Қан мен тер - 30

күннен бері бұл ауылда бір үй қазан көтермеді. Балкүміс сияқтылар күңкіл
шығара бастады.
− Аузымызды кептіріп қойды ғой. Мұнан келмегеннің өзі жақсы еді.
Жігіттерді бəрінен бұрын жұмыссыздың аздырып барады. Бұрын бір- екі
тартым ауын ермек қып теңіз үстінде жүретін жандар үйден шықпай, қатын
- бала арасында шырғалып, реніш, ұрыс-керіс көбейді.
− Мына қорлықтан өлгеннің өзі артық еді.
− Иə, аясатын не қалды?.. Жаумен жауша алысатын...
− Елаға, баяғы патша заманында да жауға намыс бермей, жығылсаң та
жағаласып едік қой.
Еламан үндемеді. Кісі өлтіріп, кек алу оңай, бірақ онан осы отырған
жандардың есесі тола ма? Онан есе толса, кеше бүл Федоровты, Кəлен Қаратазды өлтіріп еді... Еламан басқа жол іздеді. Тəңірбергеннің алдынан
өткісі кеп, түс ауа оны іздеп барды. Тəңірберген кешегі түрікпен
жорығынан кейін жұрт көзіне түсе бермей, теңіз жағасына тіккен
шатырдың көлеңке жақ іргесін түргізіп тастап жұмсақ төсекте жатыр екен.
− Елаға... төрге шық! - деді ол.
− Жоқ, осы арадан кетем.
− Неге асықтық, қонақ бол! Əй, қайсың барсың!.. Ақи көз жігіт бастаған екі
дəу кіріп кеп, есік алдына тұра - тұра қалды. Тəңірберген алғашқыда
амандық - саулық сұрап жылы шырай берсе де, Еламан шаруасын айта
бастағанда өңі суық тартып ала қойды:
− Теңіз менікі емес, Теміркенікі. Теміркеден теңдік алғың келсе, Шалқарға
бар.
− Солай де?! Жанжалға барғым келмей, бітім іздеп келіп едім. Сен өлмесең
тұрма деп екі ауылды бір- біріне айдап сап, қырылыстырып қойып,
қызығына қарап отырмақсың ғой.
− Не десең де ерік өзіңде... - Еламан түк демей, тұрды да жүре берді. Мұнда
келгеннен бері Мюлгаузиннен көрген зəбірін ұмытқандай боп жүрген-ді.
Мына жағдайдан кейін тағы да қатты зəбірленіп, көкірегі қарайып келеді.
Бейбіт отырған ауылға қару əкелгісі келмеген-ді. Қарудың ауылға да
керегін қалғанын байқап, бір жамандыққа ойы ауа бастады. Тəңірбергенге
барғанын бір адамға айтпады. Күйлері тайып бара жатқасын бір күні
Мөңке екеуі Талдыбеке бойындағы былқылдақ жас талды кесіп қабадан
тоқыды. Бұл екеуіне Рза мен тағы бірнеше жас жігіт қосылды. Алғашқыда
олар ермек тапқанына мəз боп еді, қабадан біткесін ғана осыған дейін
бұлардың басына келмеген қиындыққа тап болды: қабаданды суы
толқымайтын қамысты, қоғалы басат, көлтабан болмаса, ақыраған ашық
теңізге салуға болмайтын-ды. Еламан мен Мөңкені сыртта күтіп алған
Əлиза:
− Не бітірдіңдер? - деп сұрап еді, Мөңке қолын бір сілтеді, Еламан
үндемей, төрге өтіп кетті. Бұл ішке кіргеннен қолын созған баласын Еламан
бауырына қысып отырып, іргеде сүйеулі тұрған домбыраны қолына алды.
Сол бойда қос ішектен сарнап қоя берген көңілсіз саз сонан кеш болғанша
домбыраның сағалығында қылқылдап тұрып алды. Бұның талайдан бері
айта алмай, көкірегінде қордаланып, булығып жүрген талай - талай мұң
мен зарды осы күймен жеткізіп, өксіп отырғандай. Əлиза мен Мөңке үнсіз
тыңдады. Əке-шешесінің аулынан келген
Балкүмістің қара сүр беті түтігіп алған. Кімге тиісерін білмей, ыдыс аяқтарды теуіп, есікті сартылдатып ашып - жауып, бұрқылдап бүлініп жүр:
− Қайдан келді қаңғып? Аяғында аузымызды кептіріп...
Бұған Еламанның құлағы үйренген. Бəлекейдің қаңқуына көңіл бөлмесе де,
осы күні əлдекімнің баласы жылай қалса да, ас сұрап жатқан жоқ па деп
шошып кетеді. «Не істеу керек? Не амал бар?» - деп ойлап отырғанда,
əлдебір дауысқа елең етіп, сыртқа құлақ тікті. «Мынау... Əй, мынау
Айғанша ғой», - деп ойлады. Ау - құралдан айырылғалы мүлде есінен
шығып кеткен екен. Айғанша еңбек ақысына жазғызып алған бір асым
балықты жөкеге орап, қолтығына қысып əкеп, ешкімге білдірмей есік
алдына тастай салды. Бұрынғыдай емес, жұбау, үй ішіндегілерге көз
салмай, кішкентай Əшімді маңдайынан сипады да, бір жанға лəм-мим
деместен шығып бара жатты:
− Қызым, жай жүрсің бе? - деді Мөңке. Айғанша тоқтап тұра қап:
− Тек... жай... - деді де шығып кетті.
