Қан мен тер - 49

- Масқара болдық.
- Мас-қа-ра?!
- Иə. Иə, масқара... Софы ағаңның ақ тоқалы...
- Ақтоқал?..
- Иə, ақ тоқал... соны бір солдат... - Тəңірберген ар жағын тыңдамады.
Сонан ары не болғанын оның өзі де білген жоқ-ты. Ертеңіне түс ауа оянса,
бүтіл денесі соққыға жыққандай. Сүйек-сүйегі сынып, қол-аяғы
қозғалтпады. Ала-бөле қос шекесі солқылдап əкетіп барады. Кешегі
оқиғаны қанша ойласа да, есіне бірі түсіп, бірі түспеді. Есіне түскені - жас
жігіт сілтеген үйге қарай жүгіргенін біледі. Софының сегіз қанат үйі... Үй
алдында тұрған əлдебіреу бұның жолын бөгеді. Бұл оны итеріп жіберді де,
ішке баса-көктеп кіріп барды. Киіз үйдің түндігін жауып, іргесін түсіріп
қойған екен. Батып бара жатқан күннің қызғылт сəулесі үй ішінің
көлеңкесін қоюлай түсіпті. Бұл табалдырықтан аттай бере төрге көз тікті. Ə
дегенде көзі түк көрмеді. Тек жиһазды үйдің қаракөлеңке тұтасқан түпкі
жағынан ырсылдаған əлдебір ыңғайсыз, сөлекет дыбыс естілді. Онан басқа
ештеңе көзіне түсе қоймағасын, қай жаққа қадам басарын білмей іркіліп
қалған-ды. Сүйткенше, үстіне кірген адамды байқап қалған əйел:
«Мынашіркін қайтеді, əй... Тұр!.. Тұр, былай», - деп əлдебіреуді төмпештей
бастады.
Тəңірберген ілгері басты. Көрпе-төсек жайған төрде, əдетте софы ағасы
намаз оқитын дағдылы жерде бітімсіз бірдеңе бүлкілдеді. Сонда ғана
құрқол екені есіне түсіп, үй ішінен бірдеңе іздеді. Қолына іліккен сол
бірдеңенің не екенін де білген жоқ. Не де болса, əйтеуір, зіп-зілдей бір
затты қос қолдап ұстады да, əлгі селекет дыбыс шыққан жаққа ұмтылды.
Солдат бұны əлі де байқаған жоқ-ты. Ол түгіл бүгерлеп астына басып алған
əйелдің басқа-көзге төмпештегенін де елең қылған жоқ-ты. Тырдай
жалаңаштанын алыпты. Күнге күйген бүтіл дененің тек күн тимеген
бөксесі ғана аппақ екен. Мынау Тəңірбергенге жирен сары секілденіп кетті.
Тісін шықыр-шықыр қайрап, əуелі оның ұйыққан иттей изеңдеген
бөксесіне, сосын басына құлаштап қойып-қойып қалды. Əйел шар етті. Сау
еткен жып-жылы қаннан жиіркеніп, бетін бұрып қашырта берді де, қапқа
тыққан өлі еттей былқ-былқ бола қалған жансыз денені үстінен аударып
тастады. Тəңірбергенге тура қарауға жүзі шыдамай, етегі түріліп кеткен
көйлегін жалма-жан төмен түсірін жатып:
- Амансың ба, қайным? - деп еді.
- Жо-ғал! - деді бұл.
Сонан əрі не болғанын білмеді. Үйге қалай келгені де есінде жоқ. Шамасы,
сірə, бəйбіше сүйеп əкеліп төсекке жатқызған. Кең үйдің оң жағында ақ
болыскей кереуетте жатыр. Баяғы сəнін бұзбай, үй ішін айналдыра кілем
ұстап, жерге оюлы сырмақ, текемет төсепті. Түндігі түсірулі үй қоңыр
салқын. Шілде айының сырттағы ыстығы сезілмейді.
Көлеңке бет түрулі. Сол жақ іргеден самал соғып, кереге түбінде қылтиған
əлдебір əлжуаз көк жел астында дір-дір етеді. Алғашқыда байқамаған-ды:
біраздан соң сыртта, киізін түрген іргеде кісі-қара отырғанын аңғарды.
Даусын көтермей, ақырын күңгір-күңгір сөйлеседі. Насыбай атқан біреу
басқалардан гөрі жиірек сөйлеп, шырт-шырт түкіріп отыр.
- Көріңде өкіргір Кəлен-ай! - деді ол бір кезде. Бұның аузынан шыққан
өкініш өзгелердің де жанына аяздай батып отырған сияқты. Біреулер
күрсінді.
- Сол сойқанның сөзіне қалай сеніп қалдың?
- Білмеймін... Жазған басым, қара басып...
- Иə, не қыласың... Қарала-Көпте қозғалмай отыра бергенде ғой...
- Жə, енді болар іс болды. Жүріңдер, мырза оянған шығар.
Үй іргесінде отырған кісілер шалғайын қағып түрегеле бастады.
Сықырлауық есікті ақырын ашып, үстіне үнсіз кіріп келе жатқан мына ет
жақын ағайын-тумаларына Тəңірберген рай бермей, жүдеу өңі суық тартып
ала қойды да, іргеге қарай аударылып түсті.
Алдаберген софы мен қара сұр бəйбіше өздерінің соңын ала кірген
кісілердің алдына шығып, жас мырза жатқан биік төсекке жақындады.
