Қан мен тер - 04

Ақбалада зəре жоқ. Қарақатын бір жақтан шыға келетіндей, алақтап, жанжағына қарап тұр еді, бір топ қара қарға əлденеге əбігері шығып азан-қазан
боп қанаты сатырлап, ыққа қарай ұшып бара жатты. «Тегін болса жарар
еді?» Үйден, түзден тағат таппаған əйел жүгіріп жағаға барды. Жел əлгіден
де гөрі қатая түсті. Жағалаудың селдір қамысы суылдап, жел астында елбек
қағады. Мұз жиегін қызыл су қаптапты. Қарғалар енді көрінбеді. Олардың
жаңағы азан-қазан əбігері тегін емес сияқты.
Ақбала үйге келсе, бидай көже қайнамай, түбіне шөгіп қалған екен. Ақбала
отты үрлеп жібергісі кеп еңкейе беріп еді; бірақ оған іші тіреп, иліктірмеді;
сосын шала жанған қамысты қазандықтың көмейіне қарай ары ысыра
берген-ді, жаңа ғана бықсып жатқан пештің көмейі кенет гүр етті. Əлде бір
ғаламат күш Ақбала ұстай берген қамысты уысынан жұлқып, күл - қоңыр,
қоламтамен қоса сыртқа тартып əкетіп бара жатты. Ақбала жүрегін ұстап
отыра кетті. Көзі қарауытып бара жатқасын басын ошаққа сүйеді. Əл
жиғасын тұра сала сыртқа ұмтылып еді, есіктен шыға бергенде сүрініп
құлады. Сол бойда ұшып тұрды. Көйлегінің етегін көтеріп, сыртқа жүгіріп
шығып еді, қырдан соққан қара дауыл үйден шыға берген бұның басынан
жаулығын ұшырып əкетті. Беті - аузын құм сабалап ала жөнелді. Қаптай
соққан қатты жел бұның өзін де қаңбақ құрлы көрмей, табанын жерге
тигізбей, дедектетіп əкетіп бара жатты. Ақбала бір жығылып, бір тұрып
жағаға жетті. Осы арада, жыңғыл ма, түзген бе, қолына іліккен əлдебір
бұтаға жан -дəрмен жабысып ұстай алды. Аузына тығылған өкпесін əзер
басып, мұз жаққа қарап еді. Шашы бұрқырап, көзін жауып кете берді.
Сосын шашын қайырып, мұз үстіне қайта қарап еді; осыған дейін зəресі
қалмай қорыққан сұмдықты көріп:
─ Ел - а- ман!- деп жаны ышқына шыңғырды да, шалғы қырыққандай
есінен танып құлап түсті. Дəл сол сəтте ана даусымен ілесе шар ете қалған
шарана даусын қаптай соққан қара дауыл қағып əкетіп еді...
***
Жалмұраттың үстінде ақ сеңсең тон. Астында жүрдек ақ ауыз атан.
Алдында бір қора түйе. Əншейінде кісі - қара алдында құты қашып,
ыбылжып отыратын жуас жігіт, алдына бір қора түйе салып берсе
аруақтанып кететін-ді. Ол ақырғанда қандай қашаған қысыр інгендер
қайқаңдап қоя беретін. Жалмұрат қазір де шетке шыққанын қайырып,
қалың көпірге қуып тығып, бар түйені тайрақтатып теңізге айдап келеді.
Көп түйе ішінен мұрны тесілмеген сары тайлаққа ала-бөле құсы түсіп, қит
етсе ақырып жағаласып болды. Сары тайлақ жөнге түссе болды, Жалмұрат
бір қора түйе ішінен сары інгенді іздейді. Үкі жүні желкілдеген сүтті сары
інгенге шығарда жаны басқа.
Сары інген биыл жылдағыдан ерте қайыды. Соңыра буаз інгендердің
ішінде ерте боталайтыны да осы болғасын көшкен, қонғанда оған жүк
артқызбай, бай үйдің əйелдерімен жағаласып болатын. Сары інген көп түйе
ішінде мұрны шуылдап, аяғын əлде неге қиналып ауыр алып келе жатқанды. Жалмұрат оны байқады ма, жоқ па, белгісіз. Ал, ауа райын бай,
бəйбішенің қасы, қабағындай топшылайтын жігітке көк жүзін сеңдей
басқан қорғасындай қара қошқыл бұлт ұнамады. «Дауыл болмаса
қайтсін...»- деп ойлады.
Балықшылар майлыққа жақындап қалған екен. Еламаннан сыралғы алып
дəн татып қалған жігіт, бүгін де қатын-баласына жас сорпа ішкізгісі кеп,
түйелерін қуалап отырып теңіз жағасына құлатты. Жағада жүрген екі қара
киімді кісіге көзі түсті. Бұл өңірдің орыс -қазағын түстеп танитын
Жалмұрат мына екеудің əне бір қорбиғаны - Курнос Иван да, ал оның
қасындағы Андрей екенін танып, оларға алыстан ыржиып, күлімсіреп келе
жатыр еді; қалай болғанын байқамай қалды, жаңағы ызғырық жел əп-сəтте
арқа бетке шықты да, салған жерден ышқынып соғып жіберді. Жағалаудың
қамысы жаппай жапырыла құлап, топырақ борап, дем арасында дүние
алай-түлей болды да кетті. Жалмұрат табан тірей алмай, тері тонның екі
етегі тізесін сабалап, ыққа қарай дедектеп бара жатты.
