Қан мен тер - 29

арасы қашық емес, əкеп тастарсың.
− Рахмет, ата!
Сүйеу қарт енді қайтып Еламанға жүз бұрмады. Осындай жердегі
қаталдыққа бағып, əкесі əкеткелі жатқан жиен немересіне де назарын
бұрмай, бетін сырт салып бұрылып апты.
Кемпір екі жыл бауырына басқан баланы қимай, қоштасар жерде жылап
жіберді. Осы арада Ақбаласын ашықтан - ашық есіне алып:
− Жалғызымның көзі едің... - дей бергенде Сүйеу:
− Тəйт!.. Тəйт, найсап!..- деп зекіп, тыйып тастады. Еламан баласын алып
жүріп кетті. Қаттырақ жүріп отырғасын кешке қалмай, ақ пен қызыл
арасында балықшылар аулына жетті. Балықшылар Еламанның қуанышына
құтты болсын айтып, кіріп-шығып жатыр. Мөңке мен Əлиза тіпті мəз. Олар
Еламанның қайтадан үй болып, үстіне шаңырақ көтеріп жатқанын
көргендей.
−«Орнында бар оңалар» деген осы. Кеше біреу едің, бүгін - екеу болдың.
Енді, шырағым, үйлен.
Еламан үндемеді. Ақ жаулық тартқанның бəріне бірдей ұрына бергісі
келмеді. Бос тұрған төсекке бір түнеп, бел суытып кететін бозбала емес. Ол
қазір өзінен гөрі кішкентай Əшім жайын көбірек ойлады. Əшімді ез
баласындай бағып-қағатын рахымды ана тапсам деп жүр. Оның үстіне қол
қусырып қарап отыру қиын болып барады. Балық аулайын десе баладан
шыға алмады. Əшім мазасыз. Қолға алғанды жақсы көреді. Ыңылдап əн
салмай, жай көтерсең де жұбанбайды. Екі жыл бағып-қаққан əжесін іздеп,
əсіресе түнемелікке қарай кішкентай қолымен Еламанның бауырын
сипалап шығады. Көп ұзамай Еламанның балажандығы бұл ауылға аңыз
болды.
− Қайным - ау, саған үйленудің керегі жоқ екен. Бір үйге əйел болуға жарап
қапсың.
− Енді басыңа ақ салсаң жетіп жатыр, - деп қылжақ келіншектер оны
жүргізбей қойды.
Сырқат бала мұнда келгеннен бері шырақтай сөніп барады. Ac талғайды.
Ағарған ішкісі келеді. «Ауыртып алмасам қайтсін?» - деп қорқып, Еламан
баладан басқа дүниенің бəрін ұмытты.
***
Осы күннің ертеңіне қарт балықшының үйіне Айғанша келді. Жұмыстан
шыға сала келгені көрініп тұр. Үстіндегі киімнен шикі балық иісі шығады.
Қолы, үсті-басы шырыш.
Қарт балықшының үйіне қымсынбай, емін - еркін кіріп келсе де, кішкентай
баланы көтеріп өбектеген түсі басқа кісіні көріп, тоқтай қалды. Мөңкенің
үйінде қонақ жатқанын есіткен-ді. Бұл ауылдың қадірлі кісісі екенін де
есіткен. Бірақ оның кім екенін білмейтін. Мына бала көтерген кісінің басқа
емес, сол екенін білгенде ашық тұрған есіктен аттар -аттамасын білмей,
қалт етіп тұра қалды. Қарашығы шоқтанып, өзіне-өзі сенер - сенбесін
білмей, қос қолын көкірегіне қысып ала қойды. Сəл есін жиғасын оның нақ
бір ауылдың бала баққыш аналардай көзінен ұйқы қашқан баланы
ұйықтата алмай, үстіне түсіп, бəйек боп жүрген түріне таң қалып күліп
жіберді. Бала жұбансын деп əнін де дəл бір мейірбан аналардың құлаққа
жайлы қоңыр даусына сап ыңырсып жүр:
Балам менің қайда екен,
Қыздарменен той - да - а...
Қонақ ішке кірген кісіні жаңа байқады. Əнін кілт үзіп ақырын бұрылды.
Айғанша оны бірден таныды. Бара сала құшақтай алатындай жетіп барса
да, бірақ ана кісінің əлденеге тосырқап бойын тартып қалғанын байқап,
ілгері созған қолын бауырына тартып ала қойды.
− Қарындас, кешір...
− Мен... Ме - н Төлеудің қарындасымын.
− Тө - леу?..
− Есіңізде ме?..
− Апыр-ау... Төлеу - у дейсің бе?
− Иə, иə, Төлеу! Ана жылы сізді Шалқарға апара жатқанда... шұқырда
отырған... Есіңізде ме?
Еламанның есіне бəрі бірден түсті: Рай. Қарлы боран. Қолын қарыған темір
кісен. Жапан түздегі жалғыз үй. Екі қатыны бар ірі қара жігіт. Ағаш төсек
үстінде бөксесін көрпемен орап алған қардай қара кемпір.
− Алда айналайын - ай!..- деп Еламан тез ұмтылып кеп, қызды маңдайынан
сүйді.
Анасы қайтыс болғаннан бері Айғанша кісілердің ықыласын іші қалап
тұратын. Əсіресе, анасының көзін көрген кісілерден көбірек дəметуші еді.