- Мырза, ағаң келіп тұр, - деді бəйбіше. Алдаберген софы тамағын кенеді.
Кешегідей емес, бүгін беті қайтып жуасып қапты. Көкшулан сақал басқан
шара табақтай беттің терісі босап, бір түн ішінде сұрқы қашып екі ұрты
солып кетіпті.
- Тəңірбергенжан, тұр, басыңды көтер. Салдаттар аттанғалы жатыр. Шамаң
келсе сұранып қал. Сенің орныңа жолды білетін жігіт тауып берейік, - деді
софы.
- Тілмаш арқылы жанаралға тілдестік, - деді бəйбіше.
- Генерал қарсы емес. Өзі білсін деп отыр, - деді софы. Тəңірберген сыртын
беріп, теріс қарап жатқан қалпы тырп етпеді. Алдаберген софы етжеңді
ауыр денесін əзер көтеріп тұр. Таспиқ ұстаған қолы салбырап, еңсесі түсіп
кеткен. Аяғынан сарсылып əрі-бері тұрды. Інісінің бұл жолы да бұлармен
тілдеспейтін сыңайын байқағасын, енді көбіне-көп қасындағылардан
қысыла бастады. Қасындағылар оның қорланып өле жаздап тұрғанын
көрмегенсіп, көзін жерден көтермей тұрған-ды. Дəл осы кезде сыртта үлкен
əбігер басталды. Дабырлап сөйлеген бір топ аттылы осылай қарай беттеп
келеді. Кешеден бері қит етсе мылтық ататын түсі суық кісілерден залы боп
қалған иттер үре алмай, үйге бөксесін тығып қыңсылай бастады.
Тəңірбергеннің жүйрік сары тазысы зып етіп ішке кірді. Бірақ қайда
тығыларын білмей, дызығып қыңсылап жүр еді. Бір солдат қару-жарағы
сартылдап кіріп келгенде сары тазы зып беріп кереует астына кіріп кетті.
- Мырза, жүргелі жатырмыз. Киін, - деді де, солдат ізінше шығып кетті.
Тəңірберген түрегелді. Ертеден бері түс жоқ, өң жоқ үрпиісіп тұрған
кісілердің ешқайсысына көз салмады. Бəйбіше əзірлеп қойған таза
киімдерді киді. Беті-қолын жуды. Əйелі күнібұрын əзірлеп қойған неше
түрлі тағамның біріне қол созбай, тек сырлы зереңде көбігі бұрқыраған
шұбатты баяғы төрт құбыласы түгел, болып-толып тұрған бақты, базарлы
кездегідей дəмін алып, асықпай ақырын ішті. Сонан соң кереге басындағы
қамшысын алып, ертеден бері өзінен жауап күтіп аяғынан сарсылып тұрған
ағайын-тумалардың ешқайсысына назарын салмастан есікке беттеп бара
жатыр еді, қара сұр бəйбіше шыдамай, шалғайына жармасып:
- Мырза-ау... - деді де, жасқа булығып тоқтап қалды. Тəңірберген оған да
қайырылмады. Есік алдында көлденеңдеп ұстап тұрған қара жал құла
айғырға мінді. Бұл кезде қара нөпір қалың қолдың алды көз асып ұзап
кеткен екен, мырза атын тебінді. Жанұшырған бəйбіше жүгіріп кеп
қапталдаса бере таралғыдан ұстады. Дауыс сап, ойбай салуға
Тəңірбергеннен қаймықса да, бірақ долылық буған ызалы қатын еңіреп
жылап:
- Мыр-за... мыр-за-ау!!! - деді.
Тəңірберген құла айғырды тебініп шаба жөнелгенде ертеден бері
қапталдасып келе жатқан бəйбішенің қолы таралғыдан шығып кетті. Ала
жөнелген аттың ағынымен ілесіп, аяғы аннан-саннан бір тиіп барды да,
етпеттей ұшып түсті.
Тəңірберген артына қайырылған да жоқ. Қара дауыл соғып, астан-кестеңін
шығарып кеткендей ауыл азан-қазан, у-шу. Астарындағы арық-тұрық
мəстекті тастап, бай ауылдың құрық көрмеген күйлі аттарына мінген
солдаттар былай шыққасын сұр даланы шаңдатып жіті жүріп кетті. Алды
қара асып ұзап кеткен. Құбыла беттегі қоңыр жалға шауып шыққан
Тəңірберген осы арада ат басын тежеп, кейінгі жаққа көз тастап еді;
аруақты бай ауылдың ұйпа-тұйпасы шығыпты. Ұлыған ит, күңіренген
дауыс арасынан жас жуған бетін алып-салған қатындардың ойбайы əлі
басылмаған. Ауыл маңы тіпті ажарсыз. Қай жаққа көз салса да бұрынғыдай
кең даланың беткей, бөктеріне сыймай шұбартып жататын жылқылар
көрінбеді. Тек өңшең отын ала алмай басын жерге салып тұрған арықтұрық аттар. Бəрінің де құйрығын түбінен тақап шолтитып кескен.
Тəңірберген тақым астында жүргісі кеп шиыршық атып тұрған айғырды
тебініп, шаба жөнелді.
***
Түске тарта күн қатты ысыды. Шөбі күйген сұр далада қара-құрттай қаптап
келе жатқан кісілердің жанында қапталдасып еріп келе жатқан қоңыр
көлеңке осы қазір тас төбеге келген күннен бұғып, ат бауырына кіріп
кеткен.