─ Сары бала! Са - а... баа - а...
Андрей ышқынып соққан айқай желден басқа ештеңені есіткен жоқ-ты.
Əлдебір жақтан əлдебірдеңе шатыр етті. Əлдебір - дененің беломыртқасы
үзілгендей, күтірлеп ала жөнелді. Андрей түкке түсінген жоқ. Əркім өз
басын қайттаған алағай - бұлағайда не болып, не қойып жатқанын да білген
жоқ; тек осыдан кейін жаңағы шатырлаған, күтірлегеннің аяғы не боп,
немен тынғанын білмесе де, ол бірақ аспан астының бір сəтте ұйқы тұйқысын шығарып ышқынып соққан мына айқай желмен, мына бір басқа,
көзге сабалап, құйындай үйіріп əкетіп бара жатқан жанталаста жалғыз
бұлар емес, дəл осы қазір мұздың да басына бір зобалаң туғанын жүрегі
сезді. Бірақ ол не қылған зобалаң, оны білген жоқ. Бұл ес жиям дегенше,
көбесі қақыраған мұз қара жерден қапелімде іргесі ажырап, бүкіл
аумағымен аңғарға қарай жөңкіп ығып бара жатты.
─ Жүр, қайықты суға салайық!- деді Андрей.
─ Есің дұрыс па?- деді Курнос Иван.
─ Əне, қоралы кісі ығып барады.- Көре - тұра... Курнос Иван қолын бір
сілтеді де, промсолды бетке ұстап жүгіріп ала жөнелді. Онан күдер үзген
Андрей енді не істерін білмей тұрғанда, көзі қасында қалбалақтап жүрген
түйеші жігітке түсті де, оны ай - шəйге қаратпай жетелеп ала жөнелді.
Жағада тұрған қайықты екеулеп суға түсірді. Андрей қайыққа қарғып
мінгенде, мына жақтан түйеші жігіт те тері тоны қаудырлап қайыққа
кеудесімен асылды. Табаны суға тиер - тиместе қара дауыл қуған қайың
қаңбақтай ұшып ала жөнелді. Өмірі теңізге шығып көрмеген түйеші жігіт
сəл қозғалса суға кететіндей, түс жоқ, өң жоқ, қалш-қалш етіп қайықтың
кенерінен тас қып ұстап, жабысып алды. Андрей қайықтың басын бұра
алмай, жанталасып жүргенде, бұлар жағадан ұзап та кетіп еді; теңіз үстінің
дауылы тіпті əлемет. Толқындар ірілене бастады. Қаптай соққан қара дауыл
аралдың əупірім айқай желіне ұласты да, теңіз үсті түтігіп, уылдапшуылдап, үйдей -үйдей толқындар су бетіне ереуілдеп ойнап шығады.
Жалмұраттың басы айналды. Көк запыран кілкілдеп кеңірдегінде тұрып
алды. Қайда қараса да қара жер көрінбеді. Табан асты түпсіз құрдым.
Қайнаған теңіз көз алдында дөңгеленіп үйіріліп бара жатқасын бұл көзін
жұмып алды. «Иə, Құдай... Өзің... Өзің сақта! Сақтай көр!» Үйдей
толқындар енді ес жиғызбады. Үстінен баса қалатындай, бірінен кейін бірі
гүрілдеп келіп. онсыз да бір батып, бір шығып малтығып келе жатқан
қайықты сүзеген бұқадай қағып етеді. Қайық төңкеріле жаздап, екі
қапталымен су сабалай бастады.
Андрей мұзға ыққан кісілерді құтқара алмасын білді, қайықты жағаға
бұрып еді, əлгінде ыққа қарай құлдилап шапқан қайық желге қарсы аяғын
баспай, төсімен толқындарды сабалап, бір орында тұрып алды. Андрей
алқынғанына қарамай, қос ескекке күш салып, есе берген-ді. Бір ескектің
қалақ басы омырылып, қайық ыққа қарай қисайып ала жөнелді.
─ Енді бітті. Құрыдық.
Андрей сыңар ескекті лақтырып жіберді де, қайықтың бел ағашына сылқ
етіп отыра кетті. Күн батты ма, жоқ па, белгісіз. Айнала төңірек қарауытып,
бар əлем бір уыс боп сығылып", түсі суың дүниеге тілсіз тартылып
жұтылып бара жатты.
Бір кезде қайықтың тұмсығы үлкен мұзға тірелді. Қолы, аяғы қалшылдап
əкетіп бара жатқан Андрей ес жиям дегенше кейінгі жақтан қатты жел
қуған тағы бір мұз аудаңдап келіп қалған-ды. Бірақ оны Андрей байқаған
жоқ...
***
Балықшы ауылда бүл түні бір жан көз ілмеді. Қатын-бала у-шу. Мұзға
ыққан ер-азаматтардың алдын орап кісі шаптырайын десе, бүкіл ауылда аяқ
артатын көлік табылмады.
Ақбала əлсіз. Көрші əйелдер шала туған жеті айлық баланы құрақ көрпеге
орап, анасының ірге жағына салып берді де, үйлеріне кетті. Ақбала қол
созым жерде тұрған шамды жаға алмай, түнімен көрдей қараңғы үйде
жалғыз жатты. Əлизаның халі онан да нашар; жалғыз ұлын оң босағаға
салып отырған ана да құр сүлде. Түнімен есін білмей, сандырақтап шықты.
