кетті. Осыдан кейін Еламан темір көтерер жерде ауырлау жағын өзі
ұстайтын болды; соны байқаған Ознобин бір жолы Еламан тағы да онан
бұрынырақ ұмтылып темірдің ауыр басынан ұстай беріп еді:
− Тоқтай тұр, - деді. Еламан үнсіз бұрылды.
− Кəрі кісіні сыйлағаның дұрыс. Бірақ, бала, өзіңді де ойла.
− Өзімді ұмытқан жерім жоқ... Ознобин күлді:
− Менің кедейлеу қазақ досым бар. Қалаға келгенде біздің үйге түседі. Мал
дегеннен байғұста жалғыз түйе. Сауатын сауыны да, мінетін көлігі де сол.
Оған отын да артады. Шөп те тасиды. Қыста кіреге салып, сонан не керек,
көктемде жалғыз түйесін құлағынан тартып тұрғызып жатқаны. Қазір
көктем кезі ғой, бала, абайла, сені де құлағыңнан тартып жатпайық, - деді
шал екеуі бірге жұмыс істегеннен бері бірінші рет нағыз қазақша нақыштап
таза қазақша сөйлеп.
− Білем. Өз басымызда да болған, - деді Еламан. Иə, ол қаңтардың қақаған
қарлы суығы еді: бұлар Сарықамыс қаласына темір жол тартып бара жатты.
Өңшең Орта Азиядан жиналған жігіттер. Қазақ. Өзбек. Тəжік. Түрікпен.
аш. Көбіне суыққа шыдамай, үсіп өліп бара жатқан жігіттер құласа,
жығылған жерден тұра алмай, ақ қар үстінде ыңырсып қалып жатады.
Қайсыбіреулер қырылдап ілгері ұзап бара жатқандарға қол созады.
− Жə, болды, - деді Ознобин.
Сонан олар жұмыс аяғына дейін жұмған аузын ашпады. Тек кешке, жұмыс
аяқталғасын қарт жұмысшы оны үйіне ертіп апарды; вагон өңдейтін жерде
жұмыс істейтін шолақ қол баласымен таныстырды. Үшеуі қора ортасында
қарағай құдықтың жанында тұрып, бірінің қолына бірі су құйып жуынды.
Кешкі асқа Ознобиннің бала-шағалы үлкен семьясы жиналды. Ac үстінде
де үндемеді. Астан кейін əкелі - балалы екеуі қонақты ортаға алып отырып,
түннің бір уағына дейін сөйлесті. Қарт жұмысшы күндізгі шаршағанын
ұмытып кетті. Үлкен баласынан қалған кішкентай қыз баланы алдына алып
шашын сипап отырып, Еламанға қаладағы көп жайды аңғартты; Еламан
оның кейбірін есіткен; ол, мəселен, бұндағы халық екіге жарылып - темір
жол жұмысшылары Мюлгаузиннің төңірегіне топтасса, ал қала жастары
түгелге жуық Селивановтың ықпалында екенін бұ да білетін-ді.
Селивановты осыдан үш жыл бұрын Қазан университетін бітірердің аз - ақ
алдында саяси айып тағып, осында жер аударған екен. Бұнда келе - сала ол
қала жастарын өзінің төңірегіне жиыпты. Жатпай - тұрмай кітап жинап, көл
жақ шетте бос тұрған ескі үйдің іші, сыртын жастарға ақтатып, өздері
жиған кітаптарды осында көшіріпті. Бұл үйді кейін халық «Селивановтың
кітапханасы» атап кеткен көрінеді. Алғашқыда жастардан басқа келушілер
болмаса да, кейін бұлар ойын-сауық қойып, көңілді кештер өткізгесін қала
тұрғындарының бірте-бірте бойы үйреніп, ақырын - ақырындап келе
бастаған көрінеді. Сонан бері осы араның халқы жер бетінде болып жатқан
оқиғаға осы үйдің көзімен қарайтын бопты.