− Қайыр - садақаның алды келе бастады. Бұған да шүкір!
− Бұны кім əкелді?
− Əлгі қыз.
− Алда айналайын-ай! Қанатымен су тасыған қарлығаштай, біз қиындық
көргенде осы бала бір көрініп қалады, - деді Əлиза.
− Сені қайтсін? Үйіңде бойдақ жігіт жатпаса, балық əкелмек түгіл басын да
сұқпас еді.
Еламан баласын көтеріп тысқа шықты. Көңіл бөлмейін десе де,
Балкүмістің сөзі тікендей қадалады. Қарақатын секілді Балкүміс те ұрыс
тілеген кезде себеп іздемейді. Ондайда оған өзі тиісетін біреу табылса
жетіп жатыр.
***
Үйде емізулі баласы қалған қатындар жұмыс аяғына жаны дызығып жетті.
Сойып жатқан балықтарын да жиыстыруға шамасы келмей, тұра - тұра
жүгірді. Жалғыз Айғанша ғана қозғалмады. Ағаларымен арасы суысып
кеткелі үйге баруға ықылассыз. Кіші ағасын қай кезден жек көретін. Жақсы
көретін ағасы Төлеу де өзгеріп барады. Үй ішінде бір жанға ырза болмай,
үнемі төмен қарап тұнжырап отыратынды шығарды.
Əсіресе Айғаншаны көзінің кырына алып, үйде де, түзде де соңына адам
салып аңдытып қоятын боп жүрген-ді. Сол күні үйге кеш қайтқан қыз
сыртқа шықса, есік алдында тұрған Кенжекейді көрді.
− Сен мұнда неғып тұрсың?
− Ағаң жіберді.
− Күзетіп тұр екенсің ғой? - деп Айғанша күлді де, бұрылып жүре берді.
Күндегі əдет бойынша күн астында жалтырап жатқан ақ тымықты біраз
жерге дейін кешіп барды. Сосын беті - қолын жуғалы шыт көйлектің етегін
екі тізенің арасына қысып еңкейе берді де, суда дірілдеген өзін көріп тоқтай
қалды. Өзіне анықтап қарағаны осы еді. Іште жатқан реніш пе, əлде
жұмыстан шаршап шыққасын ба, көз жанары кірпік астында қалжырап,
бұған тұнық түбінен соншалық бір салқын қарап тұр екен. Айғанша кексе
қатындар арасында жұмыс істеп, бойын күтуге мұршасы келмей жүргені
болмаса, өзінің Құдай берген ажар - көркіне əсте шек келтірген емес-ті.
Бұрын қыз боп бойын күтпегені көңіліне кіріп-шықпаса да, осы жолы адам
күлгендей алқам-салқам түрін көріп өзіне, əсіресе елеусіз өтіп жатқан
өміріне налыды да, суда дірілдеген бейнесін былғалап шайқап-шайқап
жіберді. Жағада өзін күтіп тұрған жеңгесіне көз салмай үнсіз жөнеле берді.
Жел тынған. Теңіз де тынып, ашық айдын ақырын тыныс алып солықтап
жатыр. Жылы күздің сары шуағында кісі жанын əлдилеп, ақырын
тербеткендей рахат тыныштық бар. Тек оқта-текте аңғар жақтан көңіл
ашқандай қоңыр самал соғып, қимылсыз тұрған құрақ басы сілкініп
сыбдырлап қалады.
Айғанша өткен жолы да дəл осы арада, дəл осы уақытта Еламанға
кездескен-ді. Сонда да дəл осындай тілсіз тыныштықты қалап, көзі түскен
нəрсенің бəріне көптен білетін жақсы сырласындай жүрегі лүпілдеп қуана
қарап еді. Кездесуді қалаған Айғаншаның өзі еді. Үйдегі жанжалдан кейін
айтары көп сияқтанып асығып болған. Бірақ, бір ғажабы, бір-бірімен
кездескесін екеуі де үндемеді. Бейуақ кеште өз іштерінен тыныштық
іздегендей. Айғаншадан гөрі Еламан тұйықтау болды. Айғанша онан жөн
сұрағысы кеп, іштей əбігерленіп бітті. Соның бəрінде де жанына бататын
бір жерін ауыртып алам ба деп, батылы жетпей тоқтап қала берді. Осы
жігіттің өзінен мүшел жас үлкен екенін білді. Басына ақ жаулық түсісімен
бақытсыз болған талай құрбы қыздарды көрсе де, неге екені белгісіз, өзінің
келешегінен қорықпады. Бала əкеге қалай сенсе, өзі де осы жігітке шын
жүректен кəмілсіз сеніп еді. Жасы қырыққа келе қоймаса да, самай шашын
əлден ақ шалып, кең мандайын қасірет ізіндей əжім осып тастаған осы бір
кесек тұлғалы жігітте көп сыр жатқандай. Бірінші күні ол бар жайын
ақтарып салса да, келесі күні қайта кездескенде үндеген жоқ. Айтар сыр əлі
де көп болғанмен өзіне қатты тыйым салып, тартынып бойын тежеп
қалғаны анық. Бұл не, ұстамдылық па? Əлде өз басының қасіретін айтып,
қыз жүрегін улай бергісі келмеді ме?