− Əжең қайтыс болыпты... - Айғанша басын изеді.
− Жарықтық жақсы кісі еді. Топырағы торқа болсын. Ал, айналайын, халжағдайларың қалай?
Еламан қыз үстіндегі балық иісі шыққан шырыш - шырыш киімдерге
назары ауды.
− Жағдай... жағдайымыз осы...
Əлиза келді. Əңгіме үзіліп кетті. Мөңке бұл күні балықтан кеш қайтты.
Кешегі дауыл ауын арқан қып есіп тастапты. Асымдық та балық ұстамаған.
Оны айтпаса да, Еламан қарт балықшының түрінен байқады. Мөңкенің
үсті-басы малмандай су. Зерен жүзді жылтыр қара беті бартиып іскен.
Иығының басы салбырап, сүлдерін сүйреп кіріп келе жатты.
− Айғаншамысың? Амансың ба, қарағым? - деді Мөңке. Шай - суланғасын
балықшылар бүгін де Мөңкенің үйіне жиналды. Ертең тағы ерте тұрып
теңізге шығатындарына қарамастан олар түннің бір уақытына дейін
тарамай, ананы - мынаны айтып ұзақ отырды.
− Мына бір есірік жел сендерге сор болды-ау, - деді Еламан.
− Айтатыны жоқ. Желге қарсы ескекті тарта - тарта екі қар салдырап
қалды.
− Ол ештеңе емес. Ескегім сынып, бүгін мен ығып кете жаздадым.
− Апыр - ай, ə!
− Енді ескексіз қалдым...
− Ой, тəйірі, қысылатын несі бар? Судыр Ахмет ескек істеп береді ғой.
− Иə, ол Судырақ баяғыда Елағаңа да ескек істеп бергені. Балықшылар ду
күлді. Жалғыз Еламан міз бақпады.
Теңіз өмірі бұған таныс. Жаз ортасы ауғасын - ақ ұлы теңіздің жел - құзы
күшейеді. Су астында жүргенмен балық та басқа мақұлықтай ық іздеп,
жайылым таңдап теңіз түбінің толқымайтын тыныш жерлерінде - қамысты
басаттар мен қоғалы, қопақты көлдерде жүреді.
Ашық теңізде ажарлы, ірі балықтар болса болар, бірақ оны аулайтын
арнаулы ау - құрал бұларда жоқ; бұлардың жаман ауына жазатайым ірі
балық түссе де, шірік торлар бір бұлқынғанға шыдамай жыртылып кете
беретін. «Апыр - ай, - деді Еламан ішінен, - қайда барсаң, мықтысы əлсізін
талап, шырылдатып жатқан дүние. Басқасы басқа. Көк теңіздің балығын
қорадағы малындай қорығаны несі? Бұнысы қай зорлық?»
Мөңке шай ішіп терлегесін жан шақырғандай болды.
− Аға - жеңгең іздеп қалар. Үйіңе қайт, қарағым, - деді ол Айғаншаның ұзақ
отырып қалғанын байқап.
Айғанша бүгін біртүрлі. Ертегі тыңдаған баладай, кеш бойы Əлизаның
иығына иегін сүйеп үнсіз ұйып қапты.
Үй іші жым - жырт. Май шам түтіндеп жанып тұр. Сырттан азынаған есірік
желмен бірге өкірген теңіз сарыны үзбей естіледі. Əлгі бір ренішті
əңгімеден кейін балықшылар біраз үндемеді. Жас бала əке алдында
ұйықтап кеткен.
Қызбалау Рəйіс əуелі алақ - жұлақтап балықшыларға қарады да, сосын
Еламанға бұрылды:
− Тəңірбергеннің зəбірі өтіп тұр. Кей күні осы ауылдың қазаны
қайнамайды. Бұған не дейсіз? Аштан өлсең де, тұяқ серіппе, үнсіз өл дейсіз
бе?
Еламан Рəйіспен бірге өзгелердің де осы сауалға жауап күтіп отырғанын
байқады. Не дейді? Өлермен болсаң отқа түс деп, ызалы жандарды айдап
сап, ана жылғыдай тағы да аранға жыға ма?
− Жоқтың бəрін жек көрген кісіден іздегеніміз жөн бола қояр ма екен?
Теңіз жайы маған да мəлім. Балық - қашаған. Ал ашық теңіздегі балық кең
даланың тағысындай, қуып ауламаса, қолға түсе бермеуші еді ғой, - деді
Еламан.
− Елаға - ау, біз қумай жүрміз бе?.. Қуа - қуа таңымыз айырылар болды.
− Оны да білем.
− Білсең, бізден кінə жоқ.
− Апыр - ай, ау көзін қақпай қойды - ау? Сірə, бұл теңіздің балығы бір
жаққа ауып кеткен шығар.
− Жоқ, жігіттер, баяғыда біз аулап жүргенде бұл теңіз балықсыз
болмайтын. Мына Мөңке ағаларың біледі, өз аяғынан жайылатын мал
секілді, балықтың да теңіз астында өрісі бар. Өрісін таппай жүрген
шығарсыңдар.
Үй ішіндегі əңгімеге ертеден бері Мөңке араласпай отырған - ды.
Еламанның өзіне тіреп айтқан жаңағы сөзіне ол мырс етіп күліп жіберді.