Сары шілденің шоп басында ызылдайтын да тұратын желі бұрынғыдан да
гөрі күшіне мініп алған. Жынды жел бір кез құтырынып, ат тұяғынан
ұшқан сұр шаңды ұйтқытып аспан астын шаңдатып тұрады да, іле-шала
жүргіншінің қарсы алдынан шығып, өрттей ыстық жалын бетті шарпып
өтеді. Онсыз да ер үстінде шаққа отырған Тəңірберген жалын шарпығанда
тап бір ыстық темір қарығандай жалт беріп, бір қырындап бұрылып
отырады.
Қыбыр-қыбыр қозғалған қарақұрым қолдан басқа көз жетер жерде көңіл
бөлер тірі жəндік жоқ. Жортқан аң, ұшқан құс - бəрі-бəрі ми айналған
ыстықтан жан сақтайтын пана таппай тығылып қалғандай. Ақшиліден
шыққалы Тəңірберген бір жалғыз торғайды көрді. О да қаталап шөлдепті.
Боз көде түбінде бұғып жатыр екен. Кішкентай аузын желге ашып, өкпесін
ырс-ырс соғады. Үстіне келген аттылыны көрсе де, ұшқысы келмей,
тарының түйіріндей көзі жаутаңдап, бауырымен жылжып боз көдеге
тығыла түсті.
Тəңірберген аң шыт орамалмен аузын байлап алған. Тағы біраз жүргесін
ілбіп басқан əскердің алдыңғы легінде бара жатқан кісілердің ілгергі
жағында, ту-ту сонау көк мұнар арасында бұлыңдап таулар көрінді. Кең
жазықта дара-дара оқшауланған таулар. Жас мырза мыналарды жазбай
танып келеді. Анау Сырғақты. Анау Ұяоба. Мына біреу Андрей шоқы. Ал,
сонау əрегіректе, көк мұнар арасында бұлдыраған Боташ! Мынау Бел-Аран,
Бесшоқы. Қалың мұнар арасынан қылаң берген əнебір кішірегі Жетімқара. Ежелден бергі атамекен. Кіндік қан тамған жер. Адыра қалғыр,
туған жер ғой бұның бəрі! Ізсіз өтіп жатқан қайран тірліктің нелер
заманнан бергі тілсіз айғағы.
Бесшоқы, Боташ, Бел-Аран,
Тұрғанын қараш мұнартып.
Арзығұл, Керей бір табан,
Жатқанын қараш шұбартып.
Тəңірберген демі жетпей бара жатқан соң тізгін ұстаған қолымен аттың
шоқтығын тіреп, көк бас ердің қасына кеудесімен жығылып етпеттеп
жатып алды. Іші-бауыры өртеніп барады. Өзін қанша ұстайын десе де,
осыдан артыққа дəрмені жетпеді. Көзіне құйылып кеткен ыстық жас пен
іштен ұрған ащы өксік ықтияр-еркіне қаратпай, иегі кемсеңдеп барады.
Бəрі құрыды. Бəрі бітті. Соған көзі əбден жетті. Үміт қырқылды. Іргесін
алдырмай келген ауыл-аймақ, ағайын-туманың сиқы анау. Өзінің де саудасы
бітті. Көп ұзамай інісінің де басына қара күн туатынына күманданбады.
Түк қызығы қалмаған дүниеде кісі қимайтын не қалды? Өмір бойы өліптіріліп жиған дүние-мүлік дəл қазір ойына кіріп те шыққан жоқ. Осы қазір,
ол тек азды-көп тірлік кешкен адыра қалғыр мына туған жердің құлазыған
даласы мен қаңқиған тауларын керген сайын құсалы жүрек қарс айрылып,
ат үстінде шайқалақтап құлай жаздап келеді. «Жол да кісіні қажытты.
Сонан болар» деп ойлады. Солай болса, солай да шығар. Əйтеуір,
Ақшиліден шыққаннан бері екі күнгі жүріс аттарға да, адамдарға да қатты
батты. Əсіресе, тоғын баспай мінген бай ауылдың аттары шілде айының
шыжғырған ыстығында қызыл майы шықты. Жаз бойы жан адам мінбеген
ісік өкпе семіз аттар тез барлығып, аяғын баса алмай ырсылдап қалды.
Далиған көл-көсір далада əр жер, əр жерден бой көтеріп, көк мұнарда
қалқыған мыжырайған жапырық таулар əлгінде жақын көрінген сияқтанып
тұрса да, жүре бастағанда жуық арада жеткізбеді. Тек күн кештете қалың
қолдың алды əрең дегенде Бел-Аранның кезіне ілікті.
Генерал Чернов оқ бойы алда. Тəңірберген оның соңына ерген аз ғана
топтың ішінде келеді. Жол бойы бұ да жұмған аузын ашпады. Керек десе,
ауылдан шыға бергенде артынан қуып жеткен атқосшы жігіт Ақикөзге де
тілдеспей сазарып алған.
Генерал Чернов Бел-Аранның кезіне тасырлатып шыға келгенде бүтіл
күншығыс бетті тұтас алып жатқан ұлы теңіз жалтырап қоя берді. Шөл
қинап келе жатқан аттар суды көргенде сулығын шайнап, оқырана
ұмтылды. Тəңірберген қарыстырып ұстаған қос тізгінді жібермей, ат басын
Ақбауырға бұрды.
- Тама-ша! - деді Чернов. Ол əуелі Бел-Аранға, сосын күн астында
жалтыраған көк теңізге, сонан соң ғана иек созым жерде шұбартқан шағыл
құм Ақбауырға қарап: - Мырза, - ден Тəңірбергенге бұрылды. - Бұл арада
тұщы су бар ма?