Айғанша балапан құрақтың арасына қалыңдап кіре түсті де, кілт тоқтады.
Еламанның қажыңқы кескіні тағы да көз алдына келіп, анық, елестетіп
тұрып, жан ауыртқан аянышпен астыңғы ернін ақырын тістеді. Теңіз беттен
бір үзік мап-майда ескек жел соғып еді; бала құрақтар бар тобымен
сусылдап шұғыл қуаныш білдіріп, құдды қыз жүрегіндегі сырға ілтипат
білдіріп, үнсіз құптағандай боп еді, бірақ өз ойымен əлек боп тұрған
Айғанша оны сезген жоқ.
Теңіз жағасында тірі жан жоқ. Қайын сіңлісіне таңдана қараған Кенжекей
кейіндеу тұр. Көңілге болмаса, қайын сіңлісі бұрынғысынан басқалау
сияқты. Кейінгі кезде үйде отырғанда да бұлар білмейтін белгісіз бір ой
оны баурап, өзімен-өзі оқшауланып қала беретін боп жүрген-ді. Əнебірде ас
ішіп отырып, кенет қолынан қасығы түсіп, ой билеген көздің қарашығы
адасып, алдындағы астан, жанындағы жеңгелер мен ағалардан адасып,
ойы, қиялы əлдебір жақта отырғанын байқаған. Кенжекей үй ішіндегілердің
көзін ала бере қайын сіңлісін сақтандырып, ақырын түртіп қап еді.
Айғанша дір ете қалса да, салмақты қалпын бұзбады. Тек «бірдеңе бүлдіріп
алдым ба?» - деген үнсіз сұрақпен жеңгесіне қарап еді.
Кенжекей соның бəрін есіне түсіріп, бірақ неге жорырын білмей, дал боп
тұрды да:
− Еркем, қайтайық, - деп құлаққағыс қылды.
− Жеңеше...
− Иə, қалқам?..
− Жеңеше... Сен ағама ғашық боп қосылдың ба? - Кенжекей шошып кетті.
Төлеу мен Қалау қызды Еламанға таңып, ізіне аңдушы салып қойғанда да
бұл өз басы қайын сіңлісіне шық жуытпай, көңілін ондай ойдан таза ұстап
жүрген-ді. Сақал - шашына ақ еніп, егде тартып қалған кісі Айғанша
секілді уыздай жас қызға жар болудан гөрі əке болуға лайық сияқтанатын.
Айғанша да əлгі сөзді ыссылай айтып салғанын білді. Сонысына оның өзі
қысылып, жеңгесін тас қып мойнынан құшақтай алды. Кенжекей
Айғаншадан сырын жасырмайтын. Бұның жайына қайын сіңлісі де
қанықты. Басқасын былай қойғанда, кейінгі жылдары күйеуінен көңілі
қатты суып, іштей алыстап кетті.
− Ай, қалқам-ай! Менің жайым өзіңнің көз алдыңда өтті емес пе?! Баяғыда
ғашық болдық па, жоқ па, осы күні өткен өмірім өзіме де көрген түстей.
Қызғалдақ көктемде көз алдап бір көрінеді демесең, күздің қара суығы
соққанда жер байғұста не сиың қалушы еді?.. Жеңгеңнің басынан
қаңтардың қаһарлы суығы соғып тұрған жоқ па? Менен не сұрайсың? Сен
бақытты бол! - деп қайын сіңлісін маңдайынан сипады.
Айғанша аңдаусызда жақсы көретін жеңгесінің ең бір жаны ауыратын осал
жеріне тиіп кеткеніне өкінді. «Сүйікті жеңешем! Асыл жеңешекем!» деп
сыбырлап, ыстық ернімен Кенжекейдің бетінен сүйіп-сүйіп алды.
Бұл кезде күн батып кетіп еді. Теңіз бетте көлеңке кəдімгідей ауырлап, ол
жақ тұп - тұтас қарауыта бастады. Тек қызылы сембеген күннен əр тұста
үзіліп қалған үйір-үйір сəулелер лыпылдап бір- бірлеп сөніп жатты. Бұ да
күліп жатып көз жұмып, ұйқыға бас қойған алып тірліктің ақырғы тынысы,
үзілер шағы сияқты еді. Əлдеқайдан өгіз шағала өкірді. Келмей қалған
жұбайын кешкі мекеніне шақырып, қиғылық ұрып жатыр ма?
Айғанша жеңгесінің мойнынан құшағын жазып алды:
− Жеңеше, сен кете бер. Мен... мына ауылға соғам.
− Қарғам - ау, бұның қалай? Ағаң білсе...
− Мейлі, білсе біле берсін.
Мөңке аулына бет қойған қыз кешкі ымыртта қапелімде көзден тасаланып
ұзап барады.
***
− Қыз бен жігіт кеше тағы кездесті. Қыздың өзі іздеп барды. Құрысын, беті
ашылып бұзылып болған ғой.
Қарақатынның аузынан шыққан сыпсың үй мен үйдің арасын да сумаңдап
жүрді де, бір күні қыз ағасының құлағына шалынды. Төлеу есіткен бойда
үй ішінің тас- талқанын шығарып, екі қатынын сабап, екі бұрышқа тығып
қойды. Ызалы жігіт сол күні қарындасының жұмыстан қайтқанын да
күтпестен жын ұрған кісідей жүгіріп Мөңкеге барды. Сəлем берген жоқ. Əй
- шəйға қарамай, қарт балықшыны оңашалап, сыртқа алып шықты. Мөңке
Төлеудің мына келісі тегін емесін қатты бұзылған түсінен таныған-ды.