− Ие, сен жақсы айттың. Балықтың да теңіз астында өрісі болады. Тек,
шырағым-ау, Темірке мен Тəңірберген балықтың да, малдың да өрісін
тартып алып, өлмесең тұрма деп тұрған жоқ па?!
Еламан қысылып қалды. Мөңке енді тіпті іріленіп қызына сөйледі:
− Əнебір жылы да Тəңірбергеннің тіліне ерген Темірке біздерді дəл осылай
ашық теңізге айдап шықпады ма?! Сонда Кəлен күйіп кетіп: «Бұл қара
шекпеннің байы қазып шығарған теңіз емес, Құдайдың құдіретімен пайда
болған, бəрімізге бірдей, ортақ теңіз», - деп еді. Ол патша кезі болатын.
Енді, міне, Керенский тұсында да Тəңірбергендер теңдік бермей қойды.
Құдайдың кенже ұлындай қара жер мен көк теңізді қоса билеп отыр. Бүгін
олар қатын - баламыздың аузындағы асын тартып жесе, ертең көре қап,
астындағы қайығыңды аударып, өзіңді теңіз түбіне батырып кетпесіне кім
кепіл? Е, соның бəріне көне береміз бе? Құдай салды, біз көндік дейміз де
отырамыз ба?
Жастардың да зығырданы қайнап отыр екен. Айрықша Рəйіс мəз. Бұрын
Мөңкені қанша жақсы көрсе де, бір реніш бүйірінің түбінде жататын. Талай
рет қиянаткердің қолында өлетін жерде де осы шал өздерін етектен басып,
тоқтатып қала беретін.
Рəйіс сүйсініп кетті:
− Мөңке аға - ай, жақсы айттың - ау! Бəсе, біз қасқырдан қашқан қоянның
жатырынан түсіп қалған сұр көжек емес едік қой. Бізді де бір қазақ қызы
мақтанышпен тумап па еді? Қашанғы бас қорғап бұға береміз?!
− Ие, сүйдеші! Бұта түбінен бойымыз асатын күн бола ма?!
− Шіркін, Қандыөзектің аузына ay құратын күн туса, қарық болар едік қой!
− Дəмең зор екен. Қандыөзектің аузына қақпан құрылғалы қашан?!
Қартаң балықшылар күрсінді. Жастар дағдарып, Мөңкеге, онан Еламанға
қарады. Еламан мұның арты тыныштықпен бітпесін біліп, іші мұздап отыр.
Басқалары албырт жастықпен істесін, ал қарт балықшының көтерілгені не?
Əлде, кім білген, өмір бойы қорлық көріп, зығырданы қайнап келген жан
осы арада бұның елге келгенін де күш көрді ме? Сүйтті ме екен?
Еламан алдында ұйықтап жатқан баласын бешпентінің шалғайымен
қымтап қойып, көп алдында кеудесін көтеріп шалқайып отырды.
− Жə, жігіттер, бұға бергеннен де берекет шамалы екені рас. Тек сендер жау
мықты екенін ойладыңдар ма?
− Ойладық, Елаға.
− Ендеше, ертеңгі күні жау жеңсе де өкінбейтін болыңдар. Кейін өз
іштеріңнен кінəліні іздеп, көз шұқитын болсаңдар Тəңірберген,
Теміркелермен тіресудің керегі жоқ.
− Білеміз, Елаға.
− Біз бəріне де бел буғанбыз.
− Не көрсек бірге көрейік. Тек бізді де бір бастаңызшы!
− Жə, ендеше тараңдар!
Балықшылар ақырын тарай бастады. Рəйіс бұрынырақ шығып, Айғаншаны
есік алдында күтіп алды:
− Шығарып салайын...
Айғанша ыңғай бермей, үнсіз кетіп бара жатты. Үйі жатып қалған екен,
шам жақпады. Қалаудың қорылынан құлақ тұнып тұрған тас қараңғы үйде
сипалап жүріп, Кенжекейдің қасынан төсегін тауып алды. Шешінбей,
киімшең бойымен қисая кетті. Тек жатар алдында бала кезден бойына
сіңген əдетпен көйлегінің етегін тартып тізесінен төменірек түсіріп қойды.
Осы кезде кіші əйелдің төсегінен Төлеу басын көтерді.
− Сен осы қайда жүресің?
Айғанша үндемей, іргеге қарай аударылып жатты. Төлеу ана жолы киім
тұсындағы реніштен кейін қарындасының бетіне қатты келмей,
жасқаншақтай беретін. Осы жолы да наразы бірдеңелерді күңкілдегені
болмаса, əлгіден кейін Қалаудың қорылына қосылып ұйықтап кетті.
Айғанша ұйықтай алмады. Мөңке үйінен ширығып кеткен жаңағы ызалы
жандар көз алдында. Ертең олар Тəңірбергенмен мықтап бет ашыспақ: я
жеңеді, я жеңіледі. Осы жайды Еламан ашық айтты. Еламан! Қызық - ау!
Оны тосырқамай, бірден танығанын айт. Ол баяғыда да дəл осындай еді.
Осындай ма еді? Рас, басқа кісілерден бөлектеу көрінген. Ол кезде
Айғаншаның өзі де нақ мұндай емес-ті. Ол кезде үй ішіндегі жандар мен
қалаға қатынаған Ебейсін секілді бірен-саран саудагерлер, кірешілер
болмаса, олардан басқа тірі жанды көрмей жапан түзде жабайы өскен жас
қызға, шынында да, сол жолы балықшы жігіт біртүрлі оқшау көрінген еді.
