Қан мен тер - 28

қайнатып қойыпты. Əлиза да ажарлы. Жас баланы алдына алып, ыңылдап
отыр.
− Балкүміспен жақсы ғой. Анда-санда текетіресі болмаса, тілінен де,
қолынан да келеді, -деді Əлиза.
− Ал қоспақ мінезі ұстаса бақырып, үстіңе құса салатыны да бар, - деп
Мөңке күліп еді.
Əлиза Мөңкеге: «Қой, ойбай, тыныштық керек», - деген кескінде ернін
тістеп, алдына алып отырған баланың тасасынан ымдай қойды. Мөңке төр
алдына қисайды. Ойынан он жігіт шықпай қойды. Ебейсін мен Қалау
бастаған он жігіт... Мөңке бір рет Айғаншадан кіші ағасының қайда
кеткенін сұрағысы кеп оқталса да, бірақ аузы бармады.
Күн санап күдігі қалыңдай берген, бір күні қасында жатқан бəлекейді
шынтағымен түртіп:
− Балкүміс! - деді ақырын. Аяқ жетер жердің қыбыр - сыбырын басқадан
бұрын осы бəлекей қатынның білетініне күмəнданбайтын. - Тəңірберген
теңіз жағасына келуін жиілетіп кетті ғой? Бұнда не сыр бар?
− Соны да білмейсің бе? Көз бар ма өзіңде? Əлде сенің көзің шырыш
балықтан басқаны көрмей ме?
Мөңке енді бірдеңе десе бүлдіріп алатындай қорықты да, үндемеді.
− Тəңірбергеннің жайын білмейсің бе? Ана жылы Ақбаланы аларда да
Судырақты бауырына тартпады ма? Астыңа ат мінгізем деп емексітіп кеп,
шаруасын бітіргесін Судыраққа өкшесін бір- ақ көрсеткені қайда?
− Оның ендігі көз тіккені кім?
− Мазамды алмашы! Сенімен сөйлессең жарым жасық құриды, - деп
Балкүміс ызаланып, екеуара жамылып жатқан көрпені өзіне тартып алды.
Мөңке үнсіз. Балкүміс оның жастыққа басы тисе қор ете қалатынын біліп:
«Мұнда дауа жоқ, ұйықтап кетеді. Кəпірдің балықтан басқа ойы жоқ... Мен
ғой сорым қайнап, осыған пенде боп жүрген», - деді ішінен. Сосын микеще
шəкіртіне ыза болған ұстаздай, Мөңкені бүйірінен түйіп қалды.
− Əй, су патшасы - Сүлеймен, ұйықтап кеткен жоқсың ба?
− Жоқ, ояумын.
− Оныңа шүкір, - деп Балкүміс зілсіздеу күлді. - Есің дұрыс па, шалым - ау.
Тəңірбергеннің көзі түскендей бұл ауылда Айғаншадан басқа кім бар? Екі
ауылдың айы да, күні де сол емес пе?
− Қой əрі! Біреудің жалғыз қарындасы... Баланы кірлеме.
− Кірлеп, мен оның бетіне күйе жағыппын ба? Жалғыз болса қайтеді?
Жалғыздікі бітеу бола ма екен?
− Əй, найсап, қой енді!
− Мен неге қоям? Не деп қоям? Тыныш жатқан кісіні ұйқысынан оятып
алады да, қой -қой деп кіжіңдегені несі. Жалғыздың талайын көргенбіз.
Жалғызынан қалай жабысқанын білмей қалатын.
− Туһ, саған дауа болмас.
Мөңке басын көрпемен бүркеп алды.
Балкүміс осыдан қашан көзі ұйқыға кеткенше сөйлеп жатты. Мөңке ояу;
Бəлекейдің сөзінде жан бар: Алдаберген мен Тəңірбергеннің жігіттері биыл
жаз бойы жағадан пішен шапты; пішеншілердің соңы жағадан көтеріліп
болған жоқ. Көк құрақты құлатып салғасын, олар Қарамоланың
сыртындағы қалың жантақты шауып жатыр.
Тəңірберген оларға жолаған жоқ. Қасындағы қосшы - қолаңымен жағаға
шатыр тігіп, ойын - сауықтатып жатқанда, кеше қаладан керуен кеп,
мырзаның жағадағы қыстауына ағаш, тасты үйіп тастады. Шебер ұсталар
қала үлгісімен асты - үстін тақтайлап үй салмақ. Үй біткенше басықасында болмақ. Екі əйелінің екі үйі тұрғанда үшінші үйді қайтеді.? Жөн
сұраған кісіге жас мырза шешіле қоймапты. «Үй көптік ете ме, Жасанжан
да оқуын бітіріп, елге келіп жатыр ғой», - деп екіұштылау жауап беріпті.
Бəлекей қатынның жаңағы сөзі бұлар білмейтін біраз сырдың бетін ашты.
Айғаншаның анада үлбіреп киінгені де тегін емес. «Апыр-ай, сонда
Ақбаланың орнына Айғаншаны кіргізіп алмақ па? Мына үйді сол үшін
салады - ау, шамасы!»