Онсыз да араздыққа бет алып бара жатқан екі ауылдың арасын тым құрыса
осы тұста ушықтырғысы келмеген қарт балықшы түсін жылытып отырып:
− Жайшылық па, шырағым? — деп сыпайы жөн сұрады. Қарт балықшының
момын жүзін көргенде, дөкір жігіт өзінің адуын түрінен ыңғайсызданып
қалған сияқты. Арғы жағында ақтарылғалы тұрған ашулы сөздерді тура
бастамай, əуелі жанында жел шайқап ырғалып тұрған бір шоқ сарсолмаға
қол созды. Осындайда шөп екеш шөп те көлеңдеп көзге түсіп жынына тиіп
біткендей, жел астында ырғалған сарсолмаға қолын созып ұмтыла
бергенде, о да бұлғаң етіп, басын ары алып қашып, дəл ұстар жерде
уысынан шығып кетті. Шөптің мына қылығы онсыз да зығыры қайнап
отырған жігіттің ызасына тиді. Құйрығын басып отырған жерден жедел
көтеріліп, ұмтылып барып, ызасына тиіп болған сарсолманы шеңгелін
толтыра уыстап жұлып алды да, лақтырып жіберді.
− Жел айдаған қаңбақтай жер - суымды тастап, қара іздеп қастарыңа келіп
едім. Құйрық -жалым қысқа еді. Айғанша қыз болса да қасымда қара боп
жүрген жалғыз қарындасым еді. Мына Еламан інің азғырып жарық
көңіліме жара сап жүр.
− Қой, жарқыным, өсек шығар...
− Жоқ, шын.
− Өз көзіңмен көрдің бе?
− Көрген кісі бар.
− Кім? Кім ол өзі?
− Қайтесің, ақсақал?! Онан да ана жігітіңе айт! Қарындасымнан аулақ
жүрсін. Əйтпесе...
− Іркілме, шырағым. Əйтпесе не істейсің, оныңды да айт.
− Аяғын қырқам. Айғырлық қылатын неме ғой, ат қып тарттырып
жіберем!–
− Е, бəрекелді, ер екенсің. Сəлеміңді айтайын. - Төлеу тұрды да жүре берді.
Жер шұқылап отырып қалған қарт балықшымен қоштасқан жоқ.
Жамандықтан жүрегі шайлығып қалған қарт балықшы мына жігіттің
жаулыққа кеткен түрін жақтырмады. Еламанды алдын ала сақтандырып
қойғанды жек көрді.
Бүгін бұл ауылда бір оқшау қонақ бар. Ол- Құлтума. Ана жылы мұзға
ығып, бір аяғы үсіп ақсақ боп қалған соң балықты тастап өз еліне кеткен-ді.
Сонан бері қара үздіріп, хабар-ошарсыз жүріп, өткен күні ойда жоқта келді.
Еламан Құлтуманың келгенін сылтау қып, қолы бос қарап отырған кісілерді
Рейістің үйіне жинап еді. Мөңкенің кіргенін ешқайсысы байқамады. Үй
толы кісілер Еламанды орталарына ала отырыпты. Қызбалау жігіттердің
делебесі қозып, «е, пəлі!» - деп көтермелеп қояды. Еламан бұл отырыста
тіпті бір түрлі. Қас жырауларша тақымының астына бір жастықты басып
апты.
Ақ домбыраның қос ішегін сабаламай, саусағының ұшымен тыңқылдатып
шертіп отыр. Жан адамға көз салмай, күлімдеген жүзін жоғары көтеріп
жадырай түсті де, кенет тамағын кенеп қалды. Содан кейін салған жерден
шырқай жөнелмей, ойнақы əннің басын баяу алып:
Басына шауып шықтым Айырықтың,
Даусымнан құйқылжыған айырылыппын.
Он екі ай қыз көрмеген сорлы басым,
Қатынға тезек терген қайырылыппын, деп даусы жетпей бара жатқасын осы арада домбыраның қос шегін
үзетіндей кіжініп, қаттырақ қағып-қағып жіберді.
− Уəде!
− Қайтсін - ау, байғұс ағынан - ақ жарылып отыр-ау!
− Өзі ме шығарған?
− Əй, бəдік болғыр, бұл Батақтың Сарысының Жармола түрмесінен қашып
шығып, еліне қайтып келе жатқанда шығарған өлеңі ғой.
− Болса болар. Ал бірақ мына Еламанның ар жағы бұзық. Сары ағасының
сылтауымен, тап осы арада қу бала өз көңілінен хабар беріп жатпасын.
Мөңке төрге шықпай есік алдында тұрған-ды. Əн үзіле бергенде ол:
− Еламан, қарағым, бері шығып кетші, - деді. Еламан қолындағы
домбыраны Құлтумаға ұстата салды да, сып етіп түрегелді. Мөңкенің
артын ала сыртқа шығып, үй жанында ұзарып қалған көлеңкеге екеуі қатар
отырды. Мөңке оған Төлеудің сөзін түгел жеткізді де, «кəне, бұған не
дейсің?» - деген сұрақты кескінде бағып қалды.