Қол-аяғындағы темір кісен де оны өзінен басқа өзге бірде - бір жанға
ұқсатпай, даралап оқшаулай түскен еді. Əжесі айтатын əлгі бір ертегілер,
қиссалар мекенінде ғұмыр кешкен бұғаудағы батыр ма? Ел қамын жеген
ержүрек жанкешті ме?
Сонан бері балықшы жігіт қыз көңілінде дараланып өсе берді; осы жолы да
Айғанша оның сондағыдан қанша өзгергенін ойлаған жоқ, ол тек содан бері
оның қайда болғанын, қандай елдердің топырағын басқанын, тағы қандай
қиындық көріп, қасірет шеккенін ойлап, екі ағасы екі жерде қорылдап
жатқан көрдей қараңғы үйде көз ілмей шықты. Қараңғыда неше түрлі
қорқынышты суреттер бадырайып, бірде зындан, бірде тоғыз қабат
Торғауыт, Қап тауы елестеп жатыр. Мына жігіт соның бəрін бұзып-жарып,
ақыры, міне, арып - ашып туған еліне кеп, «тоқсан үйлі тобырына»,
баласына қауышты. «Əйелі неге күтпеді екен? » - деп ойлады Айғанша таң
алдында көзі ұйқыға кетіп бара жатып.
***
Балықшылар қайықтарын суға үнсіз салып, екі-екіден бөлініп мінді.
Еламан мен Мөңке бір қайықта. Кешегі қара дауыл бүгін таң алдында
басылып, жел шырадай тыныпты. Соған қарамастан бір көтеріліп кеткен
ұлы теңіздің ашу-ызасы əлі басылмаған. Əлі де өз-өзінен долданып,
қарауытып қайнап жатыр. Аңғар беттен сəл ғана жел соқса да шұғыл
қаһарға мініп, қайта түтігуге əзір тұрғандай.
Еламан теңіз ажарын ұнатпай, қайта-қайта көз салып келеді. Əдетте ау
қараған балықшымен жағаласып, қиғылық ұрып болатын шағалалар бүгін
көрінбейді. Бар шағала Қандыөзектің үстіне үймелепті. Өлермен
қомағайлықпен қайта - қайта шүйлігіп, төсімен суды шалп еткізіп соғып
қалады. Аудағы балықты іле алмағанына ызаланып, жан даусын сала
шаңқылдап, қайқаң етіп жоғарыға көтерілгенде, жаңа шыққан күн
шапағына ақ қанаты күмістей тұтап жарқылдап кетеді.
Рəйіс күліп:
− Байқайсыңдар ма, шағалалар бізге балықтың өрісін сілтеп жатыр-ау, деді.
− Жарықтық Қандыөзек балықты ғой. Достың жігіттері қарық боп жатқан
шығар?..
Бұлар тереңге салған ауларын суырып шықты. Түске тарта жел қайта
көтеріліп, толқын басы бұйралана бастады. Оқта - текте шілде айының
мазасыз бөгелек желі килігеді. Онсыз да көк толқында шыбындаған аттай
секектеп шоршып тұрған бұлардың қайығына қапылыста құйындай соғып,
төңкеріп кете жаздайды.
− Осы бір бөгелек жел мазаңды алып бітеді.
− Теңіз үстінің құйыны ғой. Кəпірдің бетінен аулақ. - Балықшылар жағаға
шықты; ауларды суға шайып, теңіз түбінің тосабынан тазартты. Соның
арасында шыдамсыздары үйлеріне жүгіріп барып жүрек жалғап келіп
жатыр. Күндіз теңіз үстінде балықшылардың тынышын алып болған есірік,
бөгелек жел кешке қарай басылып, шырадай тынып, жағалаулардағы қара
құйрық қамыс басы қозғалмай қалды. Соның өзінде теңіз суы күндегі
шарасына сыймай ісініп барады. Аңғар жақта əлі де өксік бар. Аңғар бет
кешкі көлеңкемен тұп - тұтас тұнжырап, қарауыта бастаған. Еламан осы бір
болмашы белгілерге қарап, алдағы түн тымық болғанымен ертең тағы да
дəл бүгінгі уақытта жел қайта көтерілетінін топшылады.
Күн кештете шағалалардың ұйқы - тұйқысы шықты. Ертеңгі күннен олар да
біртүрлі мазасыздық сезгендей, теңізге қонбай азан-қазан боп, топ-тобымен
қарбаласа қанат сермеп, жоғарылай ұшып бара жатты. Еламан бастаған
балықшылар қайықтарына қайта отырды. Олар кешкі тымықта
Қандыөзектің аузына он қайықпен ұмар - жұмар келді де, осы араға құрған
Дос пен Төлеулердің ауына жарыстыра өздерінің ауын төгіп шықты. Рəйіс
қайығын тез қозғап, Еламанның қайығына бүйірін тақап қатарласа берді.
− Байқайсыз ба, ешқайсысы қол қатпады - ау. Асылы, өз көлеңкемізден
өзіміз қорқып келген екенбіз ғой.
− Даурықпа. Əне, анау Курнос Иван.
− Қайсы? Анау ма?
− Иə, сол!
− Ə, қаншелек. Көрген екен ғой.