Қарақатыннан қайыр жоқ. Ол кешеден бері басына қара салып , үй мен үй
арасында еңіреп жүр. Таң атқалы Судыр Ахметтің үйіне екі рет барып,
мұзға ыққандарға құмалақ салғызды. Судыр Ахмет құмалақты алғашқыда
əспеттеп, төрге жайған ақ тоқымға салып еді; соңғы жолы тер алдында
жатқан жыртық алашаға қырық бір құмалақты құр шашып жіберді.
Өзгелерден бөлініп шалғайырақ шетке түскен бес-он құмалаққа иегін
уыстап, көз жіберіп отыр. Қарақатынның орамал - шаршысын көрмегесін
көңілсіз. «Кісінің ұйқысын бұзып, жып-жылы төсектен суырып алғанда
жақсы. Тым құрыса, бір- екі қақпыш балық əкелсе қайтеді?.. Балаларға
тартқылатып қойсаң, түс ауғанша тамақ сұрамас еді ғой»,-деген реніш бар
көңілінде. Сонан болар, Судыр Ахмет салған жерден суырыла жөнелген
жоқ; бес тал сақалдың ұшын тістеп, көзін тас қып жұмып алып еді, Қарақатынның зəресі ұшты. Бірдеңе деуге бата алмай, жалаңаш құйрығымен
тікен үстіне отырғандай қипақтап қозғала бастады Бірақ тіс жарып түк
демеді. Ертеден бері аузын бағып отырған əйелге құдды əулиелігінің
құдіретін көрсеткісі келгендей, зарықтырып, жанын тылсымға тақап алды.
─ Құмалақ жақсы емес. Қорқам. Пəруəрдігер жар болмаса... пақырлардың
басына, қалай да бір зауал төніп түр.
─ Алда - ай!.. Қайнаға - ай! Қайнағеке - ай, қайта тартшы.
─ Қой əрі! Құмалақты қайталап тартып, Құдайдың кəрін жеңілдететін
əулиені көргем жоқ, - деді де, Судыр Ахмет күпісінің шалғайын ашулана
қағып, түрегеліп кетті.
Қарақатын сыртқа шыққасын көй - көйді үдетіп, үйіне қайтып келе жатқанды. Бір топ атты тұсынан тасырлатып шауып өтті. Кіл қара шекпенді.
Ішінде Федоров пен Курнос Иван бар. Атқа міне сала шабатын Федоровтың
тақымы астында алысқа сілтейтін ат. Құдаймендеден құнын беріп сатып
алған атты биыл жаз бойы жемге байлап баптап мініп жүрген-ді. Бел Аранның кезінен асқанша тоқ аттың өкпесі қарлығып, аяғын ауыр алып
келеді. Көп ұзамай қос құлақтың түбінен тер білінді; екі-үш аттан оп-оңай
басып озып, оқ бойы алға шығып кеткен Курнос Иванның атымен
құйрықтасты, бірақ басып оза алмады. Құла қасқаның емініп созған басы
енді ана аттың құйрығымен деңгейлесе бастап еді, сонан екі ат көл қораның құлауына жеткенше бірінен - бірі оза алмай, жаға буды боп келе
жатқан. Бір кезде құла аттың мойны тегіс терледі. Ат мінезін жақсы
топшылайтын Тентек Шодыр əлгідей емес, құла аттың аяқ алысы жеңілдеп,
қиналмай, еркін сілтей бастағанын байқады. «Ой, жануар, саған берген
ақшам адал екен ғой».
Көлқораның табанына құлағасын Тентек Шодыр бұрылып артына қарап
еді, Курнос Иван көрінбеді. Тентек Шодыр ат басын тартпады. Екі көзін
алдына тігіп емініп алған. Қаратүп шыңына жақындап қалды. Тентек
Шодыр жасаурап бара жатқан көзін сүрткелі қамшы ұстаған қолын көтере
бергенде, құла ат осқырынып жолдан шыға жалт берді. Федоров ер үстінен
ұшып кете жаздады. Тізгінін тартып, ат үріккен жаққа қарап еді, қарсы
алдында жолын кеселеп біреу тұр екен. Федоров аттан қарғып түсті.
─ Сен бе?
─ Иə, мен.
─ Ау - құралдарың қайда? Еламанның үсік шалған беті қап-қара. Еріндері
тілім-тілім. Федоровқа түлкі тымақ астынан қадала қараған көз өңменінен
өтіп барады. Орыс байының да түсі демде бұзылды:
─ Ау - құралдарың қайда?- Еламан темір сүйменді дос қолымен сығымдап
ұстап алған еді. Тентек Шодыр оны енді байқады.
─ Ау - құрал қайда?- деді ол аңырып.
─ Сен ит!.. Иттің баласы, адамдарың қайда деп неге сұрамайсың?
Еламан қарсы ақырып темір сүйменді құлаштай сілтеп еді, Тентек Шодыр
тізгін ұстаған қолымен басын қорғап бұғып қалды. Ат ата жөнелді.
Иығының басына тиген соққыдан орыс байы есеңгіреп кеткен-ді. Бірақ есін
тез жиды. Басын шайқап жіберді. Қалың киімді бойымен Еламанды астына
бүгерлеп баса қалмақ боп еді, бірақ Еламан артына қарай ытқып, орыс
байының құшағынан сытылып шықты да, іле-шала қайта ұмтылды. Бұл
жолы сүймен Федоровтың дəл қара құсына тиді. Құлақшынның астынан
қан cay етіп бетін жуып кетті. Қалың киімді, батыр тұлғалы ірі кісі гүрс
етіп етпеттей құлады. Еламан сүйменді лақтырып жіберді.
