Latin Common Turkic

Қан мен тер - 42

Total number of words is 4393
Total number of unique words is 2371
35.3 of words are in the 2000 most common words
51.2 of words are in the 5000 most common words
59.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
жерге қарғып түсті. Бірақ есік пен төрдей жерге барды ма, жоқ па, қасына
жарылған снаряд үй аумағындай жердің топырағын бұрқ еткізіп аударып
түсті. Өрттей ыстық толқын соққан Дьяков жерден табаны үзіліп, бір аумақ
қара топырақпен бірге анадай жерге барып түскен еді.
***
Ұрыс толастаған бір кезде Еламан лазаретке кеп мылтығын босағаға сүйей
салды да, жаралылардың арасынан Дьяковты іздеп тапты. Дьяков
кеудесінде жаны бар, бірақ əлі де болса есін жия қоймапты. Талықсып
жатып та оқтын-оқтын жөтел буып, ішегі үзілетіндей қиқылдап қалады
екен. Оның кезерген ерніне су тамызайын деп еді, бірақ су таппады.
Белдігіндегі қалайы құтыда да су жоқ екен. Дьяковтың маңдайында
бұршақтаған терді сүртіп отырып Еламан жайшылықта да өз денесін өзі
əзер көтеріп жүретін осы бір сырқат жанның əлгі бір ұрыс тағдыры
шешілетін нақ бір екіталай жанкешті кездегі қылығы есіне түскенде
таңданып қала береді. Қан майданды кешіп жүргенде қашқан əскерді
көргені осы еді; сөйтсе қашқан əскер де құдды қасқыр тиген малдай екен
ғой. Сол өзі... Тоқта... Құдайменденің жылқысын бағып жүрген кез еді-ау.
Қаңтардың қақаған суығы еді; күн ұзын аттан түспеген кісілер кешке қарай
қатты тоңды. Еламан қасындағы жігітті ас даярлауға қосқа жіберді.
Жылқылар шөбі шүйгін көл табанда жайылып жатқан-ды. Қанша күннен
бері қырдан соғып тұрған ызғырық жел кешке салым шұғыл қатайып, сіреу
қардың бет жағы түтігіп борай бастаған-ды. Еламанның астындағы - жаз
бойы кісі тақымы тимей, құр шыққан күйлі атты. Қоңы қалың, сіңірлі,
мықтылығына қарамастан қырдан соққан қатты желге шыдамай, құйрықжалы суылдап ықтап кетіп тұрған.
Еламан көлтабанның қара отын қар астынан тұяғымен теуіп, пыр-пырлап
жайылып жатқан жылқыларға сүйсіне қарап көз салып тұрған. Шет жақта
шашыраған некен-саяқ аттар болмаса, аз аяққа шоғырланған, жылқы,
құлын, тайларды ортаға алып, əзір ығын алдыра қоятын емес-ті. Тек сары
тіс сақа айғырлар мен кебеже қарын мама биелер күн райы бұзылғанын
басқа жылқылардан бұрын сезді. Онда да күресін қардың тоңын тұяғымен
бұзып, теуіп-теуіп аршыған жусан мен қызыл изен ақ түтек бұрқасын
арасында ұйқы-тұйқы көрінбей кетіп, қиыршық қатты ұшқындар көзге,
танауға тыққылап, мазасы кете бастаған бір кезде басын жерден көтеріп,
аузындағы үзіп алған шөпті шайнамай, құлағын тігіп селтиіп тұрып-тұрып
қалды. Күн батар алдында жаяу борасын үдеп, жер-дүние қарауытып
түнере бастады. Жылқыларды түнемелікке далада қалдырмай, қос басына
айдап апарғысы келген Еламан өзінің əдеттегі машығымен ащы даусын
ышқынта айғайлап жіберді. Жылқылар дір етті. Ə дегенде қалай
қозғаларын білмей, қара отқа тойған бүйірлер қағысып-соғысып опыртопыр болды. Іле-шала қалың қарды күтір-күтір бұзған сом тұяқтар
дүсірлеп шаба жөнелді. Күн батып, көз байланып бара жатқан-ды. Кенет
ілгері жақтан, қара түнек ішінен қос-қос қызыл шоқтар андыздап қоя берді.
Алда келе жатқан шұбар айғыр осқырып, төрттағандап тұра қалғанда
соңындағы күллі бар жылқы опыр-топыр тоқтады. Алғашқыда түгіне
түсінбесе де, тек шұбар айғыр жан даусы шыға азынап жібергенде, бүкіл
жылқы бар үйірімен кейін қарай жалт-жалт беріп, жосылтып шаба жөнелді.