Түнімен ой қажытқан қарт балықшы таң алдында көзі ілініп бара жатыр
екен. Көрші ауыл жақтан шыққан əлдебір ашынған əйел даусынан шошып
оянды. Іле-шала Əлиза мен Балкүміс те оянып, сыртқа жүгіре - жүгіре
шықты. Ай қызарып батыпты. Таң алдындағы түн талмаусырап, айсыз
аспанның алыс көкжиегі құланиектене бастаған екен. Бұлардың ауылы
жым-жырт, тыныш. Тек іргелес отырған Дос аулында бір бөлек əбігер тап
болған. Таң алдындағы тыныштықтың шырқы бұзылып, үлкен ауылдың
жандары қатты əбігерде. У-шу. Азан-қазан.
Жел сол ауыл жақтан еді; ық жақтағы бұларға əлгі у-шудан кейде бір- жар
сөз естіледі. Бұлар онан түк ұққан жоқ. Тек осы жасында жамандықты көп
көріп, жүрегі шайлығып қалған қарт ана шошынып, өз-өзінен дір ете қап
тұрған-ды. Кенет бір жас əйелдің ышқынып шыққан ащы даусын есіткенде,
қарт ана:
− Мынау... тегін емес. Кім де болса, біреу сорлап қалды ғой, - деп еді.
− Ішке бар, - деді Мөңке.
− Жоқ, жоқ, менен қорықпа. Алғашқыда жүрегім көтеріліп еді... Қазір
басылды.
− Мынауың кім? Балкүміс пе, əй? Қайт! Қайт! - деді Мөңке айқайлап.
Балкүміс жалаң бас. Жалаң аяқ. Ұзын көйлектің етегін жоғары көтеріп,
ышқырына қыстырып апты. Аяғы аяғына жұқпай зырлап барады.
Балықшылар көзін уқалап, үйлерінен жүгіріп шығып жатыр.
− Мынау не дауыс? Мына ауылға не болды?
− Біле алмай тұрмыз.
− Сірə, кісі өлген ғой. Мына бір шекеңнен шыққандай жас əйел даусын
байқайсың ба, баласынан айрылған ана, əлде жарынан айрылған келіншек
қана дəл осылай қақсап қалатын еді ғой, - деді бір қария.
− Ойпырым-ай, мына əйел даусы сай-сүйегімді сырқыратып барады. Бұл
кім болды екен?..
− Тоқташы... тынышталшы! - деді қарт балықшы ана ауылға шыдамсыздана
көз тігіп.
Таң білініп, төңірек бозамықтана бастады. Дос аулы əлі абыр - сабыр. Ауыл
үстін аттылы кісілер басып кетті. Бес-алты кісі жаралы біреуді аттан
түсіріп, қолдасып көтеріп ішке кіргізді. Онан сайын қарт балықшының
күдігі қалыңдай түсті. Əне бір кезде қырда отырған кедей ауылдың
пішеншілері теңіз жағасына кеп, қостанып жатқан. Олар бір күні кешкісін
қарт балықшының үйіне кеп ас-су ішіп кеткен-ді. Солар ас үстінде тосын
бір жайды қозғап «Тəңірберген түрікпеннен жылқы алғызып ұстап отыр», дегенде, қарт балықшы сенбеп еді. Соның растығына көзі енді ғана
жеткендей болды.
***
− Өлген күйеуін жоқтап тірілткен қатынды көргем жоқ. Бар, айт, қақсай
бермесін, - деді Тəңірберген ақи көз жігітті шақырып алып.
Ақи көз үнсіз шығып кетті. Мырза жаманат хабардың енді осы өңірдегі
халыққа тез тарап құлақтанып кететінін білді. Ақи көзден кейін ол Дос пен
Төлеуді шақырып, азаматы қаза болған үйлерге бір- бір ірі қара беретінін
айтты да, тез жөнелтті.
Дос та, Төлеу де үндемеді. Екеуі де көзін жерден көтермей тымырайып
алған. Tic жарып үндемесе де, ар жақтарында реніш байқалады.
− Өлік шығынын да өзім көтерем. Тек жылап - сықтауларын тоқтатыңдар.
− Айтып көрейік...
Тəңірберген бұл екеуін суық қабақ астынан шығарып салды. Осы жолғы
сəтсіздікті кімнен көрерін білмей ішінен тынып отыр. «Қолапайсыз қыр
дуадағына қайдан жуыдым», - деп ойлап, Аққұм бойындағы атасына
ызаланып қояды.
Осы жолы ол түрікпен ішіндегі тентек ру - Текежəуміттің іргелі, ірі
байының жылқысына көз тікті. Бұл байдың аты шулы Жөнеуіт ханмен
астарлас екенін біліп, жалғыз аттануға жүрексінді. Жігіттеріне шөп
шапқызған боп жаз бойы жағада жатқанда, ол бір жағынан осы жайды да
көздеп жатты. Аяққұм бойындағы қайын атасына сенімді кісісін жіберіп,
астыртын сөйлесіп, келісіп алды да, бұл жолы түрікпен жеріне қарулы қол
аттандырды. Екі жағы да ең бір жау түсіргіш, мықты жігіттерін сайлап
шығарып еді.