− Көре берсін. Біз ұрланып кеп ау салған жоқпыз. - Басқа жігіттер де
қайықтарын шапшаңдата есіп, Еламан мен Мөңкенің жанына топталып
жинала бастады. Бəрінің көзі жағада. Иығына мылтық асқан жалғыз жаяу
бұларды сонадайдан торуылдап жиекте жүрді де қойды.
− Аң, аулап жүрген шығар?
− Қайдам, адам аулап жүрмесе қайтсін?..
Еламан кісілерін теңіз үстінде топтан алды да, тұп-тура жағаға салды.
Көзін Курнос Иваннан айырған жоқ. Бұлар жағаға тақап келе бергенде
Курнос Иван кейінгі жағына бұрылып, қол бұлғап еді. Қамыс арасынан бір
топ кісі жүгіріп шығып, Курнос Иванды орталарына ала тоқтады. Еламан
жанжалды қаламаса да, Курнос Ивандардың мына қылығын жақтырмады.
Жағаға жақындай бере өз жігіттеріне көз салып еді, бұлар да тайсалар емес.
Ескек, таяуларын əлден ыңғайлап, қолтығына қысып апты. Кейбір Рəйіс
секілді қызбалау жігіттер күні бұрын етігіне тығып алған жуан сойылдарын
шығара бастады.
− Жігіттер, жанжал шығарушы болмаңдар, - деді Еламан.
Он қайық жағаға жақындаған сайын ескектерін бір əуенмен тартып, қол
саласындай, қалмай да, озбай да бүйірін бүйіріне тақап, қатар тізіп келді де,
жиекте тосып тұрған кісілердің дəл қасына тұмсық тірей тоқтады.
Алдымен Еламан жағаға секіріп түсті. Қалғандары да қайықтан түсе - түсе
сап, Еламанды орталарына ала иық тіресіп тұра қалды. Курнос Иван өз
кісілеріне көз тастап, шолып өтті де, аналарға қарсы жүрді.
− Заңды неге бұзасың? - деді Курнос Иван.
− Қандай заң?
− Қандыөзектің аузы запрет, Теміркенің жері.
− Теміркенің арқалап əкелген теңізі жоқ. Бұл теңізден мына Мөңке балық
аулағанда Теміркең дүниеге келді ме екен? Сен оны білесің бе? - деп
Еламан оған салқын қабақ астынан ұзақ қадала қарады да, жүре берді.
Курнос Иван қолдағы күші кем соғарын білгесін тиісе алмады. Еламанға
қарсы Дос пен Төлеудің жігіттерін көтеріп, ертеңге қалың тобырды əзірлеп
қою керек. Осы ойға табан тірегеннен кейін дереу Тəңірбергенге жүгірді.
***
Тəңірберген қазір теңіз жағасындағы шаруаларын жиектеп қалған-ды. Өз
аулынан келген пішеншілер қанша шашқанмен өндіре алмағасын үме
салды. Онан соң еңбек ақысына кейін бір- бір тоқтыдан беретін боп, Дос
пен Төлеудің жігіттерін жалдап, көк құрақты құлатып тастады. Шалқардан
əкелген шебер ұсталар да қазір Ақбауырдағы қора жанынан көп бөлмелі үй
салып жатыр. Қала сəнімен көк шатырын көтерді. Күнде басына бір барып,
қырағы көзімен бақылап қайтады. Келешек тірлігінің ыстық ұясы болғалы
тұрған үйді көрген сайын жігіт көңілі көтеріліп, əлі татпаған алдағы күнгі
тəтті үмітін осы үйдің бітуіне қаратып жүр.
Қарындасын құтты жеріне қондыру Төлеудің де ендігі арманы еді. Жақын
арада күйеу баласы болғалы тұрған жігітке қонақасы бергісі кеп, жанын
жалдап жүрген-ді. Сəті бүгін түсті. Пішен шапқан ақысына алған тоқтыны
өріске жібермей, оң босағаға байлап қойды. Ендігі жерге қыз бен жігіт жиі
кездесіп, жүздері ашыла берсін деген ар жағында бір есебі болғасын күйеу
қасына ешкімді қоспады. Жəне Тəңірбергенді əдейі Айғаншаның жұмыстан
шығатын кезіне туралап, ақ пен қызыл арасында ертіп əкелді.
Балжан мен Кенжекей кедей үйдің бар жылтырағын бетке ұстап, төрге
төсек жайып қойған екен. Үйге жақындағанда Төлеу жүгіріп барып,
қонағының алдынан есік ашып, ілгері өткізіп жіберді. Есіктен басын
сұқпай жатып ол іште қыздың жоғын байқап, табалдырықтан аттай бере
тоқтай қалды. Қонақ төрге шығып отырам дегенше ол Кенжекейді ымдап,
сыртқа шығарып алды.
− Айғанша қайда?
− Жұмыстан қайтқан жоқ.
− Оттапсың. Жұмыстан əлдеқашан шықты.
− Кейде балық көп болса түннің бір уақытына дейін ұстап қалады.
− Жоқты соқпа! Ол қыз дəу де болса мына ауылда, Мөңкенің үйінде. Тез
бар да, ертіп əкел.
Тəңірберген үй ішіндегі ыңғайсыздықтың жөнін байқаса да, түк білмеген
кісіше қаннен-қаперсіз отыр. Төлеу қонақ алдында кешірім сұрағандай,
қипақтай бастады.