Еламан атқа қамшы басты. Үсті-үстіне айғайлап, жылқыларды қайырмақ
боп алдын орай шауып еді. Əшейінде оның «оу» деген бір үзік ащы
даусынан дір-дір ете қалатын жылқылардың осы жолы баққаны тастай
айсыз қараңғыда бірде оң, бірде сол жағынан шығып оттай маздаған қосқос қызыл шоқ. Солар қай жақтан жылт етсе де, бұлар да бүтіл үйірімен
жалт беріп жоси жөнеледі. Еламан бірнеше рет мың сан тұяқ қарды
күтірлетіп дүбір салған жылқы селінің астында қала жаздады. Қараңғыда
жоны тұтасып, дүсірлеп шапқан көп жылқы қайсыбірде құдды сарқырап
аққан тасқын судай жосыса, енді бірде мынау дүрлігіп бара жатқан мың сан
тұяқ емес, қарға көмілген қара жердің өзі қозғалып, дала дөңдері алдына
түсіп домалап бара жатқандай. Бұның өзі де əлдебір құдірет күш бас
еркінен айырып, дала дөңдерімен бірге əлдебір жаққа домалатып əкетіп:
бара жатқандай еді, Жылқылар теңізге жақындап қалды. Бұл жақтың
жағасы теңізге мінбелеп төніп тұрған көк қатпар биік құз-тұғын. Қайыру
бермей келе жатқан мына қалың жылқы тап қазір түйдек-шоғырымен
ағызып барып опыр-топыр құлайтындай. Сонан зəресі ұшқан Еламан үстіүстіне айқайлап, жылқылардың алдын орай шаба берді. Сол жолы ол тірі
қалам деп ойлаған жоқ-ты. Кейін қанша ойласа да, көзге түртсе көрінбейтін
қараңғыда қасқыр тиген жылқыларды қалай қайырғанын білмейді. Қос
алдына айдап əкелді де, ат үстінен ес-түссіз құлап түсті. Серігі ішке əрең
кіргізіпті.. Сoл сияқты мына ілмиген əлжуаз кісінің қашқан əскердің бетін
қайырғанына таңданып: «Апыр-ай, ə?!» - деп, дал боп отырған үстіне
дəрігер кірді.
- Сен кімсің?
- Мен бе?
- Иə, сен.
- Мен... мына коммунистер полкіненмін. Доктор... ерні кезеріп жатыр. Су
болса?..
- Сестра!.. - деді дəрігер. Сырттан жүгіріп келген ақ халатты қызға дəрігер
дүрсе қоя берді. - Бөгде кісіні кіргізбе дегенім қайда?
Еламан босағада сүйеулі тұрған мылтығын алып, үн-түнсіз шығып кетті.
Ақ халатты кісілер əп-сəтте Дьяковтың жанына жиналып қалды. Аузына су
тамызды.
Есік алдына жаралылар тиеген арбалар кеп тоқтады. Ыңырсыған дауыстар
шықты. Зембіл көтерген кісілер кіріп-шыға бастады. Ақ халатты кісілер де
əбігерге түсіп құйқылжып жүр. Ақтар тағы да шабуылға шыққан еді.
***
Хан-Дауровтың əмірі бойынша қызыл полктер күші басым жауға бұл жолы
да қарсыласпай, окопты тастап шегіне бастады. Бұл күндері Дьяков полкке
қайтып оралған-ды. Темір жол бойымен шұбырып келе жатқан полктың
бас-аяғына көз тастаған сайын əскерінің қатары, əсіресе, кейінгі ұрыстарда
қатты селдіреп қалғанын байқады. Қару ұстауға жарайтын кісілердің де
бірталайы жараланып, қолын, басын, аяғын таңып алған. Қайсыбір өз
аяғымен жүре алмағандар қасындағы серігіне сүйеніп барады.
Полкте үш зеңбірек бар-ды. Оның екеуі Қандыағашта болған қатты ұрыста
қираған. Жаз басынан бері бір күн бел шешіп отырмаған толассыз ұрысқағыстан титығы құрыған əскерлер, əсіресе, бүгін өрттей ыстық күн
астында май топырақ бұрқылдаған сусыз шөл далада аяғын əзер алып
келеді. Үсті-басы шаң. Ұстара жүзі тимеген бет күн өтінде қап-қара боп
түтігіп кеткен. Күн шыға қайнап қоя беретін өрттей ыстық аптап осы
даланың топырағы екеш топырағын да қыж-қыж қайнатып жіберген-ді. Түс
ауа аттар да, адамдар да қаны кеуіп қаталап баратты. Ерні кезерген. Көзі
шүңірейген. Кірпік, қасы шаң-шаң кісілердің белдігіндегі бос фляга
былғаң-былғаң.
Шалқарға жеткенше су болмасын білгесін Хан-Дауров та, Дьяков та
кісілерді бір жерге аялдатпай, жол шаңдағын бұрқылдатып ілгері тартты да
отырды. Сонысы ақыл болды. Күн төбеден ауа бергенде Шалқардың қарасы
көрінді.
- Шалқар! Шалқар!
- Жеттік-ау, əйтеуір.
- Енді көлге шомыламыз.
- Ой, несін айтасың, Шалқардың суы тамаша ғой. - Бірақ бұлар қанша
жүрсе де көрініп тұрған қала жуық арада жеткізбеді. Тек су тартатын
қызыл водокачка алыстағы үміт сияқтанып, көз ұшында бұлдырап тұрып
алды.
- Мынау сілемізді қатырды ғой, - деді қарт солдат.
- Жетуін жетерміз-ау, бірақ бұнда қанша болады екенбіз? - деді екінші біреу.
- Бір жеті болармыз, - деді үшінші біреу.
- Ақтар еркіңе қаратса жақсы ғой, - деді тағы біреу. Иə, күші басым жау
ықтияр-еркіне қаратпай, қаладан қуып шығары сөзсіз еді. Шынында да,
Хан-Дауров қаланы екі күннен артық ұстап тұра алмаймыз деп, алдын ала
ескертіп қойған-ды. Онан артыққа шамасы жетпесін Дьяков та біледі.
Бұлардың ақтарға бір тойтарыс берсе, беретін жері -Арал. Сол арада
болатын алдағы сұрапыл қырғын шайқаста бұлар да, аналар да күнібұрын
əзірленіп, екі жағы да алдын ала қауырт қимылдап жатқан-ды.