Тəңірберген жақтан Қалау бастаған он жігіт атқа қонды. Көбі қырдан
келген кірмелер. Тəңірберген өз жігіттерін таң алдында, ел шырт ұйқыда
жатқанда атқа отырғызды. Аттанар алдында Қалауды оңашалап шығарып
алып, сақтық жайын қатты ескерткен-ді. Түрікпендер таң, алдында
жылқыға тиген жауды біліп қап, белдеуде тұрған аттарына міне - міне
қуыпты. Тəңірбергеннің жігіттері көнбеген; жəне қарабайыр қазақы
аттардан түрі бөлек түрікпен жылқыларын көргесін Тілеу - Қабақ
жігіттерінің көзі қызығып, желігіп кетіп, əншейіндегі жау түсіргіш
содырлығына басқан; жылқышы ілгері оздырып жібергенде, жүйрік атты
жиырма-отыз жігіт ізін өкшелеп келе жатқан қуғыншыларға қарсы
шауыпты...
− Абыройсыз қалдық. Сол дуадаққа жоламау керек еді... - деп Тəңірберген
ішінен опық жеумен болды.
Үстіне Мөңке кірді. Тəңірберген оның тегін келмегенін білді де, сұлу жүзін
суық ұстап, сазарып алды.
Мөңке төрге шығып отырған бойда Тəңірбергенге тіктеліп қарады:
− Əй, жарқыным, өз арамызда не істесең де алдыңа шыққан адам жоқ еді
ғой. Басқаңды қайтейін. Іргесі бүтін отырған бір ауылды екіге бөліп иттей
ырылдастырып қойғаның аз ба еді? Талауың мен тонауыңа біз жетпеуші ме
едік. Көрші отырған ағайын халыққа ауыз салғаның не?
− Сен шал əуелі өз жөніңді жөндеп ал. Қимақ қышымасын...
− Халыққа батқан іске мен қалай қайыспаймын? Түбі бір түртпейді
демеуші ме еді? Түрікпен тескейде малың, төсекте басың қосылған
бауырың емес пе еді? Малға бола ағайын елмен араздастырдың...
− Қой, əрі! Менің өз малым өзіме жетеді. Түрікпеннен мал алғызсам, мына
қасыңдағы қара сіңір кедейлерге бөліп беру үшін істегем. Жақсылығымды
да жамандыққа шығарып отыратын жауым бар екенін білем. Əй, қайсың
барсың?
Еңгезердей екі жігіт сып беріп кіріп келді. Тəңірберген оларға иегімен
Мөңкені сілтеп, «мынаны алып кет!» дегендей болды.
Екі жігіт үн - түнсіз жетіп кеп, қарт балықшыны тырп еткізбей екі жағынан
ұстады да, сыртқа ала жөнелді. Қарт балықшы есік алдына барғанда қатты
бір бұлқынып, артына қайырылып тұрып:
− Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Қазақ пен түрікпен арасына от
тастап, бітіспес жаулыққа бастап бара жатырсың. Ертеңгі күні осының
арты не боларын ойладың ба? - деп зіл тастап кетті.
Бұның арты тегін бітпесін Тəңірберген де білді. Осы жолы оның жігіттері
қара үздіріп кете алмай, қуғыншыларды ауыл іргесіне дейін ізіне сап ертіп
əкепті. Жəне ол жорыққа қатысқан жігіттерден қайта-қайта сұрап отырып,
Қалаудың бір қаталдығын есітті. Түрікпендер жағынан аты жүйрік бір жас
жігіт ұрыс үстінде ерекше көзге түсіпті. Көп жылқыны ілгері оздырып
жіберіп, қаша ұрыс салған қазақтардың алдына шығып ап, жолын кескестей берген. Осы жігітке Қалау талай шүйліккен екен; бірақ аты жүйрік
жігіт жеме-жемге келгенде жалт беріп, сойыл астынан сытылып кете
берген; тіпті бір айқаста түрікпен жігіттің күші басымдау түсіп, Қалауды
ұрып жыға жаздапты.
Қалау əбден өшігіп, ізіне түсіп жүріп, ақыры оның атын құлатыпты.
Түрікпен жігіт бір аяғын үзеңгіден шығара алмай, аттың астында қап,
қарсыласа алмаған. Сол сəтте Қалау ағызып кеп, ат үстінен мойнына қыл
шылбыр тастап сүйрей жөнеліпті.
Күн кештете қуғыншылар қара үзе бастады. Жəне қазақ жеріне кіргесін
бұлар ештеңеден айыл жимады. Қасқажол, Қаратамақтың деңгейіндегі елсіз
жазыққа тоқтап, бір түнеген-ді. Сонан қол, аяғын шылбырмен байлап
тастаған тұтқын жігіт от сəулесі жанында тұнжырап отырған түсі суық
кісілерге «тірі қалдыра көріңдер» деп жалынып, зар қағыпты. Кейбіреулер
шыдамай босатып жібергісі келсе де, Қалау шімірікпепті. Кешегі соғыста
жараланған бір жігіт сол түні таң алдында жан тапсырды. Қалау кісі жаны
түршіккендей бір қаталдыққа іштей бекіп, бар қаһарын бетіне жиып алған.
Тұтқынның жанына бір кісіні жолатпапты. Ертеңіне жігіттерін таң біліне
оятыпты. Бəрін ілгері аттандырып жіберіпті де, ал өзі кісі зары құлағына
кірмейтін меңіреулікпен қол-аяғы байлаулы жатқан тұтқын жанында үнсіз
тұнжырап тұрып алыпты. Оның ар жақ ойын аңғарған тұтқын енді тіпті
шыр-шыр қағып: «Өлтіріп кет», - деп жалынған екен. Қалау сол түк
шімірікпеген күйі атына мініп, ұзап кеткен кісілердің соңынан жөнеліпті...