***
Балықшылар қараңғыда қайдан шыққандарын білмесе де, қара дауыл қуған
үлкен мұздың ілгері жағы бір тұйыққа тірелгенін сезген-ді. Таң атқасын
болмаса, көз байлаған тастай қараңғыда қалай қарап жүрерін білмей,
дағдарған кісілер аядай жерде иіріліп тұр. Онсыз да, түнде бет ашыққа
шыққасын өкірген теңізде тоқымдай - тоқымдай мұздың бірінен біріне
секіріп жүргенде Итжемес аяғы тайып, суға кеткен-ді. Онан басқа үш
балықшы өлі-тірісі белгісіз, суға кетті ме, əлде ыққан мұзбен бет ашыққа
көз асып кетті ме, оншасы əзір бұларға белгісіз. Қол-аяғы үсіген Құлтума
қозғалуға шама жоқ, анадай жерде күресін мұздық ығында ыңырсиды. Əзір
іштеріндегі тыңы - Еламан, Кəлен, Мөңке, Дос. Райдың аяғындағы қайыс
етікке су өтіп, таң алдындағы сары аяз шыдатпай, жас жігіт жаурап
Еламанға тығыла береді. Сонан бір кезде дауыл басылып, бозарып таң атты
да төңірек көріне бастады.
─ Қаратүп!..
─ Əй, мынау Қаратүп қой!
─ Біз Қаратүптен шығыппыз.- Балықшылардың түрінен адам шошығандай.
Сақал-мұрты мұз. Қасы, кірпігі, үсік шалған беттің əр түгі ақ қырау.
Қаратүп шыңын көргесін бəрі жан-жағына сергек қарап, даурығып абырсабыр болды да қалды.
─ Əй, ана қарайған не?
─ Қайсы?
─ Əне! Əнекей!- деді де, Кəлен жүгіре жөнелді. Мөңке, Еламан, Рай, тағы
бірнеше кісі оның соңынан жүгірді. Бұлар жақындағанда əлгі қарайғанның
үстінен қарғалар ұшты. Кəлен жеделірек басып қасына келсе қарайғанның
бірі түйеші Жалмұрат та, ал онан небəрі қол созым жерде көк мұзға қолын
ілгері соза құлаған Сары бала...
─ Еламан, сен тезірек елге жет,- деді Кəлен,- біз жарымжан кісілерге баскөз боп, осы арада қала тұрайық.
Еламан жөнеле берген-ді, Кəлен соңынан қуып жетіп, қолына мұз оятын
темір сүйменді ұстатын жатып:
─ Мə, мынаны ал! Шың астымен жүресің ғой. Ит-құс кездесіп қап жүрер,деген еді...
Еламан бұл жолы да үндемеді, ішіне не түйгені белгісіз. Көктайғақ мұзды
табанына нəл қаққан ауыр етікпен кірш-кірш басып кетіп барады.
***
─ Осы сендер не ойлай - туң? Ал мен көресіні мына Кəленнен көріп
жүрмін ғой. Болыстық қолыңа ұстаған қанды қара балта болса, əуелі
Еламан мен Кəленге сілтесем қайтеді?- деді Құдайменде ағасы мен інісін
оңашалап, ақылдасуға шақырып алып отырып.
Болыс болғалы ел аралап, ұзақ жүріп қап, сонан тек өткен түні қас қарая
келген-ді. Ертең ел арасының тағы бір шұғыл шаруасымен жүретінін
аңғартып отырып: «Ертеңгі шайды бізден ішерсіңдер, ақылдасатын шаруа
бар»,- деп еді; ас-суы əзір үйге барам деп ойлаған софы көңілденіп келсе
де, бірақ құр шайдан басқа тіске басатын ештеңе болмағасын қабағы түсіп
кетті. Əңгімеге ықылассыз. Екі көзі сыпылдап ішке бір кіріп, бір шығып
жүрген даяшы əйелде. Софы ағасының көңілін жер түбінен танитын жас
мырза бұнда келгелі оны көзінің қиығымен бағып, мұртынан күліп
отырған-ды.
─ Неге үндемейсіңдер?- деді Құдайменде,- Кəленді айдатсам қайтеді деп
отырмын ғой?
─ Онымен ұстасып қайтесің? Ол ұры от алғалы тұрған қара мылтық. Өзіңді
жазым етіп жүрмесін,- деді софы.
─ Е, ол мені қалай жазым ете - туң?
─ Ол арасын бір Алла біледі. Менің білетінім өзіңнің тыныштығыңды
ойласаң, онымен тату бол.
─ Омай, шіркін- ау. Ол сондай-ақ кім екен?! Қолынан екі келсе, бірін
қылсын. Олай десең бар- ау, оразамды ашпай тұрып, өзімнің құттыхана
мешітімде, не тілеудің үстінде отырып айтайын, мен де оны аямасқа ант
етем. Сібірге айдатам.