Дьяков анада госпитальда жатқанда қатары тың, қару-жарағы сайлы көп
əскерді Аралға жөнелтіп жіберген екен. Онан кейін де жаз бойы бұлармен
бірге үнемі тізе қосып соғысқан Қазалы, Жосалы, Ақтөбе
теміржолшыларының жасағын да бір түнде ұмар-жұмар Аралға жөнелтіп
жіберген-ді. Ұзынқұлақ хабарға қарағанда Қостанай мен түрікпеннің атты
əскер полктері де қазір Аралға жетіпті. Енді қазір генерал Черновтың жер
қайысқан əскерінің алдын бөгеп, қаша ұрыс сап келе жатқан Хан-Дауров
дивизиясы еді.
Бір жақсысы, қазақ даласы кең. Бұлар қаптап келе жатқан қарақұрым
жаудың жолын бөгеп, сəл-пəл қарсылық көрсете бастаса болды, олар дереу
қарақұрым əскерді қаптатып жібереді. Енді сəл кідірсе күші басым жау не
қоршап алады, не жаныштап тапап кететін қауіп төнеді де, бұлар жалмажан артқа шегінеді. Осыдан қашан Аралға жеткенше, ендігі қалған жердің
бəрінде де кең далада қаша ұрыс салып жан сақтайды. Сол тəсілді
пайдасына жаратқан Дьяков осы жолы да əскерін қалаға кіргізбей, Шалқар
көлінің батыс жағына орналастырды. Мұғалжар тауында болған кешегі
ұрыстан кейін қара үзіп қалған ақтардың бұнда тап бүгін жете қоюы
неғайбыл еді. Сөйтсе де, осы арада оларды біраз бөгемек болған Дьяков
кісілерінің əлі құрып тұрғанына қарамастан, түннің бір уақытына дейін
окоп қаздырды.
Ертеңіне азанда бұларға Хан-Дауров келді.
- Қалайсыңдар? Əскерің тыныға алды ма?
- Аздап...
- Жаудың қарасы көрінбей ме?
- Жоқ.
- Қамсыз болма. Атаман Дутовтың атты əскерінің аяғы ұзын. Əттеген-ай,
тым құрыса екі, үш жүздей ат болса... онда бізде де бір-жар эскадрон болар
еді.
Дьяков үндемеді. Хан-Дауров шарасынан шыға жаздап зыттиып тұратын
дөп-дөңгелек үкі көзімен айнала төңірекке алақ-жұлақ қарады. Аспан
ашық. Жаңа шыққан күн астында айнадай жалтыраған көлдің арағырақ
басындағы бір шоқ қамыс арасынан үйрек қырқылдады. Сосын ол түн
ішінде көл жағасынан қорыс қып қазып тастаған окопқа назарын тоқтатып
қарап тұрды да, қолағаштай мұрынның бір танауынан мырс етті:
- Неге көлге арқаңды тіреп орналастың?
- Осы дұрыс болар деп ойлап едім.
- Соңыра шегінгенде қайтесің? - Енді Дьяков мырс етті:
- Қашуға келгенде осы жұрт иненің жасуындай тесіктен өтіп кететін еді
ғой.
Хан-Дауров рахаттанып тұрып шалқақтап қарқ-қарқ күле түсті де, кенет
кілт тыйыла қалды:
- Ұмытып барады екем. Сені Түркістан майданы штабқа шақырып жатыр.
- Оларға не қажетім болды екен?
- Барғасын білерсің. Ал, кəне жолға дайындал.
- Полкті қайтем?
- Бұнда мен болам.
Дьяков жолға шығар алдында Еламанды іздеп еді, ол түнде қазған окоптың
бір қайырылысында мылтығын тазалап отыр екен.
- Ауылыңа барғың келмей ме? - деді Дьяков.
- Кім жіберіп жатыр?
- Жіберсе барар ма едің?
- Шын айтасың ба?
- Хан-Дауровпен ақылдастық.
- Елге барғанда не істеуім керек?
- Ат жинап əкел.
- Қанша?
- Қолыңа түскенін ала бер. Төрт жүз, бес жүз болса, тіпті, жақсы.
- Жарайды, барайын.
- Онда кідірме. Қасыңа кісі қосып берем.
- Оны қайтем? Кісі бұнда да керек қой.
- Орныңа кімді қалдырасың?
- Əли бар ғой.
- Ал, жөнел! Жолың болсын. - Дəл осы кезде окоптың арағырақ басынан
əлдебіреудің:
«Шаң! Шаң шықты», - деген даусы азанғы ауаны жаңғырықтырып жіберді.
«Бұлар да жеткен екен ғой» деді Дьяков ішінен. Кідірмей соғыс басталады.
Жəне бұл соғыстың қызыл қырғын болатынын көкірегі сезіп тұр.
***
Хан-Дауров күн батар алдында көл жағасына бекінген коммунистер полкін
тағы бір аралап шықты. Қасында осы полктің рота, батальон командирлері.
Ол бұл араға ақтардың титығы құрып жеткенінен хабардар еді. Шөлден
қаны кеуіп бара жатқан аң əскерлер көз алдында жарқыраған көлді
көргенде таң атқанша шыдамай, бірден шабуылға шығар деп ойлап еді;
бірақ генерал Чернов ыссылай ұрынам деп əскерін қырып алатын болғасын
шабуылдан бас тартты да, түн тыныш өтті. Сонан тек ел жатар алдында
ғана атыс болды. Екі жақ та қараңғыда түк кермесе де, құр дүрмекпен
беталды боратып оқ атты-атты да тоқтады.