Еламан өзінің ойлауға да қорқатын нəрсесіне қыз ағаларының қалай аузы
барғанына қайран.
− Төлеудің түрі жаман, абайла, - деді Мөңке.
− Құдай-ау, Төлеуді қайтейін? Мен қыздың көңілін біле алмай қор боп
жүрмін ғой.
− Қыз кет əрі болмаса қайтесің?
− Онда тайынарым жоқ.
− Алып қашасың ба?
− Жоқ, тал түсте, төрт көздерінің түгелінде алып кеп, үйіме кіргізіп алам.
− Оны істете ме? Екі бірдей ағасы бар. Ар жағын зерттесең - піл табан
Тəңірберген жатыр. Аңдысса - алады, алысса - жығады.
− Мен де жалғыз емеспін ғой.
− Сондағы арқа тірерің кім?
− Сен ше? Сенің де төңірегіңде біраз тобыр бар емес пе?
Мөңке кəдімгідей назырқап, жер шұқып отыр.
− Ой, қарағым - ай! Саған пана бола алатын менде не қауқар қалды? Тым
құрыса баяғыдай қысылшаңда қара ағаштай иықтасып тұра қалатын іргең
бүтін болса екен. Қасымда Кəлен де жоқ. Менен не сұрайсың? Мен де теңіз
жағасынан қызыл қанат шабақ алып жеп жүрген кəрі қарабаймын.
− Мөңке аға, назырқамашы, еңсеңді көтерші.
− Иығыңнан басып тұрса, еңсең қалай көтерілер?..
− Қаладан ала келген... қаруым бар еді...
− Ол қайда?
− Осы арадан бір күншілік жерде тығулы жатыр. Қолға тисе қантөгіс боп
кете ме деп қорқып едім. Оған мыналар қойды ма?.. «Өлермен болсаң отқа
түс», - деп шаптан түртіп, намысыңды шұқып отырып алды ғой.
Мөңке Еламанның осы қазір неден де тайынбайтын түрін байқады.
− Абайлау керек.
− Енді тайсақтайтын ештеңе қалмады.
− Шырағым-ау, сен осы не деп отырсын?
− Мөңке аға, жігіттерді жи. Қорлыққа көнгенше, өлгеннің өзі артық. Ендігі
жерге күшке күш керсетіп, төбелессе төбелесеміз. Əйтеуір бір жанға есе
жібермейміз.
− Мейлің білсін. Бір есептен осының да дұрыс шығар. Ашулы жігіт үйге
кірместен тұп -тура промсолға тартты. Айғаншамен сөйлесіп, алдынан өтіп
алғысы келді. Қыз көнсе де, көнбесе де, осы бүгін күн кештете атқа қонбақ.
Иесіз қорада қалдырып кеткен мылтықты əкеліп, ау - құралдан айырылған
ызалы жандарды бір қимылға бастауға бел байлады. «Сендермен сонан
кейін сөйлескен дұрыс болар», - деді ішінен.
Промсолға тақай бергенде арт жақтан адамның үрей ұшқандай жаман
дауыс шықты. Еламан шошып, артына жалт қарап еді. Судыр Ахмет...
Астында қара ат. Киіз қалпақ көзіне түсіп кеткен. Боз шекпеннің етегі
далақтап, шауып келеді. «Мұны Шалқарға кетті деп еді ғой? Əлде сонан
қайтқан беті ме? Даусы қандай жаман», - деп ойлағанша болмай, Судыр
Ахмет нар қараны борбайлап, тұсынан шауып өтті.
− Аттан!.. Аттан!.. Жау... Жау!..
Еламанның жүрегі мұздай болды. Үйден ашуға булығып шықса да, ол енді
не ілгері жүрерін, не келген ізбен кейін қайтарын білмей, екі ойлы боп
тұрған үстіне бір топ жігіт жүгіріп келді. Бұлар да естері шығып кеткен.
− Елаға, Судырақтың айтқаны рас болды. Ұлықұм бойындағы ауылдарды
жау шауыпты.
− Жа - у? Не қылған жау?
− Түрікпендер. Қазақтан кек аламыз деп шығыпты. Қазіргі беті тым қатты
дейді.
− Өтірік болар, шыққан жері сенімсіз екен, - деді біреу. Бұның шындығына
Еламан шүбə келтірмеді. Кейінгі кезде Тəңірбергеннің жігіттері Жөнеуіт
ханның Текежəуміт ішіндегі бай құдасын шапқанын ел іші көптен бері
əңгіме ғып жүрген-ді.
− Елаға, бұған не дейсіз? - деді Рейс.
− Тəңірберген мен Досқа хабар беріңдер. Тым құрыса осы тұста
алауыздықты қойып, тізе қосып тірлік қылғанымыз жөн.
− Елаға, онан ештеңе шықпайды. Тəңірберген кеткелі жатыр.
− Қашқалы жатыр де! Үй іргесіне жау келсе, əркім өз басын ойлайтын
ежелгі əдет. Ақтабан шұбырындыда да сүйткен. Апыр - ай, қиындықта ел
басын қоса алмай, қор болдың - ау, - деп Еламан жігері құм боп қалып
отырды да, - жə, қайтеміз. Кететін кісіге жол ашық. Кəне, отырмалық.
Қамданыңдар. Мен бір күнге кетем. Кеудемде жаным болса, ертең кешке
оралам.