Мұны естігенде Тəңірбергеннің төбе шашы тік тұрды. Елсіз - сусыз далада
қол - аяғы байлаулы қалған түрікпен жігіт көз алдынан кетпеді. Сонан ол
қашан əлі құрып, азаппен өлгенше жапан түзде шыр-шыр етіп жəрдем
сұрап жатқан болар. Мырза Қалауды дереу шақырып алды. Қалау
мырзаның қуып жібермек боп қаһарына мініп отырған көңілін сезген
сияқты. Құлақ жоқ, мұрын жоқ, домаланған бұзаушық басын бауырына
алып, үнсіз кірді. Тəңірберген мына жігітті өзіне жауықтырып алғаннан
гөрі дəл осындай қаныпезер біреуді қолына ұстап отырғанның бөтен
болмасын ойлады.
− Ой, жексұрын... кет!.. - деді Тəңірберген ақырын, бірақ бет бақтырмайтын
үнмен.
***
Балкүміс əкесінің үйінен ашулы келді. Есік алдында жатқан итті бір тепті.
Онан бұрқылдап сөйлеп жүріп жолында тұрған ыдыс - аяқты лақтыра
бастады. «Ендігі кезек менікі», - деді Мөңке.
− Су патшасы Сүлеймен... отырсың ба?
Мөңке ойының дəл келгеніне таңданбады. Əкесінің үйінде кімнің не
дейтіні бұған белгілі. Əсіресе Қарақатынның айтатын сөздері көкірегінде
сайрап тұр. «Сорлы!- дейді ол əрине. -Күйеуге шыққасын да сорың
арылмады, иығың жылтырап əлі бір көйлек киген жоқсың, -дейді ғой ол. Екі қақбастың отымен кіріп, күлімен шығып жүрсің», - ден, ол жақтан
Қарақатынның қызын ширықтырып жіберетінін біледі. Қарақатынның есі дерті Балкүмісті бұнан айырып алып, өзінің айтқанынан шықпайтын
біреуге қосу. Көздеп жүрген кісісі де бар. Ол кісісі, бірақ қазір жараланып,
ес-түсінен айырылып жатыр.
− Осы үйге пенде болғаныма жылдан асты. Иығым жылтырап əлі бір
көйлек кимеппін.
Мөңке мырс етті.
− Неге күлесің? Сол бекер ме?
− Əулиелігіме күлем...
− Адыра қал! Қатын-баласын асырай алмай жүріп, əулиеліктен дəмесін
қайтейін.
− Айта түс. Сөзіңнің төркінін танып отырмын.
− Тұтақ! Сен сөзге түсінетін бе едің? Сен бірдеңе түсінсең, осы үйдің
отымен кіріп, күлімен шығып жүрмін. Ебіл-себіл түрім мынау.
− Иə, түрің келісіп тұрған жоқ. Бетіңе түгіңді шаншып түйіліп келіпсің.
− Менің түгім денеңе қадалды ма?
− Қадалмағанда ше... Ұрыс жоқ жерде ұрыс шығарасың. Кəне, айтшы,
саған не жаздың? Жазығымыз не?
Балкүміс басылып қалды. Мөңке оның сөзге тоқтағанына таң қалып,
жағасын ұстағандай боп отырғанда Балкүміс қайта көтерілді. Қолға алғанға
жұбанбай, қақылдап жылап жүрген баланы Əлизадан жұлып алды.
− Сенің не пəлең бар осы? Сен алсаң бала жылай бастайды.
− Маған қайт дейсің, табанына сүлік салып жатқаным жоқ. Бала шағатын
жыланым да жоқ. Алақаныма салып аялағаннан басқа...
− Тұтақ! Аялап қарық қылғаның белгілі.
− Əй, қоясың ба, жоқ па? - деді Мөңке маңынан қолға іліккендей əлдене
іздеп.
− Əкіреңдеме. Ал қоймадым. Сонда не істейсің? Кəне, қайратыңды
көрсетші.
Бұрын бұндайда отбасының тыныштығын ойлайтын Əлиза ерлі - зайыпты
екеуін татуластырмақ боп шыж-быж боп араға түсетін-ді. Бұ жолы бірің өл
де, бірің қал дегендей есік алдында жатқан ала қапты алды да, ауыл
сыртына тартты. Долданып алған бəлекей, əлі де болса тілін тартпай,
шаңқылдаған даусы сонан қашан бұл бір қырдан асқанша естіліп тұрды.
Осы күні қарт ана үй ішіне ренжігенде үн - түнсіз қабын алып, түзде тезек
теріп, ұзақ жүріп қайтатын. Отбасынан маза қашса да, бар өмірі өткен мына
дала қашанда бір қалыпта, сəл ұзап қыр басына шықса қарт ана түс
шайыспаған кəрі танысына қауышқандай болады. Мына жақта - Кендісай.
Ана жақта - Талдыбеке. Анау - Ақбауыр. Осылардың жел жағында
тұмсығын теңізге тіреп жоны күдірейіп көлбеп жатқан мыжырық тау - Бел Аран. Бұл жарықтық осы өңірдің халқы бастан кешкен бағзы заманнан
бергі бар қуаныш, бар реніш, қасірет - қайғы бəрі - бəрінің үнсіз айғағы,
көне көз куəсі ғой! Бір толғағында... сол қай баласы еді... Уһ - һ, ұмыта
бастапты - ау... Əділжан ба, əлде Жаңылжан ба... осы екі жарығымның
бірі... толғақ қатты боп жаны құрғыр шырқырап көзіне көрінгенде бұл
əулие - əнбиелерге, сосын Бел - Аранға сиыныпты. Оны өзі білген жоқ - ты.