Құлағын сыртқа тігіп сергек жатқан қала халқы жаңағы атыста оянып
кеткен-ді. Осы күндері қалаға келіп жатқан Тəңірберген де жастықтан
басын көтеріп алды. Төсектен мойнын созып, тұсындағы терезеден сыртқа
көз салып еді, тастай қараңғыда көзіне түк көрінбеді. «Кідіре тұру керек пе
еді?.. Бекер келдім бе?» деп ойлады Тəңірберген. Шалқарға ақ əскер
жақындап қалды, енді көп ұзамай қаланы басып алады деген хабар бұны
үйде тыныш жатқызбады. Себеппен Жасаған бергенмен де кездесіп, қысқа
күнде қырық құбылып тұрған мына дүниенің бет аңғарын байқап қайтқысы
кеп, аяқ астынан атқа қонып еді. Өзіне қарасты ауылды ұлы жолдан
жырақтау жатқан Қарала-Көпке қондырғасын, бұл жолы қасына қосшықолаң ертпей, сыбай-салтаң кеп, қаланың шет жағында тұратын кедейлеу
қазақтың үйіне түскен-ді.
Кейінгі кезде бұл қалада дүкен ұстап отырған бұрынғы бай достары Темірке мен Ебейсіннен бойын аулақ салып жүрген. Ал мынау
Тəңірбергенге көптен таныс, сəлемі дұрыс, кездескен жерде жалпылдап,
асты-үстіне түсіп қалатын елгезек жігіт-ті. Оның осы жолы да өліп-тіріліп,
тым жалпылдап бара жатқаны мырзаға ұнамады. Жəне жуық арада
тыныштала қоятын түрі жоғын байқады да, мұртына мысқыл шаптырып:
«Мейлі, жеткен жеріне тоқтар» деп тұрғанда көзі кенет күйеуінің
тасасынан сығалап тұрған уыздай жас келіншекке түсті.
Үйге кіріп, төрге шығып отырғасын да мырза əлгі келіншектен көзін
алмады. Қонақ қамымен үй ішінде қымсына қозғалып жүрген келіншектің
əр қимылын бағып, көзбен де, көңілмен де ішіп-жеп барады. Сұғанақ
көзден қысылған жас келіншектің бидай өңді беті алаулап, өртене жаздап,
басын бауырына тығып алды. «Осындай кісілер əйелден салымды болады»
деп ойлады мырза. «Шай-суланып алғасын, мына жалпылдақ немені есебін
тауып бір шаруамен алысырақ жерге жұмсап алармын» деп ойлап,
қолтығындағы жастықты нығарлап басып, мұртынан күліп жатыр.
Жасағанбергенмен қараңғы түскесін кездесетін боп, күндіз астыртын
келісіп алған-ды. Тəңірберген сыртқа шықты. Иығына жамылған боз
шекпеннің жеңін қараңғы көшемен келе жатып киді. Бұл келгенде інісі бір
стол, төрт-бес орындықтан басқа көзге түсер ештеңе жоқ оңаша вагонда
ерсілі-қарсылы кезіп жүр екен. Ағасын көргенде кілт тоқтады. Тəңірберген
інісін бауырына қысып, үнсіз құшақтады. Қырағы көз жаңа кіріп келе
жатқанда байқаған-ды. Əскери киім інісіне қатты үйлеседі екен. Аяғында
қонышы сыптай жылтыр қара етік. Сары ала қылыш. Сірісінде
сыңғырлаған күміс шпорға дейін талдырмаш бойлы аққұба жігітке ерекше
ажар беріп, үйлесе қапты.
- Ауыл-ел аман ба? - деді Жасағанберген.
- Шүкір.
- Жай жүрсің бе?
- Саған жолыққалы келдім.
- Ұрысудан бастайды екенсің ғой?
- Неге олай дедің?
- Білеміз ғой. Қазақ байы үшін қойнындағы қатыны мен есіктегі малайдан
кейін ұрысуға ыңғайлы адам - іні.
Тəңірберген мырс етіп күліп жіберді. Ағалы-інілінің күні осы: көрмесе сағынады, кездессе - ұялас иттей бірін-бірі осылай беттен алып ырылдаса
кетеді.
- Сендерді білем, - деді Жасағанберген сөйлеген сайын ширығып. - Мені
шіріген жұмыртқа көресіңдер. Иə, солай... Шіріген жұмыртқамын.
- Шырағым, саған не болды? Сенімен кінəласқалы келгем жоқ. Ашуыңды
бас, келші, қасыма отыршы. Адамға ұқсап сөйлеселікші.
- Жасың үлкен. Ағасың. Қызыл жон ғып сабасаң да еркің. Ың етпеймін.
Тек... Тек əуелі мені түсініп ал!
- Неге ей дейсің? Сені түсінбегенде кімді түсінем?
- Жо-қ, түсінбейсің. Ар жағымда ит өліп жатыр менің. Иə, ит өліп жатыр.
Нхе-е... һхее..
- Ауырып жүрсің бе?
- К черту... К черту, денсаулық та, он саулық та, ақ жаулық та. Ауыз ашса,
айтатындарың осы ғой.
- Інім айналайын, босқа, бекерден-бекер дызалақтайсың. Қашаннан бері
көрісін тұрғанымыз осы. Кездеспей жатын беттен алатындай, менің не
жазығым бар?