Жігіттер онан жөн сұрамады. Еламан да оларға жөнін айтпай, Шалқардан
мініп келген жаман тұғырды ерттеп, сол күні түс ауа жүріп кетті. Жөнеуіт
ханның жігіттері дəл бір дала құйынындай, осы елге ылғи да тұтқиыл тиіп
қан - жоса ғып, қырып - жойып кететін рақымсыз қатал еді. Қоңырат,
Шымбайға барған астықшылар Жөнеуіт хан десе зəре -құты ұшатын-ды.
Күн кешкірсе де күндізгі аптап ыстық əлі күшінде. Жағаға келгелі жаман
аттың бүйірі шығып, тойынып қалған еді. Еламан тоғын шайқағысы
келмесе де, қазіргі асығыс жағдай амалын құртып, ауылдан шыға сала
қамшы басты. Бірде сыдырып, бірде шоқытып, ақ пен қызыл арасында Бел
- Аранның кезінен асты. Топырыш тұғыр қос бүйірін тепкілеп, қамшы
салған сайын ыңыранып қайта - қайта құмалақ тастап келе жатқан-ды.
Теңізді артқа тастап қалың бұйратқа кіре бергенде ілгергі жақтан түйдек түйдек шаң шықты. «Жау ма?» - деп ойлады Еламан. Суық үрей жүрегіне
шауып, ілгері жүрер - жүрмесін білмей екі ойлы боп тұрғанда, шаң
арасынан жылқылар көрінді. Іле - шала жылқышылардың кешкі ауадан
қиқу салған ащы даусы естілді. Алаяқ көк жылқылар тыныш даланы
дүбірлетіп, селдей қаптап келіп қалды. Жылқы соңынан көш көрінді.
Бұлардың да жүрісі суыт. Шаңырақ артқан түйелерге байлаған шелек, жез
құман, жез легендер даңғыр - дұңғыр, дүрлігіп қатты жүріп келеді. Қаталап
шөлдеген қатын, балалар көздері шүңірейіп, еріндері кезеріп кеткен. Кірпік
- қасы шаң. Осы ыссыда көліктері де қара тер боп сабылып келеді екен.
Еламан көш басындағы кісілерді іркіп, ат үстінен бір-екі ауыз тілге келді.
− Ойбай, жаудан қашып келеміз.
− Көп пе?
− Көрген жоқпыз. Біздің ар жағымызда отырған ауылды шапты...
− Ал, қайда паналамақсыңдар?
− Білмейміз. Бетіміз - теңіз жағасы.
− Ендеше, бет алыстарың дұрыс. Алдарыңда балықшы ауылы бар.
− Шырағым, өзің кім боласың?
Еламан жауап берместен атына қамшы басты. Тоң ат бір бауыр жерден
кейін өрге қарай шапқандай өкпесі қарлығып, ырсылдай бастады.
Жамалдатқырдың жүрісі секілді шабысы да жаман. Төрт аяғын төрт жаққа
сілтеп, түйеше тапырақтайды. Еламан оның өлгеніне қарайтын емес.
Шабысы жайылып бара жатса қос өкпеге тепкілеп, басқа көзге сабалай
түседі. «Апыр-ай, үлгере алсам жарар еді. Мына жамалдатқыр далаға
тастамаса қайтсін?» Жары жолдан ауғанда ат болдырды. Тұла бойы
малшынып терлеп, танау қағып ырсылдап келе жатып, жазатайым тұяғын
жусан қақса да сүрініп кетеді. Алдағы қоңыр жалға əзер шыққан-ды. Сонан
ылдиға салғанда алдыңғы аяғын індігешке тығып алды да, омақата құлады.
Алаңсыз отырған Еламан ер үстінен ұшып кетті. Ат мойнынан асып, екі-үш
рет домалап түсті. Сол бойда ұшып тұрды да, аттың шылбырына жабысты.
Ат қозғалмады. Танауынан қан кетті.
***
Ұлықұм бойын жайлаған Тілеу - Қабаққа қарасты бірнеше ауылды түрікпен
шапты деп есіткенде, Тəңірбергеннің жүрегі мұздай болып еді. Олардан бір
күндік жерде, Қаралакөпте отырған өзінің ауылы есіне түскенде жас
мырзаның жаны қыдырып сыртқа шықты, ішке кірді. Кіммен ақылдасарын,
қапелімде не істерін білмей сасқанда, ойлап тапқан жалғыз жұбанышы бəлкім, бай ауылдарды шапқасын қоясы толған жау қазақ жеріне ілгерілеп
кірмей, ырғап - жырғап кейін қайтар деп, өзін-өзі алдарқатып жұбатса да,
бəрібір жаны байыз таппады. Осы жолы түрікпендер өткенде бұларда
кеткен кегін қайтармақ боп, қанына қарайып келе жатқаны анық. Ендеше,
көре қал, олар тырнағына іліккенді талай бермей, қаһарын бұған тігіп келе
жатпасына кім кепіл?
Тəңірберген бір жігітті аулына шаптырды: «Тез көшсін! Қалаға жақын
отырған қалың елдің ішіне кірсін. Мен де кешікпей жетем», - деді.
Түрікпендердің хабарын есіткен жұртта ес-түс жоқ. Досқа қарасты
жігіттердің қабағы түсіп кеткен. Бəрі де пəленің қайдан шыққанын біледі.