Кейін қатындар айтқанда бұл құйттай да қысылған жоқ. Неге екенін
қайдам, осы мына кəрі Бел - Аранның кісі қиналғанда желеп-жебейтін
аруағы бар киелі жер сияқтанады да тұрады. Атын атағанда да басқа
жұртқа ұқсап турасынан қойып қалмай, «жарықтың Бел - Аран », - деп пір
тұтып атайды.
Қанша айтқанмен үйде кісі өзін даладағыдай емін - еркін қайдан сезсін...
Үйде отбасындағылардың қас-қабағына қарайсың. Сөзің өлшеулі.
Қимылың есептеулі. Біреуден қысыласың. Біреудің көңіліне қарайсың.
Далада кісі өзін дарқан сезінеді ғой. Сонан шығар - ау, далаға шықса
көкірек кеңіп, көңілге қай - қайдағы оралып, шерлі жүрек сарнап қоя
береді. Көбіне Бел - Аранмен сөйлеседі. Теңізбен тілдеседі. Көзіне
түскеннің бəріне: ұшқан құс, жүгірген аң, Бел - Аранның баурайында
жайылып жүрген осы ауылдың малымен сөйлеседі; жерге түспей сонау
көкте шыр - шырлаған бозторғайға, басқа да кішкентай, əлсіз пақырларды
аяп, желеп - жебеп ақылын айтады. Құдай қылса қайтесің, адамдар сияқты
бұлар да басы піспей, бір- бірімен ала көз, қырғи қабақ болатынын
қайтерсің?.. Бұлардың да арасында тісті, тырнақтысы, жазықсыз
зəбірлеушілер қанша?! Қарт ана қабы тезекке толса да үйге қайтпай, ауыл
сыртындағы Қара молаға бұрылды.
Əлиза аңырап кеп, үлкен қорымның шетінде өзгелерден оқшауырақ жатқан
он қабірдің басына тоқтады:
− О, боталарым, жатырсыңдар ма?
Əлиза қабын тастай салды да, мола жанына тізе бүкті. Құран оқыды.
Дұғасын бағыштады. Сосын алақанымен он қабірдің топырағын бірінен
кейін бірін сипап, қоқыр - соқырдан тазартты. Сосын, əр кездегідей, жел
айдап əкелген шөп - шəлеңді жинап, алысыраққа апарып тастады.
Балалардың басына келген сайын бұрын сыбағаларың деп піскен балық,
нан əкелетін. Соның бəрін балалардың аты жазылған кісі бойы
құлпытастың төбесіндегі шұқыршаққа қойып кететін. Құс, аң жесе де, өлі
аруаққа сауабы тиер деп ойлайтын. Бұл жолы құр қол келгеніне өкінді.
«Дəметіп қалды - ау, құлындарым», - деп ойлап, көңілі босады.
Əлиза үйге жалыны сөніп, суынып келді; алдынан ұрыс даярлап қойған
Балкүміспен де жұмысы болмады. Оның бір сөзі миына кірген жоқ. Сол
күннің ертеңіне Еламан келді.
Балықшылар жиналып қалды. Үйдің іші тарлық ететін болғасын Мөңкенің
айтуымен жас келіншектер сыртқа төсек салды. Шай қайнады. Қазан
көтерілді. Мөңке аулының қазіргі бетке шығарлары жиналып, Еламанды
ортаға ала отырды.
− Сені де көретін күн бар екен ғой.
− Ал, айналайын, қалайсың, аман - сау барсың ба? Шалқардан келе
жатырсың ба?
− Иə, Шалқардан шықтым.
− Сені келеді деген кімнің ойында бар? - деді Мөңке, арқа - етек кеңісін,
өзім іздеп барып, дидарласып қайтам ба деп жүр едім. Келгенің жақсы
болды.
Бұл кеш бір жан үйіне қайтпады. Түн ортасы ауып, таң алдындағы қалың
ұйқының бір уақыты болғанша балықшылар Еламаннан өзі болып қайтқан
жақтың əңгімесін сұрады.
Алғашқыдай емес, қазір Еламан тартыншақтап отырған жоқ, көңілді.
Əңгімеге де ықыласты. Туған жерге келді. Дос - жаранға қауышты. Бел Аран анау. Қараңғы түнде жотасы еміс - еміс қарауытады. Ұлы теңіз үй
іргесінде ақырын солықтайды. Балықшылар ауылы да сол баяғысы. Сол
баяғы жер үйлер. Əнебір тұста Ақбала екеуінің жерқазбасы болатын.
Бұрынғы, бұл білетін теңіз өңірі сол қалпы. Кісілер де өзгермеген. Тоқта!
Түк өзгермегені қалай? Иə, бəсе, өзгермесе, бəрі сол баяғыша қарап тұрса,
кəне... кешегі Рай, Бөбек қайда? Ер көңіл батыр Кəлен... оның орнын кім
толтырады? Жиын топтың арасында қалған жұрттың бəрінен иығы асып
отырмас па еді? Батақтың Сарысын, Қыз Қосанды, Тарлан атты осы
отырған жиынға зор даусымен айқайға басып əуелете шырқамас па еді? Жə,
жə, еңсеңді көтер. Елге келіп, еңсең түсетін жөнің жоқ. Өлген өлді.