- Аға-еке, ойбай, сенде жазық жоқ. Жазық менде. Иə, шіріген жұмыртқа да,
шідер үзген тентек... диуана да мен.
- Жасанжан...
- Мені түсінбейсің. Түсінген емессің...
- Сөз екен. Біле білсең, мен сендей інім болғанына Құдайға мың да бір
шүкір айтам. Жас болғанмен, біздей емес, көзің ашық. Келешек сендердікі.
- Кешір...
- Осы бетің дұрыс. Осыдан айырылма.
- Шаршадым. Сыртым бүтін, ішім түтін. Шаршадым.
Шыным сол.
- Бізді ойлап қайтесің?! Онан да өзіңнің келешегіңді ойла! Жасағанберген
қарқылдап күлді де, столға басын салып, жылағаны, əлде жөтелгені
белгісіз, иығының басы селкілдеп біраз жатты. Сонан бір кезде басын
көтергенде кірпігі ылғалданып, көзінің алдында сіркедей тер шүпірлеп тұр
екен. Жасағанберген қалтасынан беторамал алып, əуелі көзін, сосын аузыбасын сүртті.
- Келешек? Шутишь, брат. Менде қандай келешек бар? Ал сенде келешек
бар ма?
- Рас, бізден бақ тайды. Келешек қазір аналарда. Сен солардың сүйген
құлысың.
- Кекет. Кекете түс.
- Жоқ, шын айтып тұрмын. Осы бетің дұрыс. Ендігі жерге осылардың
қосын жексең, қор болмайсың, інім.
- Мен дінім үшін жүргем жоқ, күнім үшін жүрмін.
- Қалқам-ау, дінді қайтесің, қазір қара бастың қамын ойлайтын заман туды.
Оның айыбы жоқ. Құранда да сондай пəтуа бар. «Күштіге қызмет қып,
қосын жек» деп Алла тағаланың өзі айтқан.
Жасағанберген ызалана күлді. Əлгі ашу жас жігіттің ілелі жүдеу жүзіне
қайта теуіп, ду етіп қызара түсті де, лезде бозарды.
- Өзін ақтарда бұлардың Құдайы мен Құраны əзір тұрады. Ну и народ!
Жасағанберген жолында тұрған орындықтарды теуіп-теуіп жіберді. Күміс
шпоры шылдырап, қатты жүріп кетті.
- Біздің түбімізге жеткен сендердің осы тоғышарлықтарың. Бас қосып
бірігетін кезде əркім өзінің амандығын ойлап, бұта түбіне бұғып қалады.
Қораны малға толтырса, қос-қостан қатын алса болғаны. Басқа дүние
өртеніп жатса да бəрібір. Ну и народ!
Тəңірберген көңілсіз тартып, кірбиіп отыр. Əңгімеге де ықылас қалмады.
Інісінің арғы жағындағы ойын жаңа ұққан сияқты.
- Солайде?..
- Иə, солай. Қалай ойласаң, солай ойла.
- Ой, сорлы бала-ай! Кімнің несі кетер дейсің?.. Түбі сенің өзіңе...
- К черту! Маған бəрібір.
- Бұрын сен бұндай емес едің.
- Қандай едім?
- Жо-қ, бұрын басқаша сөйлейтінсің. Есіңде ме, баяғы біздің түу дегенде
түкірігіміз жерге түспей тұрғанда, сен келешек кедейлердікі деуші едің.
Жақсы кезімде жаманшылық шақырғандай көрінетінсің. Жасы үлкендігімді
арқаланып саған ақырып тастасам да, арғы жағымда дəрменсіздік бар еді.
- Иə, сендерді құртқан сол дəрменсіздік.
- Шынымды айтайын, сол кезде сен алдын болжайтын ақ етек ишан сияқты
едің. Ал қазір өртке қарсы жүгірген есалаң бала секілдісің.
- Не десең о де! Тек менің айтарым: осы күні əулие көбейіп кетті. Əулие
болу əркімнің қолынан келеді. Қазір бізге солдат керек. Сенің мың
əулиеңнен бір солдат артық. Сол-дат!..
- Сонда... бірдеңеден əлі де дəмелерің бар ма?
- Дəме... дəме... Бұлар дəмесі болмаса, аяқ баспайды.
- Е, өзің қайтер едің?
- Егініне шегіртке түскен диқаншы қайтуші еді?
- Ал, диқан қайтеді? - деді Тəңірберген інісінің арғы жағындағы ойын
аңғара алмай, тосылып қап.
- Диқаншы ертеңгі күні астық алам ба, жоқ па деп ойламайды. Ол егінге
түскен шегірткені қыра береді, қыра береді, қыра... Һхее-е...
Жөтел буған жігіт тағы да қып-қызыл боп қиқылдады да қалды.
Тəңірберген інісін қатты аяп: «Сорлы бала» деді ішінен. Қаракөлеңке
бейуақ кеште қарт əжелердің мейірбан жұмсақ даусына сап, мына сорлы
баланы ертек айтып ұйықтатып тастар ма еді деп ойлады.
Жасағанберген жөтелін шаққа басты. Сілесі қатып қалжырағаны
соншалық, жанынан ақ жібек орамалды əзер-əзер алып, терін сүртті.
Ағасына екі рет көз қиығын тастады. Əлгідей емес, жүдеу жігіттің бет
өңінен ашу қайтып, жуасып қалған.