− Сорлы бала анасын ұмыта алмай, өгейсіп жүр. Əлиза маңдайынан
сипағанға...
Сырттан дыбыс шықты. Төлеу құлағын тігіп еді, өзі күткен кісі болмағасын
қайтадан қипақтап: «Əлгі найсап неге кешікті? » - деп ойлады. Не істерін
білмей, терісі тарылып отыр еді, есік ашылды.
− Келді ме? - деді Төлеу, Кенжекей ақырын жапқан есіктің ар жағында
именшектеп кіре алмай тұрған тағы біреу бардай, шыдамсызданып мойнын
созып қарап еді, сəл іркіліп, ішке Қарақатын кірді. Төр алдында отырған
Тəңірбергенмен амандасты. Сосын Төлеуге бұрылып:
− Көшпей-қонбай қыз жоғалтқаннан саусың ба? - деді күліп.
− Шың үйден!..- деді Төлеу.
− Қой, айналайын!.. Сен қыз жоғалтып күйініп тұрсақ, мен сол қызыңның...
сол жүзіқараның бір жігітпен кетіп бара жатқанын көріп, жарыла жаздап
кеп тұрмын.
− Не - е? Не деп тұрсың сен?
− Ойбай - ау, қызға қырық үйден тыйым болар еді. Сендер беттен қақпай,
бұйдасын мойнына салып жібердіңдер.
− Жұмысың қанша менің қарындасымда...
− Енді, міне өзіңе жұмыс тілеп алып отырсың...
− Қандай жұмыс?
− Көресің қандай екенін.
− Аспанды үстіме құлатсақ да, турасын айт!
− Айтпас деп пе едің?!
− Айт шапшаң!
Қарақатын енді шабынып Төлеуге жетіп барды:
− Біз де қыз асырап едік. Бірақ біздің қызымыз еркектің бетіне қарамай,
иманы бетінде үзіліп тұрушы еді. Ал сендердің қыздарың...
− Тоқтат!
− Мен неге тоқтатам? Аға - жеңге боп қыз ұятын қорғай алмадыңдар. Екі
қатының кепелеп ішкен астан басқа білері жоқ. Беттері белдей боп отыр.
Қыздарың болса... кетті, əне, түрмеден қашқан қашақпен қол ұстасып.
− Не?.. Не дедің, əй, сен қар?
− Өзің қар! Қара бетсің! Айғанша айың еді. Еламан...
Төлеу есік алдында жатқан тоң шотты ала сала жын ұрғандай сыртқа
ұмтылды. Ертеден бері ешкімнің көзіне түспей, елеусіз отырған Қалау да
осы арада жуан дойырды сығымдап ұстай түрегелді. Үй ішіндегі бір жанға
көз салмай, қабағын түйіп, тұнжырап алған томай құлақ ағасының соңынан
бүлкілдеп ере берді.
Ызалы жігіттер сыртқа жүгіріп шыққанда, мына жақтан Курнос Иван мен
Дос бастаған бір топ кісі сау етіп ішке кіріп келді.
− Төлеу, тоқта!
− Жібер!
− Қыратын болсаң кейін де күн бар. Ал қазір тұра тұр. Шаруа бар, - деп
Курнос Иван бөгемек боп еді, көзіне қан толып алған ағайынды жігіттер
Курнос Иванды қағып жіберіп ата жөнелмек болды. Сол сəтте ту сыртынан
Тəңірбергеннің:
− Қайт кейін! - деген даусы шықты. Төлеудің қолынан тоң шот түсіп кетті.
Тəңірбергенге қарай алмай, ізінше кейін қайтып, Курнос Иван мен Достың
тасасын ықтай тоқтады.
− Мырза, мына Мөңке ауылы бүлік бастады. Айылын жимастан кеп, бар
ауын запрет жерге төгіп кетті. Не істейсің маған, мықты болсаң тиіп көр
деп, күш көрсетіп отыр, - деп Курнос Иван зығырданы қайнап, дір-дір етіп
жүр.
− Бұған сен қалай қарайсың? - деді мырза Досқа бұрылып.
Дос бір жанға көз салмай, қабағы қарс жабылып кетіпті.
− Ежелден бері бүлік басы Еламан. Мынау сонан шыққан сойқан ғой, - деді
ол.
− Ендеше кесімін өзің айт. Теңіз сенікі. Тентек те сенікі.
− Кесім қысқа. Ауларын сыпырып алу керек. Тəңірберген Досқа барлай
қарады. Əншейінде үндемей жүргенмен шынтуайтқа келгенде осы кісінің
жаулық ниетті қатты ұстап, қасарып алатынын ұнатты.
− Дос ағам дұрыс айтып отыр. Күш көрсететін немелер ғой, сендер де бас аяқтарыңды жинап, тұтасып алыңдар. Аянатын ештеңе қалмаған секілді.
Курнос Иван мен Дос бас изеп құптады да, есік алдында тұрған екі
балықшыға əмір етті:
− Бар, жігіттерді жинаңдар!
Олар жүгіре жөнелді. Курнос Иван жанында отырған Төлеуді түртіп қалды:
− Ерлігіңді енді көрсет!