Уақытша үкімет патша құлағаннан кейінгі сəтсіздіктің бəрін
балшевектердің салған бүлігі деп халық санасына сіңіріп, жер - жердің
бəрінде де оларды ашықтан - ашық қудалап, əсіресе жұмысшылар жасағы
мен балшевектердің қол астындағы полктардың қару-жарағын сыпырып
алып, сүйтіп іри - тіри қып таратып жіберуге тырысып, басқасы басқа,
көсемнің өзі қазір басын қаттап, жасырынып жүргенін де халық Селиванов
кітапханасынан біледі екен.
− Қазір жағдай қиын. Уақытша үкімет балшевектерге қарсы ашық күреске
шықты, - деді Ознобин.
Үй іші əлдеқашан жатып қалған-ды. Кішкентай қыз да атасының алдында
отырып ұйықтап кетіпті.
− Мен енді қайтайын, - деді Еламан.
− Үйің қашық па? Қайда тұрушы едің? - деді Ознобин. Мюлгаузин мен бұл
екеуінің арасындағы кикілжіңді білетін Еламан қайда тұратынын айтарын
да, айтпасын да білмей, сəл іркіліп қалды.
− Сені Мюлгаузинмен бірге тұрады деп есіткен сияқты едім. Сол рас па?
− Рас, бірге тұрамыз.
Ознобин кішкентай немере қызын көтеріп апарып төсегіне жатқызды да,
қонағына қайтып келді. Жаңа ғана: «Кеш қой, қонып кет», - дегелі тұрған
ойдан айнып, үнсіз қоштасты.
***
Еламан қарт жұмысшымен өткізген бүгінгі кешті қайта - қайта еске алып,
қараңғы көшемен ширақ басып келеді; онан бұндағы көп жағдайдың мəн жайына қанды. Мəселен, Мюлгаузин бұл ойлағандай теміржолшыларды
өргізіп - тұрғызатын жалғыз адам емес екен; əкелі-балалы Ознобиндер
Мюлгаузиннен гөрі Селивановты қолдайтын боп шықты. Бұлардың да
соңында біраз адам бар сияқты. Вагон цех пен депода да қарт
жұмысшының ықпалы күшті; қайсыбір мəселе тұсында депо
жұмысшылары көбіне Ознобинді қолдап, Мюлгаузинге қарсы шығып
жататынын бұның өзі де көріп жүр. Ознобин бір сөздің келе жағында
Мюлгаузинді «Өзінің дегеніне жіберсең, қару - жарақ складын басып алып,
бір күнде революция жасап жібермек», - деп күлді.
Еламанның тағы бір таң қалғаны: əкелі - балалы əлгі екеу кеш бойы
Селивановты мақтады; Мюлгаузиннің қарындасына келіп жүретін ұзын
бойлы, ақ құба жігітті Еламанның өзі де жек көрмейтін. Осы жігітті кейінгі
кезде депо жұмысшылары арасынан да жиі көретін боп жүр; осы бір иман
жүзді ақ құба жігітте кісіні баурап өзіне тартып тұратын бірдеңе бар
сияқтанады. Ол не? Оның жастығы ма? Əлде кісімен сөйлескенде дəл бір
қызбен сөйлескендей ар жағынан мөлдіреп көрініп тұратын адалдық па?
Екеуінің танысқаны да қызық болды: бір жолы жұмыстан қайтып келе
жатқанда Теміркенің көк дүкені алдында бір-біріне бетпе - бет кездесіп
қалды. Бұл үндемей өтіп кетпек болып еді, бірақ Селиванов көрген бойда
қасына жетіп кеп, қос қолымен бұның қолын сілкілеп қатты - қатты қысып:
«Сені жақсы білем. Маша сыртыңнан таныстырған. Ознобин де сен туралы
көп айтады», - деді...