- Кешір! - деді ол ақырын. Ағасына кінəлі кескінде көзін қорғалақтап
тастап: - Рас, хал қиындап кетті. Қара тобыр күш алып барады. Бұлар ана
жылы болыс ағаны өлтірді. Қазір қарсыласқанның бəрін қырып жатыр.
Ертең кезек сені мен маған келеді. Қорадағы малыңды алады. Үстіңдегі
үйіңді жығады. Қалған тірліктің не қажеті бар? Онан да қолда күш
тұрғанда қасық қаным қалғанша қарсыласып өлгенім артық емес пе? - деді.
Тəңірберген лəм-мим деместен, тұрды да жүре берді. Жасағанберген
таңданып қалды. Тəңірбергеннің қайырылмасын біліп, соңынан еріп жүре
түсті де, тоқтады. Əлдене дегісі келгендей аузы əнтек ашылып, ыржиып
сөлекет күлімсіреп тұр.
Тəңірберген қатты жүріп кетті. Шамын сөндіріп, есік-терезесін тас қып
бекітіп алған аласа үйлер қараңғы көшенің екі бетінде мүлгіп, үнсіз
қарауытады. Көшеде тірі жан жоқ. «Сорлы бала» деді Тəңірберген ішінен.
Көңілі қатты толқып кеткені сонша, мырза өзі тоқтаған үйге қалай жеткенін
де байқамады. Үйге тақай бергенде көлдің арғы бетінде бекініп жатқан
əскер шебінің ұзына бойында ұйқы-тұйқы атыс боп кетті. Шабалаңдап
иттер үрді. Қораның түп жағында таң асырып қаңтарып қойған ат
оқыранды. Мырза атысқа құлағын сап үй алдында іркіліп тұр. Ойлы көзін
көкке тігіп қалған-ды. Кенет қаратүнек аспанның алыс бір түкпірінен
жұлдыз ақты. Соңынан от cay лап ағып барды да, сөнген шырақтай қапқараңғы тұңғиыққа жымжылас батып кетті. «Кім де болса бір жанның демі
үзілді. Бір шырақ сөнді» деп түйген Тəңірберген тағы бір жанашырымен
қоштасқандай жүрегі сыздап тұр.
***
Келесі күні ақтар қалаға кірді. Онда да түске тарта атыс үдеп, екі жақ оқты
қардай боратып жатқан бір кезде атаман Дутовтың атты əскері қаланы қыр
жақтан айналып өтті. Енді кідірсе, қоршауда қалатын қауіп төнгесін
қызылдар қаланы тастап, тез-тез шегіне бастап еді. Қала халқы есіктерезелерін тарс жауып, үйлеріне тығылып алған. Төқəңірберген де бұл
арадан тезірек кеткісі кеп, ат-көлігін əзірлеп қойған-ды. Ол тек жүрер
алдында інісімен тағы да бір тілдескісі кеп, жіпсіз байланып отырғанда
атаман Дутовтың атты əскері қалаға кірді. Іле-шала үсті-басы шаң-шаң
жаяу əскерлер топырлап кіре бастады. Ұзын мойын зеңбіректер мен оқ-дəрі
тиеген ат арбаларда есеп жоқ.
Тəңірберген əскер аяғы басылғасын болмаса дəл қазіргідей қала іші
сапырылысып жатқанда жолға шығу қауіпті екенін білді. Бірер күн ақысын
аңдамақ боп отырғанда генерал Чернов аяқ жетер жердің бəрінен байлар
мен би-болыстарды жинап жатыр деген хабар тиді. Осы қаланың қалталы
көпестері де генерал тоқтаған үйдің кең қорасына жиналып жатты.
Тəңірберген əдепкіде барғысы келсе де, кейін ол ойдан тез айныған-ды.
Чернов қант салған шайды күміс қасықпен былғап отырып, үнсіз жиынға
көз салды. Қара киімді қала азаматтары сұр шапан, сұр шекпен киген қазақ
байларынан іргесін аулақ сап, өз алдарына оқшауланып отырыпты.
Генералдың көзі қара мақпал тақия киген татар байына түсті. Орыс
генералының осы жолы анау-мынау емес, бір ауыр салмақ салғалы
отырғанын байқаған Темірке салған жерден терісі тарылып, бүрісіптырысып алған-ды. Өзінен генералдың көзін айырмай қойғаны да ұнамады.
«И-и, Алла, мені бұған айтып қойған инді». Қолбасы қысқа сөйледі:
«Жергілікті халық əскерді азық-түлікпен жабдықтау керек. Киім керек. Ат
керек». Ақша керек деп еді, енді татар байы бұрынғыдан бетер тобы
кішірейіп, бір уыс боп бүрісе түсті. «И-и, айттым, вит. Айттым. Айттым».
Қасындағы кісілерге күңкілдеп:
- Есіттің бе? Осы күні кісі қарны тойып ас ішпей жүргенде, сонша əскерге...
йоқ, йоқ, ондай байлық миндə йоқ, əлі, - деп азар да безер боп қолын
сілкіледі.
Жиналған кісілер қипалақтап, бір-біріне қиналған қабақ астынан көз
тастады. Бір пəтуаға келе алмай, көп жиын əрі толқып, бері толқып отырды
да, ақыр аяғында қолдан келген көмекті аямаспыз деді. Генерал Чернов
мына жұрттың ықылассыз түрін байқаса да, бірақ əлі де болса ақысын
аңдап көргісі келді. Ертеден бері қолбасының ту сыртында қыбыр етпей
тұрған штаб офицері бір аттап ілгері басты. Черновтың құлағына еңкейіп
сыбырлап еді, Чернов құптап басын изеді де, жиынға қайта көз тастады. Аралға дейінгі жер бізге қиын соққалы тұр. Алдымызда Улу-кум, Кишикум жатыр. Оның арғы жағы елсіз-сусыз шөл дала. Бізге жол көрсететін
сенімді кісі керек.