Тірілерге өмір тіле. Талпын. Талап қыл.
Балықшылар таң алдында ғана тарады; үй іші төсек салғанша Еламан ауыл
сыртына шығып, бой жазып қайтты; үй іргесінен басталатын ұлы теңіз таң
алдындағы самал желге толқымай, ақырын тыныс алып, солықтап жатыр
екен. Еламан балықшылар аулының жік ашып бөлініп кеткенін естісе де,
олардың тап мұншалық жүз көріспей жауласып кеткенін білмеуші еді; Дос
аулы таяқ тастамдай ғана жерде отыр; олар, əрине, Еламанның елге кеп,
Мөңке үйіне түсіп апақ - шапақ қауқылдасып жатқанын есітті. Сонан келе
бір адам аяқ баспады. Басқалар білместікпен істесін, ал Досқа не жорық?
Жауласса, Мөңкемен жауласты. Оған Еламанның қатысы қанша? Керек
десе, бұлардың ашу-араздығы арасында да болған жоқ. Сосын бұның осы
жолғы келісінің жөні өзгерек емес не? Жат жерге жалғыз інісін жерлеп кеп
отырған жоқ па? Бұл жоқта қарт əжесі де дүние салды. Тым құрыса соны
ойласа нетті? Елде жүргенде тілі тиіп, түс шайысқан жері жоқ еді ғой.
Еламан үйге келсе, Мөңке əлі жатпаған екен.
− Ауылың азайып қалған ба, қалай? - деді Еламан.
− Иə, солай.
− Басқа басқа, Мөңке аға, оған не болды?
− Ай, қарағым - ай, жұрттың бəрін өзіңдей көресің бе? Ол тоң - мойын
келмейді, күтпей -ақ қой.
− Со - лай де?!
− Иə, солай. Қазір оның сиынатын пірі, сүйенетін құдіреті - Тəңірберген.
Осы күні бізбен де Тəңірбергенге арқа тіреп отырып сөйлеседі. Жə, менің
сөзімді қайтесің. Жатайық, - деді де, Мөңке төсегіне бармай, киімшең
бойымен қонағының жанына қисая кетті.
Кеш жатқандарына қарамай, балықшылар өздерінің күндегі дағдысы
бойынша ерте оянды. Шай үстінде Еламан таяуда Достың анасы қайтыс
болғанын есітті. Ескі қазақ салтында өлік артын күткен үй қашан кəделі
күн өткенше ешқайда шықпай, көңіл айтатын жақын, жуықты отбасында
күтетін салт бар. Ендеше, үйіне барып, өлікке Құран оқып, артындағыларға
көңіл айтатын рет бұныкі.
Еламан шайды тез доғарды; қасына екі-үш шал ертіп, іргелес отырған Дос
аулына беттеп келеді. Бұлар Мөңке аулындай емес, артында ішіп-жейтін
қор болғасын ер-азаматтары таң сəріден теңізге шыға қоймайтын көрінеді.
Күн көтеріліп қалса да, ертеңгі шайға əлі отыра қоймапты. Тəңірбергеннен
алған бірер қарасын ұзатып өріске шығарып сап, енді үйлеріне қайтып келе
жатыр екен. Бұлар жақындағанда басына қара жамылған бір келіншек түзге
отырғалы ауыл сыртын бетке алып бара жатты.
Еламан түнде Мөңкеден бұл ауылдың таяуда ауыр қазаға ұшырағанын
есіткен-ді. Тəңірберген қазір көрші елдерге жігіттерін астыртын
аттандырып, өрістен жылқыларды қуып əкеліп, көрші отырған екі
халықтың арасына от тастап, бұл өңірде бұрын - соң болмаған тағы бір түсі
басқа бүлікті бастағанын айтқан.
Қарақатын сыртта жүр екен. Үйіне келе жатқан кісілерді көрді де, сып
беріп ішке кіріп кетті. Қарқатынның салақ жайын білетін Еламан өздері
жеткенше отбасын қағып - сілкіп салсын деген ниетпен əдейі ақырын
жүріп келеді.
− Ағаң күйлі. Көңілі түссе қой сойғандай да шамасы бар.
− Онан басқалары қалай? Олар да малды ма?
− Бұл ауылда мал ұстамайтын үй кемде-кем.
− Е, сөйтіп... бұларды жарылқап тұр де? - Шалдар күлді:
− Кімді кімнің жарылқап отырғаны бір Аллаға аян.
− Түсінбедім.
− Ол заңғардың қулығына найза бойламайтын ғой. Өзің ойлап қара.
Жазатайым малы өле қалса, дереу құнын өндіріп алады.
− Қалайша?
− Ой, шырағым - ай, Тəңірберген тірі болса ретін табады. Анада бір
балықшыға өлген малдың құны толғандай ғып шөп шапқызып алды.
Еламан үндемеді.
− Солай болғасын тайлақты енесіне қосып өріске айдап жіберді не, «сүтін
іш, қоңын қисайтпа!» - деп, балықшыларға бір-бір қарасының майын берді
не?
− Оны айтасың ба... Бұның сыртында оның тағы бір мықты есебі жатыр:
сауынға берген малы арқылы ол мына Дос, Төлеу сияқтыларды өзіне
тəуелді ғып, қол-аяғын матап байлап алып алды емес пе?