- Бар.
- Ендеше, бүгін осы араға тоқтаймыз. Бір күн демаламыз. Ел бар ма?
Бұларға балықшылар аулын айтқысы келмеген Тəңірберген есітпеген
сыңай танытып үндемеп еді. Əшиінде бұндайда басқаның көңіл-күйімен
қатты есептесетін сыпайы генерал əлденеге осы арада Тəңірбергенге
қадала қарап, əлгі сұрағын қайталап: «Ауыл бар ма?» дегесін, бұ да мойын
бұра алмады. «Ауыл бар», - деді де, атын тебініп ілгері жүріп кетті. Мына
жақта оның оңашаланғанын күтіп тұрған подполковник Федоров та атын
тебініп бұған қатарласа берді.
- Мырза, мынау бір таныс жер секілді ғой?
- Мүмкін...
- Бұл қай жер?
- Ылдидағы ана құм - Ақбауыр.
- Ак-к...
- Мына қара жота - Бел-Аран.
- Бил... Түһ, сайтан алғыр. Тілің де келмейді. Бірақ таныс жер сияқты.
- Танисың. Баяғыда осы арада сенің əкеңнің промсолы болған.
Сүйдеді де, Тəңірберген: «Қайтерекен?..» дегендей Федоровтан көзін
айырмай бағып қалды. Федоров үндемеді. Астында ұзын көк ат. Кешелібүгін тарлан тақымынан босап, қосарда бос келе жатқан.
Бұл өзі Сексеуіл стансасының бет алдындағы Тебіренбес тауының кəукиген
қара тұмсығы астында жалғыз үй отырған кедейлеу жігіттің бəйгеге қосып
жүрген аты еді. Бірер күн бұрын Тебіренбес тауының сыртындағы
жазықтықтан киік қуып, қан сорпасы шыққан атты отқа жібермей, белдеуге
байлап қойған-ды. Елең-алаңда ауыл үстіне сау етіп əскер құлағанда бұлар
шырт ұйқыда болатын. Ат тұяғының дүбірінен оянған жігіт көйлекдамбалшаң сыртқа жүгірін шықса, аң офицер тарланды белдеуден шешіп
жатыр екен.
Осы ат Федоровқа салған жерден ұнаған-ды. Қуса жетіп, қашса құтқаратын
жүйрік атты ол екіталай күнге сақтап, Ақшиліден шыққалы қосарға алып
келе жатқан-ды.
Жаңағыдан кейін Тəңірберген онан біразға дейін көз қиығын алмады. Бірақ
өзін ұстай білетін неме сыр алдырмай, үнсіз сазарып алған. Қайдағы бір
киргиз-қайсақтың қолынан қаза тапқан əкесі сорлыны аяды ма, жоқ па,
белгісіз, тек оның көзі тіріде жазған хаттары есіне түскен еді. Бұған
қалдырған мұраның сиқы - теңіз жағасындағы екі-үш үй мен түйе қорадай
кең лабаз. Болып болғаны сол-ақ. Ал, бұған жазған хаттың бəрінде де:
«Құдайға шүкір,- дейтін əкесі. - Жағдайым жақсы. Промсолым жылдан
жылға қанатын жайып, өзім де байып жатырмын. Азиаттар алдымда құрдай
жорғалайды».
Əке байлығының сиқын торгке салғанда көрді. Ал, көзі тіріде азиаттар
алдында құрдай жорғалады ма, жоқ па, оны Құдай біледі. Ал, қаза
тапқасын күл шыққандай, айдалада құс саңғып тастаған төбеге бір өзін
жалғыз жер легенд ері ақиқат. Қабір басына шанышқан ағаш крес те
балықшы ауылдың қотыр түйелері сүйкеніп, бір жамбасына қисайып тұрды
да, ақырында есебін тауып о да құлады. Сонан бері жалаңаш төбе
басындағы жалғыз қабірдің топырағын жел үрлеп-үрлеп, Құдай біледі,
қазір жермен-жексен боп типылданып қалған болар-ау.
Осыған дейін қамшы салғызбай келген ат кенет осқырып, ығысып артына
шегініп қалғанда Федоров қолынан түсіп бара жатқан тізгінді əп-сəтте
уысына жиып ала қойды. Еңсесін тіктеп, ат үріккен жаққа қарап еді, əлде
бір қыстауға кепті. Қарсы алдында есік-терезесін суырып əкеткен иесіз
қыстау үңірейіп тұр екен.
- Туһ, сайтан алғыр, - деп, неге ыза болғанын өзі де білмеген Федоров
қасындағылардың арасынан əлдекімді іздеді.
Анадай жерде бір топ солдат Тəңірбергенді қаумалап ортаға алыпты.
Ызалы жандар оны тірілей түтіп жейтіндей қамшыларын үйіріп жатыр
екен. Бірақ мырзаның міз бағатын түрі жоқ. Қара зегірен бешпеттің
сыртынан киген боз шекпеннің өңірін айқара ашып тастап қаннен-қаперсіз
жайбарақат тұр екен. Федоров іздеген кісісін көргенге қуанып кетті.
Жолында тұрғандарды қамшымен жасқап кимелеп келді де, Тəңірбергенге
ат тұмсығын тірей тоқтады.
- Құдық қайда?
Бір жанға көз салмай, сыртын беріп тұрған мырза бұған да бұрылмады.