***
Балықшылар бүгін күндегіден ерте тұрды. Ешкім ешкімге бұйрық берген
жоқ; ешкім не істеу керегін ешкімнен сұраған жоқ; не істеп, не қою керегін
əркім өзі біліп, үнсіз тұнжыраған кісілер үн-түнсіз ескек - таяуларын алып
жатыр. Риза Еламанның көзін ала бере жуан жиде қаданы ескекке қоса
қолтығына қыса кетті.
Жаңа үйден шыққанда жел шырадай тымық еді; теңізге кеп қайықтарын
суға сала бастағанда бұлардың бетіне салқын леп тиді. Тəжірибесіз жастар
бұны теңіз бетінен соққан таң самал деп ойлаған-ды. Бұны тек Мөңке мен
Еламан басқаша қабылдады. Сосын қыл жиекке біткен бала құрақтар қатты
желдің қаһарын сезгендей сусылдап əбігерлене бастады. Қайыққа үштен,
төрттен мінген балықшылар ескекке отырып, Қандыөзекке бет қойғанда
əлгінде ғана шырадай тымық теңіз ырғалып ісіне бастады. Əзір толқын
көрінбесе де, сонау аңғар беттен, тереңнің дəл өзінен шүйлігіп лықсып келе
жатқан құдірет күш бар ма, суға салған қайықтар секектеп, жағаға
сығылыса берді.
− Ал тезірек қимылдаңдар. Жел көтеріліп барады, сірə, дауыл болатын
шығар, - деді Еламан асықтырып.
Жігіттер үнсіз. Қайықтың қарағұсын кешегі ау салған жерге туралап қос
ескекті құр малшымай, қиқулап еседі. Қайратты жігіттердің қолындағы
қос-қос ескек құс қанатындай лыпылдап, тұмсығымен су жарған он қайық
ақ езуленіп алған.
Жел көтеріліп кеткен. Ашық теңіз өкіріп, ақ жал толқындар ереуілдеп
ойнақтап, онсыз да малтыға бастаған қайықтарды кеудесімен қағып өтеді.
Еламан мен Мөңке бір қайықта. Бас ескекке Мөңкені қойып, өзі бел ескекте
отырған Еламан көзінің қиығын жағадан айырмады. Жағалауда тірі жан
жоқ. Промсол жақ жым-жырт.
− Курнос Иван ана жылы жоқ боп кеткен жоқ па еді? - деді Еламан.
− Қаңғып - қаңғып қайта келді ғой.
− Жел қатайып кетті-ау!
− Дəнеңе етпейді. Ау өзектің ішкі бетінде. Көре қал, қамыстын ығы жел
жібермейді. Тымық.
− Солайы солай. Тек, қайдам, өзекке жеткенше бүйірден ұрған толқын
есіңді тандырмаса...
Еламан ескекті Мөңкемен бірдей алып келе жатқан. Оны бағанағы ой қайта
мазалап, тынышсызданып кетті де, бұрылып ілгергі жаққа көз тастады.
Оны билеген ой Мөңкені де мазалап келеді екен. Мөңке ескегін бір сəт
судан көтеріп алған бойы:
− Бізден басқа бір жан теңізге шықпағаны қалай? - деп күдігін айтты.
− Бəсе, ешкім жоқ қой. Осы тегін бе?
− Түсінбеймін. Қарап қалулары мүмкін емес еді. Əлде сенен сескенді ме?
− Əй, қайдам...
Бұлар Қандыөзекке кірді. Мөңкенің айтқаны расқа соқты: ашық теңіздей
емес, іштің ығы мол екен. Бұлар келген бетте ескекті қайықтың кенеріне
қайыра - қайыра салды да, шап беріп аудың құлағына жармасты. Ау болған
аудың бəріне көлдің қара мөңкесі мен кешегі ағыспен келген ұлы теңіздің
ажарлы, ірі балығы аралас түсіпті. Ау құлағын көтергенде əлгі балықтар
əбігерленіп, шапыр - шұпыр болды да қалды. Баяғы балықшы кезі есіне
түскен Еламан:
− Əп-п бəрекелді!..- деп, дəл бір сол кездегідей шабыттанып, теңізді басына
көтере күліп жіберді. Басқа жігіттер де балықтың қызығына түсіп,
қауқылдасып жатқанда қырық - отыз қайыққа мінген жүз қаралы кісі
өзектің екі бетінде жарланған нар қамыс арасынан шыға -шыға келді.
Кейбір сабырсыз ұрда - жықтар ұзын ескекті ызғарлана көтеріп апты.
Бұларды бастаған Курнос Иван. Астында сүйір тұмсық ақ қайық. Қолында
қос ауыз мылтық. Дос, Төлеу, Қалау, Курнос Иваннан қалмай тісін қайрап,
кіжініп алған.
Еламан оларды басқалардан бұрынырақ көрді.
− Қамданыңдар! - деп айқай салған бойы дереу ескекке жармасты. Өзектің
екі бетіндегі нар қамыстан бір сəтте, бір мезгілде шыға - шыға келген
мыналарды тосып тұрып, анықтап қараса, өздерінен əлдеқайда көп екен.
Жəне Курнос Иванның қайығымен жаға буды боп келе жатқан төрт - бес
жігіттің бəрінде де мылтық. Қалғандары да құр қол емес.
− Қарсыласпайық, қан төгілер, - деп Мөңке елден бұрын ескегін лақтырып
тастады.
− Əттең, Құдай - ай, мұны білмедім ғой, - деді Еламан. Курнос Иванның
көзі Еламанда. Мылтығын кезеп апты.