Олардың білетінін Тəңірберген де білді де, бұл арада тұрақтамай, қарасын
батырып, тезірек тайып тұрғысы келсе де, күндіз жүру қауіпті болғасын
күннің батқанын күтті. Жау келетін жаққа қарауыл қойды. Өзі де биік
шоқалақтың басында төңірекке көз сап тұр еді, қасына Қалау келді.
Қатарласуға бата алмай, бір қадам кейін тоқтап:
− Мырза, - деп дүңк етті. Даусы ұнамсыз. Аузына су толтырып алғандай,
былдырлап, -мөку - сөку не керек, мырза... өзің пылай... пата алмасаң...
пилігін маған пер. Қарындас менікі ғой. Құдай алдында да сұрауын өзім
көтерем. Күнə - сауапын да мойныма алып, қойныңа сап перейін, - деп
оғаш тілек білдіріп еді.
Тəңірберген:
− Мені қатынсыз, қарындасыңды байсыз қалады деп тұрсың ба? Өй,
нəсілсіз ит! Кет! -деді.
Томай құлақ тұрған жерінен тапжылмады. Тəңірберген: «Ой, малғұн, кет», деп ақыра жаздады да, өзін ұстап қалды. Мына жігіттің осынша
қайсарлықпен басын бауырына алып, тұнжырап тұрған түріне таңдана
қарады. «Бұған кісі өлтіру қиын болмас», - деп ойлады да:
− Сенің қарындасыңды қайтем. Соңына сөз ерген қыздың керегі қанша? деді.
− Ол өсек.
− Өсек емес, шын. Қарындасыңды маған бергің келсе, əуелі ананың
жүрімін қысқарт. Күйексіз қошқардай, қуалап кетіп жүрген көрінеді ғой!
Қалау бұрылып жүре берді. Тəңірберген оның қатты ширығып кеткенін
білді. Кешегі күні Дос пен Тəлеудің қолынан келмеген жаманшылықтан
мына томай құлақтан жүзі таймайтын қаталдық байқады. Оның көзін
құртса, теңіз жағасындағы елдің бұған наразылығы біраз бəсеңситінін іші
сезіп тұр.
Күн кештете теңіз жағасына көп ауыл құлады. Малда есеп жоқ. Əсіресе,
жылқылар танауы пыр - пырлап, шаң арасынан жоны шұбартып шығып
жатты. Тəңірберген алаяқ көк жылқыларды бірден таныды. Мынау қайын
атасының атақты көкаласы.
Қайын атасы Тəңірбергенге жылап көрісті. Əншейінде көзі толмайтын
жылқыларын қазіргідей қысылшаңда қайда тығарын білмей, теңіз
жағасының қамыс - қопағын пана көріп келіпті. Тəңірберген жүре сөйлесті.
Соны байқаған Тілеу - Қабақ байының баласы Əли жетіп кеп,
Тəңірбергенге атының тұмсығын тірей тоқтады. Бұл өзі тік мінез
туралығымен ауызға іліге бастаған қара сұр жігіт еді.
− Əй, жезде! Біз тыныш отырған ел едік, бүлікті бастаған сен едің. Жау
сенікі. Жеме -жемге келгенде «өлмесең - тұрма», - деп түрікпендердің
тырнағына бізді ұстап беріп, өзің тайып тұрмақ екенсің ғой.
Тəңірберген жас жігіттің орынсыз қызбалығын мысқылдағандай, оған күле
қарады:
− Е, кім үйдеген?
− Əкеммен неге дұрыстап сөйлеспейсің?
− Қой, шырағым. Үлкенді сыйлауды сенен үйренбеспін. Онан да сен жігіт
болсаң, ана иіріліп тұрған көшке бар да, жар астына апарып орналастыр.
Қатын - балалар шөлдеген шығар. Бұл арада тұщы су жоқ. Тұщы су
Ақбауырда, біздің қорада ғана бар. Осы ауылдағы местерді жинап, үй
тіккенше сендер су əкеліңдер. Ал біз, - деп Тəңірберген қайын атасына
бұрылды.
− Ие, айналайын... - деп Тілеу - Қабақ байы жас балаша елп ете қалды.
− Ал біз қамсыз болмайық. Жігіттерді жияйық.
− Дұрыс... дұрыс айтасың, айналайын... Тəңірберген əлгіден кейін
балдызына назар аудармады.
Бір ауылдың бағлан мырзасын əп-сəтте оп-оңай қол балаға айналдырып,
«саған лайығы сол» дегендей оны суға жұмсады да, өзі қайын атасын ертіп
анадай жерде иіріліп тұрған көшке қарай кетіп бара жатты.
− Қап, мына түлкінің қорлығын - ай! - деді Əли. Тəңірберген ертеңіне күн
шықпай тұрды. Қайын жұртын балықшылар аулынан бөлектеп, өз алдына
дербес бір ауыл ғып орналастырды.
Тілеу - Қабақ руы қай заманнан сойыл соғар, «сен тұр, мен атайын»,
ержүрек ел-тұғын. Жігіттері де көп екен. Жау жоқтағы əншейін желөкпелік
болмаса өңшең жарау ат мініп, сойыл, шоқпар өңгеріп, келсең кел деп
алақанына түкірген ығай мен сығай. Тəңірберген іштей ырза боп, сүйсініп
қалды. Бұрынғыдай емес, осы тұста өзіне де жігер, жалын пайда боп, Дос
аулы мен қайын атасының аулын соңыра бастарына күн туа қалса қайрат
көрсетер қимылға əзірлеп, қамсыз болмау жағын қарастырып жүр. Аты
жүйрік жігіттерді жау бетке шығарып, бер жағы - Бел - Аран, арғы жағы Боташ Ұяоба, Сырғақты, Жетімқара секілді биік басына қарауыл қойды.