− Тө - леу?.. Сіз осы Төлеу дедіңіз бе?
− Иə, Төлеу...
− Ол қай Төлеу?
− Сен оны білмейсің. Сендер солдатқа кеткен жылы қырдан көшіп келді.
Еламан тұнжырай түсті. Түрікпендер жұртқа есесін жіберді дегенді бұл
есіткен емес. Ертеңгі күні олардың бір тентегі есеміз кетті деп аттанып
шықпасына кім кепіл? Апыр-ай, Төлеу дей ме, əй? Төлеу? Аты қандай
таныс. Кірме болды - ау? Көшіп келмей жатып Тəңірбергеннің қойны қонышына кіріп алған ол кім? Осыған дейін іргесі бүтін отырған ауылдың
арасын ушықтырып бүйідей тигесін Тəңірберген тасыраймағанда кім
тасыраяды. Мыналардан есіткендері рас болса, оның əлгі қылығы бұрынсоңды бұл өңірдің бір байы істемеген сорақы қылық қой. Алаңғасарлар мен
аңқауларды қолға түсіретін анық тұзақ.
Дос Еламанды салқын қабылдады: оның ұсынған қолын ықылассыздау
қысып, сəлеміне орай ернін ғана қимылдатты. Күйеуінің ыңғайын байқаған
Қарақатын да қозғалмады. Көрпе - төсектері жиналмай, шашылып жатқан
төрге отыру ыңғайсыз болғасын қонақтар кірген бетте жоғары шықпай
көзімен орын іздеп, есік алдында іркіліп тұрып қалды.
− Көрпе сал! - деді Дос.
Қарақатын құлықсыз қозғалып, шашылып жатқан төсеніштерді əрлі-берлі
теуіп іргеге таман ысыра салды.
Аядай жерге тығылысып отырған шалдардың бірі Құран оқыды. Еламан үй
ішінің ыңғайын ұнатпай отыр. Дұға артынан қазалы кісілерге көңіл айтар
жерде шешіле алмай, біраз күрмелді.
− Дос аға, бір сен емес, жарықтық баршамызға ана еді. Құдай бұйрығына
кісі ара тұра ма. Артының қайырын тілейік, - деді Еламан.
Дос тағы да ернін қимылдатты. Еламан қанша шешілейін десе де, Дос
осыдан артық пейілге баспай, басы бауырына түсіп, бітеуленіп отыр.
Еламан оны тілге келтірудің қиын екенін көрді. Түндегі Мөңке сөзінің
шындығына көзі жетті.
Ескі салт бойынша Құран оқығаннан кейін өліктің артын күтіп отырған
жанашыр жақындар ас-су қамдайтын. Соған ыңғай білдіруші еді.
Қарақатын қол жая келген кісілердің көңілін онан да суытты:
− Əй, не қып отырсың? Мойныңа неге су кетті? Шешең жаңа өліп, оң
босағаға қойып отырған жоқ едің ғой. Төлеудің үйіне Тəңірберген мырза
кеп, сені күтіп отыр.
− Күте тұрар...
− Мынау не дейді, əй? Мырзаны күттіріп қоятын сен кімнің шікіресісің?!
− Əй, қатын, жап аузыңды! Мына кісілерге шай қой.
− Есің дұрыс па? Шайыңның жабдығы толып тұрған кісідей...
− Қысқарт! Шай қой!
− Шай қой, шай қой!.. Сенің талқы қара суыңа кім зəру дейсің?!
Еламан қасындағы шалдарға кетейік деген ыңғай білдірді. Шалдар да
шаққа отыр екен. Еламаннан ыңғай болғасын тез - тез түрегеп, есікке қарай
беттеді. Осы арада күтпеген бір оқиға болды; қонақтар есіктен шығар
жерде Қарақатын сайқылана күліп, Еламанның алдын кес-кестеді.
− Қайным - ау, неге асықтың? Келуіңнен кетуің тез болды ғой.
Еламан Қарақатынның бір қиқарлыққа басқалы тұрғанын білді. Не де болса
сыр бермеуге тырысып, оның күлкі тепсінген жылтыр қара бетіне жай көз
тастап артын сабырмен тосып тұр.
Қарақатын:
− Бұл қалай болды? Əңгімеңді де айтпадың, - деп ар жағынан құйқасы
көрінген сұйық қасын сайқылана керіп, - бірақ «Ел құлағы елу », біз де
естіп жатырмыз. Əңгіменің қызығы сенде көрінеді. Қайта табысқан
көрінесіңдер, - деп бетіне мысқыл шауып мырс етті. Еламан оның аямасын
білді де, жол бермей, алдын кес - кестеп бөгеп тұрған қатынды иығының
басымен қағып жіберді де, үнсіз жүре берді.
− Мына ит қайтеді, əй?
Еламан қайырылған жоқ. Ел анасы болған кешегі қадірлі жанды аяды:
«Тірісінде сыйламап еді, өлгесін де байғұстың артын дұрыстап күтпей отыр
екен», - деді ішінен.
Еламан ешқайда шықпады. Мөңке ауға кетеді. Бəлекей баласын көтеріп əке
- шешесінің үйіне тұра жөнеледі. Əлизамен екеуі оңаша қалғасын қарт ана
көз көрген қайнысымен қатар отырып ұзақ сөйлеседі. Алғашқы күндері
айтқаны - Бөбек жайы. Бөбек бақытсыз болды деді. Ожырай төбесінен таяқ
айырмайды деді. Раймен көңілі жақын болғанын кешірмей, ожар жігіт бір
жолы ішке тепкенде Бөбек есінен танып құлап, бойындағы бала өлі түсіпті.