Еламан үйге қалай жеткенін байқамады. Шам жаққан жоқ. Мюлгаузиннің
есігінің алдынан өте бергенде тастай қараңғы бөлменің түп жағынан қыпқызыл темекі шоғы жылтырады. Досының ұйықтамай ояу жатқанын білсе
де, іркілмей үнсіз өтіп бара жатыр еді:
− Бері кел! - деді ол.
− Əлі ұйқтамағансың ба?
− Отыр. Кəрі қыртта болдың ба?
− Иə.
Мюлгаузин темекі түтінін анда - санда бір бұрқ еткізіп, біраз үнсіз жатты
да:
− Жақсы қабылдаған болар? Не жайында сөйлестіңдер? - деді.
− Жай... анау-мынау...
− Немене, əңгімелеріңді менен жасырасың ба? Онда бар, кете бер! - деді де,
темір кереуеттің пружинасын күтір еткізіп, іргеге қарай аударылып түсті.
Еламан бұл түні таң атқанша көз ілмеді. Өткен жолы да Мюлгаузин бұнан
қарт жұмысшы жөнінде қиялдап отырып біраз нəрсені түрткілеп сұрағаны
бар-ды. «Апыр - ай, ə?.. - деді Еламан ішінен, - сонда бұл мені Ознобиннің
қасына жұмысқа орналастырғанда оның ар жақ ойын біліп отыру үшін...
Апыр - ай, ə? Солай ма екен? » Бұрын басына келмеген осы ой мазасын
алып, қараңғы үйде көзі ашық жатыр.
ҮШІНШІ БӨЛІМ
Тəңірберген Шалқардан келгеннен бері сауда досының із - түзін білдірмей
үн - түнсіз қарасы батып жоғалып кеткеніне жыны келіп жүр еді. Бүгін
ертеңгі шай үстінде сауда досының бұған тағы да жөн-жосығын айтпастан
көл - көсір дүниемен қалаға жүргелі жатқанын есітті. «Ə, солай ма?..» - деді
мырза. Сауда - саттығына бұны кірістірмек түгіл, керек десе, алдынан да
өтпей кеткелі жатқанына ыза болды да, қасына ақи көз жігітті алып атқа
қонды.
Қатты жүрген жолаушылар күн бата Көлқораның табанында отырған көп
ауылдың шетіне кірді. Мұржадан сары қидың түтіні будақтап, қай үйде де
кешкі ауызашарға қауырт əзірлік боп жатқаны байқалады. Шеткі үйдің иті
шəуілдеп үре бастап еді, ақи көз жігіт əлденеге аяқ астынан абыржып,
жалма - жан атын тебініп Тəңірбергенге қатарласа берді:
− Мырза, бұрылайық... мына шеткі қыстау əлгі қызыл көз пəленікі...
Шынында да, алдарындағы ақ шоқалақтың ығында тұрған қораға ат басы
аумай еңкілдеп келіп қалған екен. Тəңірберген енді бұрылудың ыңғайсыз
боларын білді. Не де болса сыр алдырмауға тырысқан мырза ақ арғымақты
қыңулап бір-екі тебініп, осы аттың əнебір кезде бұның көптен көңілі кетіп
жүрген сұлу келіншектің аулының шетіне кіре бергенде бауырын керіп
көсіліп аяңдаған əсем жүрісіне салды. Өзі де енді ығыспай, ат үстінде
дұрысталып отырды да, Сүйеу қарттың қорасының дəл іргесінен өтетін
жалғыз аяқ жолмен cap табан қарды күтір - күтір бастырып қаттырақ жүріп
еді.
Ебейсін үйінде екен. Кең қораның іші сығылысқан шана. Бірі бос емес. Тері
- терсек пен тоң балықтарды таудай - таудай қып үйген жалпақ шаналарға
бір- бір қызыл нар жегіп, жолға шығуға əзірленіп отырған үстіне
Тəңірберген кеп аттан түсті.