Қаны қайнап қалш-қалш еткен Федоровтың қолы қылышқа жармасты.
Бірақ ол қынаптан суырам дегенше мына жақтан атын кимелетіп Ақикөз
жігіт жетті.
- Тақсыр... тақ-сыр...
Жұрт назары бұған ауды. Федоров жарқ еткізіп суырып алған қылыштың
ұшын қынапта ұстап тұр.
- Тақсыр!.. Тақсыр, мырза алдап тұрған жоқ. Бұл біздің ауылдың қыстауы.
Он шақты құдық болатын. Қыруар малды суарғанда суы ортаймайтын...
- Врешь, гад. Бұл бізді Аралдан шыққалы алдап келеді.
- Жоқ, жоқ, тақсыр. Алла атымен ант етем. Он шақты құдық болатын...
- Ах, ты, косоглазый холуй! Ол құдықтар қайда?
- Балықшылар көміп тастаған.
- Балықшылар?
- Иə, тақсыр, балықшылар. Ақтар... Ақтар келе жатыр дегесін əдейі істеп
отыр.
- Балық-шы-лар? - деді Федоров.
- Иə, тақсыр, балықшылар. Ана жылы... Ана жылы əкеңді өлтірген кісілер.
Өздері осы арадан онша қашық емес.
Федоров атын тебініп қалды. Солдаттар да аттарын дереу қозғап,
Федоровтың соңынан шаба жөнелді. Қара жерге тиген көп тұяқ жым-жырт
даланы дүбірлетіп, көзді ашып-жұмғанша балықшылар ауылының желке
жағындағы қоңыр төбеге шауып шықты. Қара жардың ұшар басында
жыпырлаған жерқазбалар қаңырап бос қапты. Тірі бір жан көзге түспеді.
Тек сонау көк теңіздің өрінде желкен көтерген кеп қайық бетін алысқа
бұрып көз ұшында кетіп барады екен.
- Өртеңдер! - деді Федоров.
Үй болған үйдің жанында үюлі жатқан отын лаулап ала жөнелді. Есіктерезелер пышыр-пышыр жанып, үйлердің төбесі əп-сəтте опыр-топыр
ортасына құлап жатқан үстіне генерал Чернов та келіп жетті.
- Подполковник мырза, бұныңды мақұлдамаймын. - Федоров көз ұшында
көк теңізді өрлей жүзіп бара жатқан желкенді қайықтардан назарын
аудармай тұра берді.
***
Сол күні түннің бір уағына дейін полк-полк, батальон-батальон, эскадронэскадрон боп кейінгі жақтан құйылып келіп жатқан əскерде қисап болған
жоқ-ты. Қаталап шөлдеген аттар терін басып суытқанша шыдамай, келе
сала теңізге бас қойып жатты. Қайсыбір ат кешіп барып, тереңірек жердің
тұнығынан ішті. Солдаттар шаң-шаң киімімен теңізге гүмп беріп қойып
кетті.
Ертеңіне бұлар кеш оянды. Тəңірберген шешінбей, астына жайған ақ
тоқымға қисая кеткен-ді. Теңіз беттен соққан қоңыр самал астында қыбыр
етпей қатып қалған екен. Жағалаудың түнгі дымқылы бұлар тұрам дегенше
кеуіп те үлгерді. Жел көтерілген. Ұлы теңіз өкіріп, үйдей-үйдей толқындар
ереуілдеп бой көрсете бастаған.
Чернов əлдеқашан оянған-ды. Бұлар тұрам дегенше ол ақ арғымақ үстінде
айнала төңірекке барлай қарап тұр екен. Тəңірберген де жел ығында
жалпылдаған шалғайын жиып, өңірін қаусырынып алды да, тұсап жіберген
атына аяңдады. Қара жал айғыр ұзамапты.
Қарақұрым əскердің алды ақырын қозғалып, қырға бет алып шыға
бергенде, теңіз жағасының есірік желі құтырынып кетті. Шаң көтерілді.
Толқын басы ағарды. Жағалаудың селдір сұйық қамысы жел астында
суылдап шайқала бастады. Тəңірберген күн жауар деп ойлап еді:
алғашқыда болар-болмас сіркіреп өткен сірке жауын бір сəтте бу боп ұшып
та үлгірді. Сонан кейін-ақ, шілде айының ыстық ауасы адам бойын
ауырлатып, кір жайған үйдің иісіндей қапырықтана бастады...
Ащы су ішкен аттар ырсылдап, аяғын əрең алып келеді. Тəңірберген
ауылдан ере шыққан атқосшы жігіттен көз жазып қалды. Бел-Араннан ұзап,
былайырақ шыққасын қыста да, жазда да құлазып жататын елсіз далаға
қалыңдап кіре түсті. Бір кезде бұлардың алдынан тіске тиер қылтанағы жоқ
қызғылт тастақ дала басталды. Осыдан былай қараған жол, сонан қашан
Қарақалпақ жеріне жеткенше, құс ұшпайтын қу дала. Бұл жақтың жолын
Тəңірберген тінті білмейтін. Тек көнекөз шалдардың айтуына қарағанда,
кессе қан тамбай безеретін де жататын осы мына далада жылда-жылда
қазақ ауылын шауып, ырғап-жырғап қайтатын Жөнеуіт ханның
басмашылары мен балықшы ауылдың Қоңырат, Шымбайға астыққа барып
қайтатын жаужүрек жігіттері ғана білетін жалғыз-жарым құдық болатын
көрінеді. Рас болса, ұлы теңізге мінбелеп төніп тұрған сол көк қатпар
шыңның кейбір шатқалы мен ұры жымдарында тас түбін тесіп, шымырлап
шығып жататын тіс сындырғандай мұздай бұлақ ұшырасады дейді. Бірақ
бұлар қанша жүргенде де құлазыған мына меңіреу даладан тірлік ізі
байқалмады. Арал теңізінің бұл беті тік жар. Алда əлі де сонay ТамақҚорадан əрі қарай басталатын Қасқа-Жол, Қара-Тамақ, Қоян-Құлақ, ҚосҚұлақтың қиын асулары жатыр. Титығы құрыған əскерде бұдан артық жан
созатын шама да қалған жоқ-ты.