Темірке басын көтеріп алды:
- Ондай кісі бар!
- Ол кім? - Темірке қасында отырған Ебейсінді тақымынан түртті:
- Менен гөрі оны сен жақсы білесің, əлі.
- Жоқ, білмеймін.
- Білесің. Білесің, вит. Екеуің бір ауылдансың, əлі.
- Жоқ, білмеймін.
Темірке мына жігіттің бөккен балшықтай бітеуленіп ала қойған бетін
көргенде жағасын ұстағандай шошып кетті.
- И-и, Алла... Аллақайым, менің аузым жеңіл, жеңіл инді. Əйтпесе,
Тəңірберген мырзаны осында отырған кісілердің бəрі, бəрі біледі, вит.
- Как... Как вы сказали? Тан... Танир?..
- Тақсыр, Тəңірберген.
Генерал Чернов əлденеге түсі бұзылып, тақиялы татарға сенімсіздене
қарады:
- Ол кім өзі?
- Тақсыр, ол бик жақсы, матур жігіт. Бай. Мырза.
- Арал өңірінен бе? - деді генерал.
- Иə, иə. Сіз де білетін болдыңыз ғой?
- Білем. Жақсы білем. Ол қайда?
- Қалада.
- Бұнда неге келмеді?
- Тақсыр, оған хабар тимеген. Хабар тисе ол бұнда бəрімізден бұрын келер
еді. Я, ол сондай тамаша, матур жігіт.
Генерал Чернов қасында тұрған офицерге бұрылды.
- Есіңде ме, ол анада қызылдардың бізге жіберген жансызы.
- Иə, білем.
- Ұстаңдар! Тез. Айырылып қалмаңдар!
***
Еламан Кенжекейге үйленгесін бұларға іле-шала Сүйеу қарт келген-ді.
Қолы ашық қарт жалғыз нарын жетелеп əкеп, желіге байлап жатып: «Үйің
толған шиеттей жас бала» деді. «Жаз айында аңсыз отыра алмайды» деді.
«Нар буаз. Алдағы жылдың басында боталайды. Балаларыңа ағарған
болады» деп еді.
Сол нар биыл боталап, балалардың аузы аққа тиіп қарық болды. Тек
бұларға жалғыз түйені жағада ұстау қиынға соқты. Өзінің бұрынғы отысуы мол дағдылы өрісін аңсап, ұзап кете берді. Тақа тынышы кеткесін
Кенжекей кейінгі кезде аяғын тұсап жіберетін болды. Соның өзінде қарғып
жайылған қарды ол бүгін Бел-Аранның сыртындағы қара бұйраттан алып
қайтты.
Тез оралам ғой деп балаларды көршілерге де тапсырмай кетіп еді; естияр
баласы Өтеш. Оған сенім шамалы. Күн санап осы баладан көңілі қалып
жүр. Əкесі түзде жүргенде жалғызілікті анасына қолғабыс берудің орнына,
осы шірік неменің өскен сайын пиғылы бұзылып барады. Кенжекейдің көзі
тайсаболғаны қасындағы кішкентай інілерін жылатады. Ала-бөле күндес
қатынынан қалған кішкентай Əбілді көбірек зəбірлейтін. Сотқар бала осы
жолы да Əбілді жылатып қойған екен. Кенжекей бауырына басып айналыптолғанып көріп еді, бала жұбанбады.
- Ай, Өтешжан-ай, саған не болды? Кішкентай балаға неге тидің?
- Мен тиген жоқпын, өзі жылауық.
- Сен... сен тидің, асы-ғым...
Өтеш өрешеге арқасын беріп міз бақпай безеріп алған. Інісінен тартып
алған асықты оңайлықпен беретін түрі жоқ. Зəті жуас Кенжекей, сірə да,
бала ұрмайтын. Оның үстіне Өтештің жолы бөлек. Əжесі сүт кенжем деп,
жөргегінен бауырына басқан бала болған соң осы күнге дейін бұған ерекше
бір ықыласпен, қайнысындай қастерлеп қарайтын-ды. Осы жолы сіркесі су
көтермей шаршап келгесін бе, əйтеуір түйілген қабақ астынан тап бір
Төлеуше жаулық ниетін жасырмай тұнжырап қараған баланы жағынан
тартып жіберді:
- Бер!.. Бер, баланың асығын.
Өтеш жыламады. Қаны қашып құп-қу боп кеткен бетінің шапалақ тиген
жері ғана ду етті. Жəне осы тұқымның еркектерінде болатын көкбет
өжеттікпен анасына кірпік қақпай тура қарап тұрды да, қынаға бояған
қызыл қоңыр сақаны ышқырынан алды.
- Сен... сен өз балаңнан гөрі өгей баланы жақсы көресің.
- Өшір үніңді. Ол сенің інің... бірге туған бауырың...
- Тапқан екенсің. Сен ұмытқанмен, менің есімде... Оның шешесі өзіңді үй
айналдыра сүйрет...
Кенжекей не болғанын білмей қалшылдап кетті.
- Шық! Шық үйден! - деп айқайлап, тапжылмай тұрған балаға дəл бір түтіп
жейтіндей жетіп барып жерді теуіп-теуіп қап: - Жоғал, хайуан! - деді.