Кəленмен жауласқанды Тəңірберген де мақұл көрмейтін. Кəлен өздерінің
желісіне мал əкеліп байлап жүрген қара білек мықты ұрысы еді; ол жəне
тышқаншылап ауыл арасының тайлы - тұяғын ұрламай, сонау Қоңырат,
Шымбай асып, иір мойын үлек əкелетін. Маңғыстау жаққа жалғыз жортып,
Адай, Табыннан үйірге салатын құтпан айғыр, ел ақтаған саңлақтар
əкелетін де осы Кəлен еді. Жас мырза əдетте сырт көзге ауыл - үйдің малжанымен ісі жоқ сияқтанып, дүниеуи пенделік істен бойын сырт салып
жүрсе де, бірақ шынына келгенде мал қамын мына екі ағасынан артығырақ
ойламаса, кем ойламайтын. Қолдағы малды асылдандырмақ боп жүргенде,
келеңсіз, ұр да жық ағасы Кəленді қолдан шығарып алды. Татуласудан дəме
қалмады. Сондықтан кетіскесін, бір есептен, Кəленнің көзін құртқан дұрыс.
Тек болыс ағасымен екеуінің арасында ұстайтын бұл сырды софы
ағасының көзінше айтқысы келмеді де, алдына жайған дастарханның өз
жақ шетін қайырып түрегелді. Інісінің түк демей, үн-түнсіз кетіп бара
жатқанын көргенде, Құдайменде қабағы түсіп кетті.
─ Тəйірі, əлгіні қайтесің?.. Жақсы атқа мінесің, əлем-жəлем киініп, қызкеліншегі бар ауылды қырындап, көлеңдеп жүрсің.- Софы түк басқан
жалпақ бетін жоғары көтеріп, кеңкілдеп күлді. Сосын бауырсақ жеп, шай
ішіп отырып,- Абыралыға қарағанда сенен малды, сенен бақты ішкім жоқ.
Ақылдымыз да сенсің. Өз жолыңды өзің аңғарасың ғой. Тек саған айтар бір
əңгімем бар. Оны құй ал, құй алма, ерік өзіңде,- деді.
Мамық жастықты қолтығына басып, дастарханның бір жақ шетінде
дөңкиіп жатыр. Жасында палуан болған; денесі кесек, сақал-мұрты сияқты
қасы да бурыл; бетінің əр жерінде тал - тал ұзын қыл бар. Ұйқы мен ояу
аралығында, бей-жай халде маужырап, мүлгіп жатыр. Құдайменде
үндемегесін, ол асықпай, ақырын ығыстыра сөйледі.
─ Сен, асылы, Кəленнен аулақ жүр. Өз басым онан қорқам. Ол əнебір кезде
ауыз ашып отырған үстіме келді. «Біздің үйдің Аламойнақтары
шалғайыңды жыртқан жоқ па?»- деп едім, ол күліп: «Ой, Алдеке - ай,
күшігінен асырағасын құр дəріптей бересің ғой. Əйтпесе Аламойнақ
дегенің ала күшік емес пе?!»- деді ғой... Астафир Алла! Жағамды ұстадым!
Софы ағасы енді бірдеңе дегенде, онсыз да терісіне сыймай отырған
Құдайменде тілге келіп қалатын еді. Абырой болғанда, Алдаберген софы
ауыр денесін ақырын, баяу қозғап түрегелді. Пұшпақ ішігін киіп, күміс
деңментпен белін буды да, жылысып басып сыртқа шықты. Ол кеткен
бойда іле-шала ішке Тəңірберген кірді. Төрге шығып жайғасып отырғасын:
─ Шайды жина,- деп жеңгесіне əмір етті де, дастарханның бір шетінде
кірпідей жиырылып жатқан ағасына бұрылды:- Болыс аға, бақыт басыңа
мықтап қонды. Бірақ бақыт ер салып, құйысқандап мінетін ат емес. Ат
туласа да тақымыңның астында. Бақыт -басыңа қонған құс, қолына шыбық
ұстаған баладан да үркеді. Бұқараңа сақ бол. Шеңгеліңнен сəл босаса
сырығын басыңа ойнатады. Үкімің жүріп тұрғанда, бұғалығыңнан шығып
жүрген ана Кəлен, Еламанға істеріңді істеп қал. «Жау аяған -жаралы».
Аумалы-төкпелі дүние ғой, бірде жауыңның үстіне шықсаң, бірде астына
түссең де арманың жоқ.
Бір қыржиса Құдайменде күрмелген жіптей, қабағы тұнжырап түйіле
беретін. Ол бұған да үндемеді. Бұнысы жас мырзаның қаперіне кірмеді.
Ағасының өз дегенінен шықпасын білгесін, қамшысы мен тымағын қолына
ұстай түрегелді. Құдайменде ол кеткесін де қозғалмады. Інісі осы жолы да
өз ойынан шықты. Екеуінің үні үндес шыққанын ұнатып, Кəлен мен
Еламанға істер жаулығын ішінен ойлап отырған үстіне біреу келді. Етігін
есік алдында тұрып шешті. Сосын кілем төсеген еденді мəсісімен имене
басып, Құдаймендеге көш жерден қос қолын созып келе жатты.
Бұның бəрі бұл үйге келген кісілердің дағдылы мінезі болғасын
Құдайменде жіби қойған жоқ. Ертелетіп жүрген жүрісіне қарап, мынаның
бұ жолы да ел ішінің бір əңгімесімен келгенін шамалады. Бірақ қашан өзі
тиіп айтқанша асықтырмай, ала тақия киген басын бауырына алып отыр.