Генерал Чернов тірі аруақтай. Бел-Араннан бері шыққалы күн-түн қатқан
жүрісте оның өзі де, аты да болдырды. Соған қарамастан əлі де дініне
берік. Ертеден қара кешке шақырайған күн астында жұрттан оқ бойы
озғындап, қазықтай қақшияды да отырады. Жағы қуарған қу сүйек бет қанқара, түтігіп кеткен. Жыра-сайда, төбе-төбенің астында ыңырсып қалып
жатқан солдаттарға да бір қайырылған жоқ. Ендігі дедігі: қолда қалған
кісілерді қарақалпақ пен қазақ жерінің шекарасына жеткізу. Ағылшын
генералы уəдесінде тұрса, сол араға ар жақтан атаман Фелишев пен ақ
офицер Сафар бұларды азық-түлікпен күтіп алуға тиіс.
Бұған бірақ Тəңірберген сенбеді. Екіжүзді адам түгіл, тап осы қазір ол
көктегі Құдайға да сенген жоқ-ты. Оған салсаң, біреуге біреудің жаны
ашилы екен. Бахымы түседі екен, ет бауыры елжіреп аяйды екен деу ақымақшылық. Ондайлар не ақыл-есі кем, ақымақ немесе қолынан түк
келмейтін, дəрменсіз шерменделер. Өз басы осы қазір ештеңеге сенбейді
де, дəмеленбейді де. Адыра қалған өмір. Алдамшы жалған. Өңшең
екіжүзді, опасыз, көлгірлер мен имансыздар дəуірлеп, адамзаттың көз жасы
мен қанына керелеген түкке тұрмайтын дүние!
Жə, басқа басқа болсын. Ал, қане, сен... Сен өзің ше? Кеше құдіретің жүріп
тұрғанда сен өзің не істедің? Алысты былай қойғанда қасыңдағы қоқсыңа
қайттің? Ағайын ішінде əлің жеткенді сауырлап қуып жүріп таламадың ба?
Бүгін ғой, бастан бақ тайып, бойдан қайрат, білектен күш кетіп, айбат пен
айбардан айырылғасын жетім баладай жаутаңдап қалғаның. Бəсе... Бəсе
де... Кеше солдаттар өзге емес, өз аулыңды талап, аяқтағы асыңды тартып
ішіп, астыңдағы атты аударып мініп, қыз-келіншектеріңді зорлап жатқанда
соншама сорақы сұмдықтың бəрін көре-біле тұра қол қата алдың ба?
Мыналар қолына түскенде балықшыларды да аяр ма еді? Кімді кім аяп еді?
Арғы-бергі заманда адам адамды аяды ма, сірə?
- Осы араға тоқтаймыз!
Тəңірберген басын көтеріп алды. Жазғы күн талаурап батып бара жатты.
Қолда қалған əскердің алды Қасқа-Жол, Қара-Тамақ асуына жетіпті. Əлі
құрыған кісілер жеткен жерге жығыла-жығыла кетті.
Тəңірберген де ат арқасынан алған көк қасқа ерге басын салып, шалқалап
жата кетті. Көзіне ұйқы оралмады. Жұлдыздар жыпырлаған аспанға бейжай
көз тігіп жатып, осынау қызығы таусылған адыра қалғыр дүниеде өзінің
бары-жоғын да сезбеген сұлық қалпы. Сүйтіп жатып ұйықтап кеткен екен,
айқай-шудан оянды. Айсыз түн тастай қараңғы, көзге түртсе көргісіз.
Тəңірберген оянған бойда не боп, не қойғанын білмеді. Апалақ-құпалақ
атып тұрып жатқан кісілер де не болып, не қойғанын білмейтін сияқты.
Түкке түсінбесе де, мылтыққа жармасып, беталды құла түзге тасырлатып
оқатып, абыр-сабыр. Əлдекім əлдебіреулерге айқайлап, əлдеқайда жүгіріп
барады. Жанталасып, ұйқы-тұйқысы шыққандардың арасында иығындағы
шекпен иінінен түсіп, бей-жай тұрған жалғыз Тəңірберген. Осы қазір оған
бəрібір. Атса да, асса да мейлі. Бəріне көнген, бəріне пейіл.
Əлгі абыр-сабыр аяңсыды. Сөйтсе, түн жамылған біреулер бұлардың
қаңтарып қойған аттарын қуып əкетіпті. Ішінде генерал Черновтың ақ
арғымағы. Подполковник Федоровтың тарланы. Тəңірбергеннің қара жал
құла айғыры бар.
Тəңірберген көк қасқа ерге құйрығын басып отыра кетті. Ұйқысы қанбаған.