Баласын үйден қуып шыққасын да долы жас көзіне құйылып, дір-дір етіп
тұр... «Доңыз! Доңыз...» деді ішінен. Осы баласы құрғырдың бар мінезі
Төлеуге ұқсаған. Өскен сайын сол тұқымның іші тар қызғаншақтығы мен
қыңыр кеждігі жеңіп барады. Əлден түрі мынау. Былайырақ барғасын
бұлар да Қалау мен Төлеушілеп бір оттың басына сыйыспай, қысқа күйде
қырық төбелесіп жүрмесе қайтсін?.. Соңыра ер жеткесін осы мінезін
Еламанға да істеп, тəтті тірліктің шырқын бұзып жүрмесе жарар еді-ау.
«Құдай-ау, енді қайттім? Қандай амал бар бұл шіркінге?» деп ойлап, оңаша
үйде жаны күйзеліп отырған.
Кішкентай қыз қыңқылдап кеп етегіне оралды. Балаларының ең кішісі осы.
Бұл күнде бұ да төртте. Құдай қарасқанда осы қызы ауру-сырқаусыз, қолаяғы балғадай боп өсіп келеді. Тек Əшімжан жүдеу. Қолға алғаннан бері,
əйтеуір, ілесінен айықты. Соңғы кезде тілі дұрысталып, аяғына басып кетсе
де, сорлы бала етке шықпай-ақ қойды. Өзі аумаған əкесі болатын. Үлкен
ала көзі, қоңқаң мұрны, кез иегі құйып қойғандай. Аяғы алысқа түсіп
кеткен күйеуін сағынғанда Кенжекей əрқашан істеп жатқан шаруасын қоя
сап, осы баланың əкесіне қатты ұқсайтын бет əлпетіне телміріп қарап
қалады. Кейде ол өз бетінше ойнап жүрген Əшімді жүгіріп барып,
құшырланып бауырына қысқысы кеп кетсе де, қалған балалардан бата
алмайды.
Еламаннан көптен хабар жоқ. Шалқарға барып қайтқан кісілер көре
алмадық деп, бұның қосүрей көңілін қорқыныш билеп жүрген-ді. Осыдан
бір ай бұрын ауру əкесіне Ақбала келіпті деп естіді. Осы хабар құлағына
тиген бойда Қарақатын істеп жатқан шаруасын тастай сап, алау-далау боп
жүгіріп келді.
- Ойбай-ау, не есіткенің бар?
Кенжекейдің дыбысы шықпай қалды. Қарақатын оның қуарып кеткен өңіне
қарады да, қасына тізе бүкті.
- Естіп пе едің?
Кенжекей əлі құрып, буын-буыны дірілдеп қоя берген бойын қасындағы
қазандыққа сүйеді. «Көптен бері хабар болмай кетіп еді. Сорлап қалған
шығармыз» деген суық ой жүрегін мұздатып барады.
- Сақ бол, ана сайқал төркініне кепті ғой, - деді Қарақатын.
- Кім?
- Ақбаланы айтам. Ал, көре қал, бұнысы тегін емес.
- Əкесі сырқат деген.
- Соған сенесің бе? Сол қызылкөзге қағынды келетін бе еді? Жұртқа зəрін
жайып, жыландай ысқырады да отырады. Қызы да жөргегінен ұшынған.
Осыдан көрерсің де білерсің, мені əулие дерсің. Ол жүзіқараның
Еламаннан дəмесі бар.
- Құдай-ай, қойшы.
- Сен аңқаусың.
- Жоқты соқпа.
- Сен ашық ауызсың. Жұрттың бəрін өзіңдей көресің.
- Алла разы болсын... қойыңызшы.
- Əй, мынаның есі дұрыс па? Қойы не, а?
- Бірді бірге шатпасаң тыныш жүре алмайсың ба?
- Ойбай-ай, енді не дейін? Мына шірік мені масқара қылды-ау! Мен сорлы
омырауымды ашып аңқылдап келсем... Күні кеше Төлеу шашыңнан
сүйреп...
- Шық! Жоғал! Ой, жексұрын!
- Өзің жексұрын. Жер басқан жанның азы мен тозысың. Ертең қойныңдағы
байыңды тартып алады. Сонда көрермін сенің əуселеңді...
Қарақатын ауылды басына көтеріп бат-бұттап сөйлеп барады. Кенжекей
ауыл-үйден қысылды. Үй ішінде үрпиісіп қалған балалардың бары-жоғын
да сезбей, шынтағымен ошаққа сүйеніп отырып қалды. Осы бір қаңқу сөз
құлағын сарсылтқалы қашан. Балалары жатқан төсектің шет жағына
қисайған Кенжекей қараңғы үйде көз ілмей жатыр еді; көңілін күдікке
бергісі келмесе де, əлгі қара пəленің лаңы қайта-қайта есіне түсе берді.
Төлеу жер-суын тастап, жағаға көшіп келетін жылы Ақбаланы көргені бар.
Құдық басында кездескен-ді. Ақбаланың ажары сынық екен. Өздері сияқты
шолақ дүниенің зарын тартып, жілігі шағылып жүрмесе де, аппақ сұлу
жүзінен ішінен азып, жүдеп жүрген көңілін сезіп еді-ау. Жаңағы қара пəле
мың жердей кірлемек болса да, Құдай біледі, ардан аттап жүрмеген шығар.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 43
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.