Анау:
─ Байеке...- дей түсті де, тоқтап қалды. Бүгінде Құдаймендені «болысеке»
деудің лайық екенін біліп, аңдаусызда тікен үстіне отырып қалғандай
қипақтап, жасқаншақ жанар жаутаңдап Құдаймендеге қарап еді,
Құдайменде жаратпай, дүңк етті:
─ Неге бөгелдің? Жайшылық па?
─ Жайшылық дейтін жайшылық та емес. Ауыл арасының бір жаманатын...
─ Ол не? Қандай жаманат?
─ Еламан бар емес пе?..
─ Иə, болса ше?
─ Сол Тентек Шодырды өлтірді.
Құдайменде басын көтеріп алды. Болыстың ажарына қарап анау да өзі
ойлағандай, мынау бұл үйдің жандарына жаманат емес, ең бір жақсы хабар
екенін білді. Сосын жайраңдан, көңілденіп сала берді.
─ Орыстар Еламанды шанаға таңып промсолға əкелді. Айтпақшы, қасында
Рай бар. Промсол басы бұлан - талан...
─ Ие?
─ Шодырдың үйінде ақ келіншек бар емес пе еді?..
─ Ие, ал?
─ Сол келіншек Курнос Иванның қатыны боп шықты. Некелі қатыны екен.
Шодыр өлгесін Курнос Иван нені тыңдасын?.. Шодырдың үйіне баса - көктеп
кіріп барған да, қатынды...
─ Жə, оны қой, Еламанның жайын айт.
─ Еламанды орыстар сізге əкеліп, əкті - мəктісін жасатып, дереу уйезге
жөнелтеді деп есіттім...
─ Ə, солай де?!- деп Құдайменде ыңыранып отырды да,- əй, Ебейсін,- деп
хабар əкелген кісіге қарады.- Сен пешірді тап... өзімізге қараған үйдің
біріне қонып шыққан шығар?..
─ Айта беріңіз, Алдекеңнің үйінен шығып жүргенін көрдім.
«Сол үйге үйір боп кетті. Сұм жігіт софының ақ тоқалымен көңілдес
болмасын?.. Онда біздің қатынның сезігі дұрыс болды ғой».
─ Жə, мейлі... Сен пешір баланы маған жібер!- Ебейсіннің үйден шығуы
мұң екен, Құдайменде сыртында жатқан құс жастыққа шалқалап құлай бере
үйді басына көтере қарқ-қарқ күлді. Кескен томардай кеспелтек жұмыр
денесі селк - селк.
─ Есем кетіп жүр еді. Құрығы ұзын Құдай оның да тағдырын... ха – ха - хаа...
***
─ Əже, үйге қонақ кеп қалды.
─ Атамнан əрмен! Кетсін əрі. Қондырмаймын!
─ Қой, əже! Ұят болар. Бірі - оқыған жігіт. Теңіз жағасын қыстайтын
жалпақ ел -Жақайым руынан. Қабырға болысы Құдайменденің...
─ Кімнің?
─ Құдайменде деген болыс бар емес пе?
─ Астафыралла! Аты қалай еді, пəтшағардың?!- деді кемпір күбірлеп. Бірақ
əлгідей емес, беті қайтып қалған. Мына қонақтар қыс болса қалада тірек
ұстайтын орыс, татар байларына тоң балық тасып, шұбырып жататын
кіреші емес. Қаладан көйлек - көншектік мата, шай - шекер алып қайтуға
шыққан қалашы емес. Мына келген қонақтар Құдайменде болыстың інісі
болғасын қыстың көзі қырауда үйіне қондырмай, қуып жіберудің ыңғайсыз
екенін білді. Бірақ асығыстық жасап қондырмайтынын айтып салғасын,
енді ізінше райдан қайтып, тізгін еркін балаға бере салу да ыңғайсыз.
Кемпір үндемеді. Осындайда бала-шағаға сыр бермей, сыртын суық ұстап
алатын мінезі болушы еді. Қасында өзінен ризалық тосып тұрған баласын
көрсе де, əлі де болса оған рай бермей, ағаш кереует үстінде күлге шөккен
түйедей, бөксесін көрпемен қымтап алған. «Қонақ шіркін, тек қонып кете
ме?.. Мұсалдат боп мойныңа міндетін арта келеді. Өзіне ет керек, атына
шөп керек. Ол иттер таң атқанша от жақтан қол салып, қыз - қырқыныңа
тағы тыным бермейді»,- деп ойлап, өз көңілінен тек наразылық іздеп
отырған-ды.
Үсті-басының қарын қағып, суық қапқан киімдері сықырлап екі адам кіре
берді. Бірі -төртпақ, жатаған. Екіншісі - жұқа, қағілез. Екеуінің де қасы,
кірпігі қырау. Жұқа өңді қағілез жігіт қала үлгісімен тіккен қара драп
пальтоның сыртынан қасқыр ішік киген. Ішке кіргесін төрге озбай, есік
алдында тұрып қасқыр ішікті иығынан сыпырып тастады. Ал төртпақ жігіт
онан бұрынырақ кіріп үйдің иесі кемпірге сəлем берді. Сосын бойындағы
киіммен төрге шығып, көрпе үстіне жайғасып отырды. Сонан соң ғана
басынан тымақты алды. Аяғындағы табанына сіреу қатқан бітеу бас етікті
бəрінен кейін шешті. «Қайда тастасам екен?»- дегендей қолындағы етікті
көтеріп үй ішіне қарап шықты. Жаңа ішке кіргенде төрге жайған қара
текеметке аяғындағы ауыр етіктің ізі ақ қар боп жосылып қалған екен. Ол
бірақ қаперіне кіріп - шыққан жоқ. Қолындағы етікті дүрс еткізіп өзінің ірге
жағына тастай салды. Сонан соң:
─ Жасанжан, қарағым, былай шық!- деп жас жолдасына қасынан орын
көрсетті. Төріне бір шыққан қазақтың барған үйіне қожалық етіп, билеп төстеп кететін əдет.