Еламан өзінен əмір күтіп тұрған жігіттерді көзімен шолып өтті:
− Қарсыласпалық.
− Неге?.. Елаға - ау, онан да өлгеніміз жақсы ғой, - деді Рза.
− Жə, сөзді қой!
Жігіттердің қолынан ескек түсіп кетті. Соны күткендей, аналар
қайықтарын қаттырақ есіп келді де, Еламан мен Мөңкені ортаға ала қоршап
тұра қалды. Келген бетте Төлеу Еламанды қақ бастан құлаштап ұрып еді.
Абырой болғанда Еламан бұғып қап, ұзын таяқ төбесін жанап өтіп,
қайықтың кенеріне соғып, ортасынан қақ бөлінді. Төлеу қапы кеткеніне
күйініп, зор ызамен қайта ұмтылып еді. Бұ жолы Еламан өзіне сілтеген
таяудың шолақ басын денесіне тигізбей, шап беріп ұстай алды. Сосын
тартысуға келтірмей, таяуды Төлеудің қолынан жұлып алды да, жұрттың
басынан асыра лақтырып жіберді.
− Ойбай-ай, мынаның зəбірін - ай! Мылтығыңды берші. - Курнос Иван
Төлеудің қолын қағып жіберді де, қайығын тез қозғап, Төлеу мен Еламан
екеуінің арасына кимелей кірді. Құр қол Еламанның кеудесіне
мылтығының аузын тіреп:
− Қозғалсаң атам! - деп көзін айырмай, қыбын бағып тұрды да, өз
жігіттеріне: -Кірісіңдер! - деп əмір етті.
Əпербақан жігіттер тап-тап беріп, Мөңке мен Еламанның ескек - таяуын өз
қайықтарына салып алды. Қалғандары ауға жармасты. Осы кезде жел де
жынданып, күшіне мініп бара жатты. Ана жақта ұлы теңіз өкіреді. Бұлар
ықтап тұрған өзектің ішкі беті де түтіге бастады. Ағыс күшейіп, аядай
жерге шоғырланған көп қайық секектеп шоршып, бүйірін бір-біріне соғып
күтір-күтір етті. Дос:
− Əй, Еламан! - деп жұрт назарын өзіне аударды, - мынау болғанда, - деп
қолындағы ақ таяудың салмақты басымен Мөңкені нұсқады.- Мынау
болғанда осы арада суға батырып кетер едім. Əттең, сен боп діңкемді
құртып тұрсың.
− Саған қазір кім болғанда да бəрібір емес пе?!. Мөңкеге қол көтерген адам
маған тоқтайды дейсің бе?.. Ендеше, бəрімізді де суға батырып кет.
− Сен, бала, тайтаңдай берме! Сенің жайың маған белгілі. Тұрған жерің
бүлік. Бір рет кештім дедім ғой. Ал бірақ екінші рет кездессең
оңдырмаймын.
− Енді кездеспеспіз. Енді кездесе қалсаң, бұлай тарамаспыз.
− Болсын.
Курнос Иванның əмірімен Дос пен Төлеудің жігіттері əп - сəтте бұлардың
бар ауын балығымен қоса қайықтарына салып алды. Еламан қанша
үндемейін десе де, мына қиянатқа шыдамай:
− Əй, Иван, бұл қай зорлығың? Николай заманы етіп еді ғой, - деп еді,
Курнос Иван қарқ-қарқ күлді:
− Қазір Керенский заманы екені есіңнен шықты ма?!
− Есімде. Керенскийдің де кедейге теңдік əпермесін білгем.
− Сенің теңдігің түрменің түбінде. Ал мыналар, - деп Курнос Иван
Мөңкенің жігіттерін нұсқап, - сенің желіктіргеніңе ерем деп ау құралдарынан айырылды. Ертең қатын -баласына асымдық балық тауып
бере алмай жерге қарап қалғанда сөйлесем сендермен, -деді.
Бұлар ау - құралдан айырылып ұрыға тоналғандай боп қайтты. Үнсіз топты
ілгері өткізіп жіберіп, Еламан мен Мөңке кейіндеу келе жатқан. Кенет
Мөңке мырс етті.
− Ағаң қалай? Жараған бурадай шабынып, күшіне мініп алғанын көрдің бе?
− Адам да бір, ит те бір. Ит аяғына ас құйғанның пендесі.
− Солай! Кетті ғой, əне! Бір Дос емес, кешегі бар досың бауырыңнан
сыпырылып шығып, жау жағына жарық берген жоқ па. Қанды көйлек
жауыңның айтағына еріп, өзіңді қапқан күйігін қайтерсің?!
− Апыр - ай! Бұлар əдетте осылай біріңді - біріңе айдап сап құртады ғой.
Мөңке үнсіз қостап бас изеді. Қатын - бала сыртта жүр екен. Балыққа
кеткен ер-азаматтың келуін күтіп, қазандарына су құйып, отынын əзірлеп
қойыпты. Ең ар жағы балық соятын шыптасына дейін жайып, пышағын
қайрап отырғанын көргенде Еламан да, Мөңке де жерге кіре жаздады.
Алдарынан шапқылап жүгіріп шыққан балаларға қарай алмай, көзін
жерден көтермей үнсіз өтіп кетті.
***
Үш күннен бері Мөңкеге қараған ер - азамат теңізге шыққан жоқ. Үш