Басы зілдей. Өзіне салса осы араға қисайып жата кеткісі кеп тұр. Онан
басқа ештеңе басына кірген жоқ. Тірлікте жақсылыққа да, жамандыққа да
тойғаны сонша, жау қуып əкеткен əлгі жылқылар миына кіріп те шықпады.
Тек бір кермек ащы дом аузын қуырып бара жатқасын, өз-өзінен
тыжырынып тұр. Осы тұрғанда Кəленге дəн ырза. Абзалы - жауласпа.
Жауласқан екенсің, аянатын не бар, шамаң келсе, жауыңды жерге тыққанша
тыншыма.
Кəленнің орнында болса бұ да осы лай істер еді. Аралдан шыққалы бұлар
шеккен бар азап, бұлар тартқан бар-бар тауқыметтің бəрі содан. Бұлардың
жолында отырған ауылдарға алдын ала хабар беріп, құдықтарды көміп,
шөл далада солдаттарды қырған сол. Түу-түу Қарала-Көпте отырған бұның
ауылын алдап-сулап, ақтардың жүрер жолына көшіріп əкеліп арандатқан да
сол. Аттарды қуып əкеткен басқа ешкім емес, бұны да істеген Кəлен. Иə,
сол! Соның өзі! Бұл бірақ оның зұлымдығын асырған зымияндығына
зығыры қайнап тұрған жоқ. Зығыры қайнап қайтсін?.. Бұ да адамның
адамға ежелден бері істеп келе жатқан көп қиянатының бірі. Бізден
бұрынғылар да сүйткен. Бізден кейінгілер де сүйтеді. Біз де солардың
істегенін істеп, бірімізден-біріміз жауыздықты, зұлымдықты, қайырымсыз
қаталдықты асырып жатырмыз. Аң бол, адам бол, сол ана Абыл, Қабыл
заманынан, Лауқыл ғаламынан бермен қарай күштінің əлсізге істеп келе
жатқан қанға сіңген қашанғы қасиеті. Адам баласы жүріп өткен іздің
бəрінде жосылып қап жатыр.
Мырза көз қиығын генералға тастап еді. Мына жағдаятқа оның да иманы
селт ете қоймапты, тіпті жайбарақат. Алдына əкеп тосқан атқа мінбеді.
Қолына таяқ алды. Таяқтың ыңғайлы басынан ұстады да, жөн таппай
иіріліп қалған əскерді бастап алға түсе берді. Тəңірберген тəлтіректеп бірекі басты да тоқтады. Соңында қалып бара жатқан көк бас ерге жанары
сөніп кеткен көзін сап тұрды да, тастақ жерді топырлап басқан жаяу
кісілердің арасында ілбіп кете барды. Қазір оған аттың да, жаяудың да
бəрібір еді. «Маған бəрібір» деді осы ойды өзі де құптап.
Сүлдерін сүйреткен кісілер күн кештете Қасқа-Жол, Қара-Тамақтан əрең
асты. Көп адам ере алмай кейінде қалды. Əлі құрыған кісілер жол бойы
бестен, оннан қалып жатыр. Тəңірберген оларға қарамауға тырысты. Қазір
бұ да əлсіреді. Анадан туғалы жаяу жүріп көрмеген сорлы басы қарға адым
жер мұң болып, кезінде бір қара беріп тіккізген адыра қалғыр етіктің
шоңқайма биік тақасы басқызбай шойнаңдап келеді. Иығынан сыпырылып
түсе берген соң үйленген жылы Ақбала боз тайлақтың жүнінен өзі иіріп,
өзі тоқып, қара берен мақпалмен жарасын əдіптеп тіккен шекпенді де
тастап кеткен-ді. Қазір бойында қалған жалғыз лыпа қара зегрен бешпет. О
да алқам-салқам. Өңір түймелері үзілген. Шамалы жүргесін қара етікті де
шешіп, жол жиегіне қалдырып кетті. Күн көзінде қайнаған шоқтай ыстық
топырақ табанын күйдіріп барады. Генерал Черновтан көз үзіп қалды. «О,
Құдай-й!..» - деді мырза. Ар жағынан дыбыс шықпай, құр қырылдады.
Аяғын ілгері басқысы келсе де, денесін билей алмай, теңселіп тұрды да,
жоғары қарады. Қара құстар бұрынғыдан да көбейіп кетіпті. Тəңірберген
тұла бойынан қару іздеп таба алмады. Жə, құзғын аз ба?! Қайсыбірін
құртасың?.. Бұларды торуылдап ұшып жүрген құзғындардың ар жағында,
сонау заһарда шалқалап жатып алған мөп-мөлдір көк аспанға да, сол
аспанда кеше қара дауыл түтіп дода-додасы шыққан бұлттың сілімтігіне де
бұл дендеп ықылас қоймай, сүлесоқ, енжар көз сап тұрған-ды. Кенет
шошып оянғандай болды. Аспан əлгіден де гөрі қашықтап, сырын ішіне
бүккен жұмбақ дүние сияқтанып еді. Иə, аспан... Мына аспаннан өзі бұрынсоң байқамаған мүлде оқшау, тосын құбылыс аңғарғандай. «О, Жасаған! деді ішінен. - О, Жасаған! Іші тар, қызғаншақ кісілерге не жорық?! Бірбірімен олар қайтіп қырқыспасын?! Сен мына... Мына аспанға қараш!
Аспан екеш аспанда да тыным жоқ екен ғой. Бұлт пен жел қысқа күнде
қырық жағаласып, ұйқы-тұйқы майдандасады да жатады. Күн сонда туады.