Жасағанберген аяқ киімі мен сырт киімін есік алдында тұрып шешіп, төрге
бойын жеңілдеп шықты. Күнұзын от жақпай, есік - терезеден жел ызрып
тұрған үйде қолын уқалап, бүрісіп отыр. Жолдасы оған көз қиығын
тастады. «Қара суықта жүнін қырыққан ешкідей бүрсеңдеуін».
Бұлар бүгін Шалқардан күн шықпай атқа қонған-ды. Аттары мықты
болғасын қалай да Ханжалында көк мешіт ұстап отырған ишанға қонбақ
болған. Оған аттары болдырды. Өздері де шаршады. Ұзақ жүріске аттан да
көрі, əсіресе, Жасағанберген шыдамай, белі талып, тақымын ер қажап
тастады. Төрге шыққасын да құрысқан аяғын біресе ілгері созып, біресе
өзіне тартып мазасы болмай отыр. Қонатын үй де көңілден шықпады.
Абажадай бір бөлме аңғал-саңғал. Төр жақтағы тұтас бір қабырғаға бірінен
кейін бірін құйрықтастырып қойған екі ағаш кереует тұр. Екеуі де оюөрнексіз. Жəне ұсынақты шебер қолдан шықпағаны көрініп тұр. Екі
кереуетке жиған көрпе - төсек пен тұсына ұстаған терме алашаға дейін,
бəрі – бəрі - бұл үйдің ер - азаматында екі қатын бар екені айтпаса да
белгілі болды. Қысқа күнде қырық қырқысатын күндес қатындардың
бірінің бойына бір суыртпақ артық жібермей, іштар қызғанышпен
тайталасып өмір сүретін əдет.
Шымылдық пеш түбіндегі кереуетте екі ұрты салбыраған кемпір.
Қолағаштай үлкен мұрынның бір танауында бүйідей қара мең. Сол меңнің
сыпыра көбелігінде сояудай ақ қылдар тікірейіп, кемпірдің онсыз да еркек
тақылеттес кесек бітімін суыта түскен.
Жас жігіттің қасындағы серігі - бай ауылдың «барып кел», «алып келінде»
жүретін -Ебейсін төрге шыққасын кемпірге тіл қатып еді, кемпір
жақтырмай, алақанымен құлағын қалқалап, кереует үстінен еңкейді.
─ А?.. Қаттырақ айт!
Құлағы мүкіс екен деп ойлаған Ебейсін, енді даусын көтеріп:
─ Қай туған боласыңдар?- деп еді, кемпір тыжырынып: «Іші - бауырыңа
кіруін қарашы»,-деп ойлады да, өңі əлгіден де гөрі салқын тартты.
Қонақтың жауап күтіп отырғанын байқаса да, оған назар аударған жоқ,
бөксесін орап алған түйе жүн көрпенің астында бүлкілдеген əлденеге
«тыныш жат!»- деп салып қап еді, ол бала екен, үйді басына көтере аңырап
қоя берді. Ебейсін саңырау кемпір есіте қояр дейсің бе деген оймен
қасындағы жігітке:
─ Қонысымыз келіскен екен. Көре қал, мына қақпас қара су татырмайды, деп еді, кемпір иығы бүлк етіп, жымиып қойды.
Ішке екі келіншек кірді. Бірі - ақ сұр. Ұзын бойлы. Онан кейін кірген
келіншек қараторы. Анадан бойы аласа, бірақ тығыншықтай толық. Екеуі
де үстіндегі белін бұйда жіппен тас-тай ғып буған шекпеннің етегіне
толтырып сары қи əкелді. Күні бойы қолдағы азғантай малдың астын
жайлап, қой қора мен түйе қорада жүрген келіншектердің үстінен көң мен
қойдың күлімсі шайыр иісі шықты. Екі келіншек төрде отырған қонақтарға
еріндерін қимылдатты да, бұрылып кетті. Сонан қайтып ол жаққа назар
салмады. Қараторы келіншек от жақты. Қазанға ас салды. Үй іші əлгіден
аздап жылынғанмен, бірақ жас жігіттің ту сыртындағы қой қарнын тұтқан
терезеден сырттың уілдеген ызғырық желі көкжелкеден қадалып ұрып тұр.
Əсіресе, кірген - шыққан кісілер есікті ашқан - жапқанда жаман. Есікті
ашып қалғанда, ішке лап берген желмен терезеге тұтқан қарын «уф - ф!»
деп сыртқа теуіп, үрген қуықтай торсиып кетеді. Ал, есікті жауып қалғанда,
əлгі қарын кейін теуіп, «фуф - ф!» деп, үй ішіндегілерге ұртын торсита
қояды. Есік енді бір ашылғанда, ішке лап берген ауадан əлгі шыңылтыр,
жұқа қарын тырс етіп жарылып кетті де, терезеден мұп - мұздай суық жел
уілдеп соғып берді.