Сонан бері Бөбек талма ауруға ұшырады деді.
− Өткен қыста келіп, бір айдай жатып кетті. Сорлы бала қашан кете-кеткенше
Райды есіне алып, көз жасы омырауын жуды да отырды.
Құрысыншы, қайсыбірін айтайын. Рай екеуінің бір- біріне ықыласы басқа
еді ғой, - деді де, Əлиза түрегелді. Кешкі астың қамына кірісіп, сырттан бір
құшақ отын əкелді. Ошаққа от жақты. Қазанға су құйды. Сосын қалған
шаруаны тастап, Еламанның қасына кеп отырды. Еламан келгелі айтып
тауыса алмаған тағы əңгімесі бар сияқты. Соны байқағасын Еламан
қолындағы домбыраны іргеге сүйей салды да, кəрі анаға бет бұрды.
− Сен білмейтін не сыр бар? Қанша бала тусам да, қолым қатаймады.
Менің бауырымды суалтып, жердің астын қуантып жатыр, - деп көзіне жас
алды. - Құдай мені тақырлады. Қызғалдақтарымды кеудемнен үзіп əкетті.
Сосын қайтейін... Бұл байғұс та көз ашқалы су кешіп қара борбай боп
жүрген жалғыз шал ғой, тұяқсыз өтпесін деп... мына бір бəлекейді алып
беріп едім...
− Дұрыс істегенсің.
− Ай, шырағым - ай, қайбір жетіскеннен істеді дейсің. Менікі Құдай
алдында көңіл таза болсын деген далбаса да, əншейін. Ақылымнан
алжасып жүрген кезім емес пе, кісісін тақпаппын. Қос уыс оттың басы
күнде ұрыс болғасын берекет қайдан болсын?..
Еламан үндемей, жер шұқып отыр.
− Бұл күндері менің қыз ұзатып, келін түсіретін кезім еді. Қандай
қарақтарым еді. Қара жер түгіл кісіге көріп беруге қиюшы ма едім?! - деп
шерлі ана əр кездегідей көкірегі қарс айрыла күрсінді де, - мен бейбақ ене
бола алмас па едім, - деп көз жасын бір сықты. Бірақ ол Еламан күткендей
егіліп жыламай, босаңсып бара жатқан көңілін тез билеп алды. Келесіде ол
тіпті кең отырып сөйледі. - Мөңке сорлыны да көрдің ғой. Қартайып бітті.
Басы жұмыр пенде тірі жүргесін бəрін көреді, бəріне көнеді. Басқасын
қайтейін, бір сүйектің басын тістескен Достың істеп отырғаны анау.
Тəңірбергеннің тіліне еріп, ағаңмен жауласып іргесін жалаңаштап кетті.
Осы жанына қатты батады.
Əлиза тұрып кеткесін де Еламан шам жақпаған, қоңыр кеугім үйде ауыр
оймен сұлық отыр. Жылағысы келді, бірақ көзінен жас шықпады. Екі күн
үндемей сүлесоқ жүреді де, үшінші күні Сүйеу қарттың аулына тартып
кетті.
***
Сүйеу қартқа қараған кедей ауыл биыл қыстан күйсіз шығыпты. Неше түрлі
алым -салықпен ұсақ қараны алып, азын - аулақ ірі қараны үстінен жонып
жеп отырған шағы екен. Кедейленіп қалған ауыл жылдағы дағдысы
бойынша биыл бауырын көтеріп көше алмай, ескі қыстауларында отырып
қалыпты. Кейін күн ысысымен теңіз жағасында маса, сона көбейіп,
қолдағы аз ғана қараны ұстау қиынға айналғасын аударылып қоныпты.
Онда да қыстауларынан ұзамай, теңіз жағасынан қозы көштей жерде отыр
екен.
Еламан ел орынға отыра кеп аттан түсті. Сүйеу қарт соңғы қозысын сойып,
қазан көтертті. Қайын енесі де пейілді. Еламанға деген бұрынғы көңілдері
құрттай да өзгермегенін көрсеткісі келді ме, сасқалақтап жүгіріп жүр.
Соның өзінде бірде болмаса да бірде бұл күнде басқаланып қалған көңіл
байқалып қап отыр. Бұл отырғанда Ақбаланы ауызға алмады. Бірақ Еламан
бəрінің ойында Ақбала отырғанын білді. Келе салып кетудің лайықсыз
екенін білсе де, Сүйеудікінде бір күннен артық жата алмады да:
− Ата, қайтқым кеп отыр, - деді Еламан.
− Неге асықтың?
− Шаруа бар еді...
− Е, шаруа бар ма? Онда рұқсат!
Еламан тентек шалдың қай жағынан шығарын білмей, іштей ығысып отыр.
Сүйеу қарт оның əлденені айта алмай, жасқаншақтағын түрін жаратпай
қап, суық көзін жылдам тастады.
− Қарсы болмасаңыз... жиеніңді, - деп тоқтады Еламан.
− Ə!.. Ə!.. Балаға келіп пе едің? Ал!.. Ал!.. Бағу қиын боп бара жатса, ауыл