Қалғандары да аттан түспей, теңіз жағасында бас қосқан ел-жұрт сергек
отыр.
Тəңірбергеннің ақылымен жас қыз, сұлу келіншектердің үсті - басына ескі құсқыларды кигізіп, беті - қолдарын жумай күлді - күйелештеген. Биыл ел
қораға кіре ұзатылғалы бұғағынан үзіліп отырған Тəңірбергеннің сұлу
балдызы бар еді. Қазір оны тану қиын. Үстіне сауыншы əйелдің киімін
кигізіп, қарына шелек іліп, əлем-жəлем қып қазан-аяқ жақтан шығармай
қойды. Бұрын мұндай киім киіп көрмеген ерке қыз өзінің қазіргі қораш
қалпына бойы үйренбей, көрінгеннен қысылады. Əсіресе,құрбылары
алдында басқадан бұрын өзі ұялып бітті.
Өзінің осы бір мүшкіл халін мысқылдағандай, кісі - қара алдында
қылымсып, қысылған бойын қайда тығарын білмей қалады.
Жағаға келгелі бай ауылда дамыл жоқ: ұзатылатын қыз жасауы мен бай
үйдің асыл бұйымдарын киізге орап, тең-теңімен қамыс арасына тығып
жатыр. Олар осылай екі күн сабылды. Үшінші күні Жөнеуіт ханнан хабар
болмай кеткесін көп кісі қорыққанды қойды. Теңіз жағасының маса, сонасы
талап мазасы кеткен жұрт алғашқы күндері бой тасалаған қамыс арасынан
шықты. Қырға үйренген малдар ойдың шөбінен отын ала алмай, жүдей
бастады. Тілеуқабақ байы мал ажарынан қысы-жазы көз алмай, қоңы сəл
қисайса да жаны шығып кететін шаруашыл кісі еді. Ол кең жайлауға
асықты. Күйеу баласының əлде де бір-екі күн ерулеп күте тұрайық деген
сақтығын құлағына ілмеді. Күн шығар - шықпаста үй ішін оятты. Қамысқа
тыққан теңдерді əкеліп түйелерге артып, абыр - сабыр боп жатқан үстіне
Жөнеуіт ханның жігіттері сау ете қалды. Əрдайым қамсыз отырғанда
осылай үстінен бұйқыт баса қап дəн татқан кезенді жау осы жолы да
дағырадай бөріктері қауқиып жабындыдан шыға-шыға келді. Сол бойда
аттарына тақым басын, қиқу сап қаптап кетті. Қамсыз отырған ауылдың еразаматына ес жиғызбай, ағызып келе жатып ақ семсері жарқылдап, үсті үстіне мылтық атып, үш ауыл у-шу болды. Жігіттер белдеуде тұрған
аттарына міне алмады. Қатын - балалар дүние мүлікті тастай қашты. Үш
ауыл тайлы -таяғымен қамысқа тығылды. Əли бастаған Тілеуқабақ
жігіттері жер қайысқан малды жан -жағынан қиқулап қуып апарып,
Қандыөзектің алқымындағы қалың қамысқа тықты. Үстіне кісі - қара
кіргенде қамыс ішінде сыңсыған маса, сона ду етіп бірден жабыла кетті.
Малды да, жанды да қапелімде қан-жоса ғып сойып тастады. Маса, сона
шаққан жылқылар Шұрқырап кісінеп, сиырлар өкіріп, құйрығын шаншып
қамыс арасынан қашып шығып жатыр. Қойлар маңырап, түйелер боздап,
иттер ұлып, бала - шағалар жылап, қамыс іші қапелімде у-шу, азан - қазан
болды да кетті.
Қатын-бала мен мал - мүлікпен ешкімнің жұмысы болмай, əркім өз басын
қайттап бет-бетіне босып кеткен, Судыр Ахмет те осы көптің ішінде
шекпенімен басын бүркеп апты; қара аттың қолтығына кіріп, жанын қоярға
жер таппай зарлап жүр. Маса шаққан сайын баж етіп ыршып түседі.
− Ойбай!.. Ойбай, жарып кетті, - деп сарнап, шекпеннің шалғайымен
желпіп отырды да, қары талғасын: - Құдайы құрғыр - ай, түрікпеннің оғы
да осы сары масаның тұмсығындай болар. Қамыс арасынан шығайықшы, деп жалынады.
Осы кезде өрт бұрқ етті. Түрікпендер кісі бойынан асатын ну қамысқа
кіруге қорқып, жел жағынан өрт жіберген-ді. Тұнып тұрған қамыс от тиген
бойда лау етіп, өрт ие бермей гүрілдеп ала жөнелді. Қызыл жалын аспанға
шапшып, будақтаған қара қошқыл түтін, сытыр-сытыр, пышыр - пышыр
жанған қамыс, мал - жан дем ала алмай тұншыға бастады.
− Ойбай, қырылдың!
− Өлдік!
− Өрт!
Қамыс арасы ұйқы - тұйқы. У-шу, азан - қазан. Жан сауғалап өрттен қашқан