Ай сонда батып, түн мен күн бірін-бірі кезек жеңеді. Ай мен күн батқан
сайын қай пенде мезгілсіз сөнген үмітін көргендей көңіл мұңданады. Сен
тек жер бетіндегі тірліктің бұнымен таусылмасын, түннің артында күн
барын, қуаныш пен реніш аралас жүретін жəне бір жарық күн жер бетіне
қайта кеп, ертең тағы да мігерсіз өмір басталатынына сенесің. А-а?!
Сенесің бе? Мен сенем бе? Ана генерал сене ме? Мына сорлы солдаттар
сене ме?
Тəңірберген тəлтіректеп кетті. Миы айналып, көзі қарауытып, тап жаңа
көріп тұрған көз алдындағы дүние қапелімде көмескіленіп бұлдырап
барады. Тілерсектен басталған діріл бүкіл тұла бойына тарап, əлі құрып
тұрды да, ілгері бір басты да тоқтады. Теңселіп тұр. Енді көре қал, бұларды
торуылдап ұшып жүрген құзғындардың жолы болады! Иə, жолы болады...
Тəңірберген аяғын аннан-саннан бір басып, есік пен төрдей жерге барды да
қалт тұра қалды. Көзі қарауытты. Басы айналды. Енді қайда қадам басарын
білмей тұр еді. Көзін тіреген қараңғы түнек кенет жалқындап қызарып
кетті. Бұл не-е? Өрт...? Өрт пе? Дүниені өрт алды ма? «Иə, сүйтті»
дегендей, өрт лебіндей ыстық жалын бетін шарпыды. Бұл бетін алып
қашып еді, жалт бұрылған жақтан - əлгі қызыл жалын арасынан болымсыз
бір тұлға қараңдады. Бұл соған көзін тігіп еді, жаңағы қараңдаған біртебірте бермен жақындап, адам бейнесіне енді. Кім де болса өртке қарсы
жүгірген есалаң біреу. Ой, бишара... Тоқ-та-а!.. Эй, эй, мынау таныс біреу
ғой? Иə, таныс... Иə, таныды. Дəл өзі! Тəңірберген інісінің ақылға
сыймайтын оғаш қылығына түсінбей, таңданып тұрды да, кенет қарқылдап
күлді. Ха-ха! О, сорлы... Есалаң... Есі дұрыс кісі үстіне келген өртті қарсы
жүгіріп өшіре ме? Ха-ха-ха!
Жас мырза есін жиды. Сəптіреген есірік сана қайта оралып, осынау тас
төбедегі ұшы-қиырсыз көк аспан мен жарқыраған күннің бəз баяғыша
мөлдіреп тұрғанын көрді. Тек əлсіз буын қаттырақ қалтырап, денесін билей
алмай толықсып, теңселіп кетіп тұрған-ды. Əлгі тас төбедегі көл-көсір
аспан мен аяқ астында ақ шаңдағы шығып жатқан жер бұның өзімен бірге
теңселіп шайқала ма? Шайқалған аспан кейде ана шалғайы, кейде мына
шалғайы жерге соғып, қайқаң етіп қайта көтеріліп кете ме, қалай? Басы
айнала ма? Көкте репетсіз ірі құстар əлгіден де гөрі көбейіп, қанатын үстіүстіне далп-далп қағады. Құстардың арғы жағында тұңғиық көк аспан
мөлдірейді. Адам баласының нақақ төгілген қаны мен көз жасына керелеп,
қаталап өліп бара жатқан кісіге бір жұтым су татырмай безеретін де
жататын мына безбүйрек жерге қарағанда, асылы... Асылы бар-ау, мына
аспан... он сегіз мың ғаламның үстіне үй көтергендей мына аспанның
рахымы мен əділдігінде шек жоқ. А-а?.. Солай ма? Шын... Шын солайма?
Баршаға бірдей əділ ме? Маған істегені... мыналарға істегені əділдік пе?
Жас мырза аспанға қайта қарады. Шаңқай аспан шалқалап жатып апты.
Сонау заһарда жарқырайды. Құбыла бет батар күннің соңғы қан күрең
қызыл сəулесімен алаулап тұр.
О, Жасаған... О, Жаппар Ие!.. Кессе қан тамбай безеретін де жататын адыра
қалғыр қара жерге қарағанда, мына аспан... Аспанның əділ болмауы мүмкін
емес. «Жоқ-қ. Аспан əділ, əділ!.. Əділ!» деп ол осынау опасыз сұм
жалғаннан кеш байқаған пұшайман бір сырын жаһанға айқайлап тұрып жар
салғысы кеп еді. Оған бірақ шамасы келмеді. Бұл кезде ол бар дауыстан
жұрдай боп айырылған еді.
ТҮСІНІК
«Қан мен тер» трилогиясының ең алғашқы кітабы «Ымырт» деген атпен
1961 жылы, 2-кітабы «Сергелдең» деген атпен 1964 жылы, 3-кітабы
«Күйреу» деген атпен 1970 жылы жеке-жеке кітаптар болып баспадан
шыққан болатын.
М.Əуезовтің өзі көзі тірісінде үлкен үміт артқан санаулы шəкірттерінің бірі
Ə. Нұрпейісовтің осы шығармасы Кеңес дəуірі тұсында қазақ сөз өнерінің
еншісіне айналған роман жанрының ең ірі туындылардың бірі ретінде
бағаланды. Сол баға жазушыны 1974 жылы КСРО Мемлекеттік
сыйлығының иегері атандырды. Осыдан кейін - ақ романның халықаралық