─ Біте, ана жау жегірді!- деді кемпір.- Əлгі осы үйдің қызы қайда?
─ Көрші ауылға кетті ғой...
─ Е, онда не бар екен?
─ Отырмақ болады дей ме...
─ Тұра тұр, сен қыз!
Кемпір қолына қоламтада тұрған құманды алып, сыртқа шықты. Ебейсін
жалма - жан жанындағы жігіттің құлағына сыбырлады:
─ Қосшым, жағаңа түкіре бер. Бұл үйде қыз бар екен.- Қазан астына
қалаған сары қи маздап жанып, үй іші жылына бастады. Қара торы
келіншек жалыны басылғасын қазан астындағы қызыл шоқты көсеумен
бермен тартып еді, төңкерген кесе түбінде сығырайған май шамның
жарығы ала көлеңкелеуге ғана жарап тұрған абажадай үйдің ішіне көктен
күн сəулесі түскендей, көңілденіп сала берді. Соны сезді ме, əлгінде кемпір
бөксесін ораған көрпе астынан екі бала басын шығарды. Бірі естияр,
екіншісі бауырын жаңа көтерген бала мысықтай құр бел. Екеуі де көзі
жылтырап, тəмпіш мұрнын ілгері созып, қи шоғының иісімен қуана дем
алды. Ошақ алдына тартқан қып - қызыл шоқтың сəулесі жас балалардың
жанарында ұшқындап, əуелі қазанға, сосын қазан маңында жүрген
аналарына қарады. Онан төрде отырған қонақтың көзіне көзі түсті де,
басын жалма-жан көрпе астына тығып ала қойды. Жасағанберген
күлімсіреді де, жолдасы екеуі атты жайлап келмек боп сыртқа шықты. Үй
оңашарған соң ересек бала көрпе астында жатып бүлік салды. Əуелі
кішкентай баланың табанын қытықтап, ықылық аттырып қойды. Бұл
қылығы өзіне ұнады да, көрпе астында бүркеніп жатып кішкентай інісін
ана бүйірінен бір, мына бүйірінен бір түртіп, ақырында балтырын бұрап
үзіп алды. Бала жылан шаққандай шар етті. Ақ сүр келіншек:
─ Мына ар - р- рам ит қайтеді, əй?!- деп ұмтылып еді, қараторы келіншек
күндесінің жолын кеселеп тұра қалды.
─ Кəйтесің, бала ғой.
─ Бала емес, бəле! Құрттай баланы өлтіреді. Ендеше, ол арам итті мен
өлтірейін.
─ Өлтіріп көр, өзің тірі қалар ма екенсің.
Дəл осы кезде сырттан үйге қарай келе жатқан еркектің жөтелі естілді.
─ Тұра тұр, бəлем!..
Сүйдеді де, ақ сүр келіншек аңдаусыз тұрған күндесін аш бүйірден ыңқ
еткізіп бір түйді де, бұрылып жүре берді.
Үй иесі жігіт ішке кірді.
─ Тоңып келген шығарсыңдар?.. Шайды от алдында отырып ішейік,- деді
ол өзінің соңын ала кірген қонақтарға.
Шайдан кейін Жасағанберген жылынды. Əсіресе ошақтағы қызыл шоққа
беті қызып, маужырай бастады. Ебейсін мен үй иесі жігіт дастархан
жиналғасын да əңгімелерін үзген жоқ. Бір- бір жастықты шынтағына
басып, бас түйістіріп жатып, олар биыл суық жылдағыдан гөрі ерте
түскенін, қораға алған қолдағы азын-аулақ малдың жазда шапқан азғантай
шөпті əлден жеп, тауыса бастағанын үлкен уайыммен əңгімеледі. Кешкі
астан кейін көңіл бірлеген Ебейсін мал қыстатуға қырдай емес, қалай десе
де, теңіз жақтың тиімді екенін айтты. Тіпті бар- ау, қайсыбір қақаған қарлы
- боранды қыста ит тұмсығы батпайтын қалың қамысқа қыруар малды
айдап жіберсең, ығы да жетеді, қорегі де табылады. Ең аржағы қамыстың
қауылдырығы мен қабығын қажаса да, қыстан жан созып, қоңы жығылмай
шығады деп, үй иесін еліртіп қойды. «Қиындық көріп бара жатсаң, тура
өзіме кел» деді, «мал - жаныңа пана беретін, шүкір, жағдайым бар» деді.
Жасағанберген мыналардың əңгімесіне араласқан жоқ. Ұйқы қысып, көзі
құм түскендей түйіліп отыр. Ондайда ана екеуінің дауысы алыстап,
əлдеқайдан күңгірлеп естіледі. Кейде қара қазанда былқып қайнап жатқан
сүр иісі танауын қытықтап, асқа аңсары ауып, басын шыдамсыздана
көтеріп алады.
Май шам сөніп барады. От сəулесі түскен ошақ алды ғана жарың. Басқа
жақ, айрықша, абажадай үлкен үйдің бұрыш-бұрышына қара көлеңке
үйіріліп, тұнжырап тұр. Қара торы келіншек күйеуімен тақымдасып, шай
құйып отыр. Ұзын бойлы, ақ сүр келіншек қазан маңында; қи шоғына оның
да беті қызып, гүл - гүл жайнапты.
***
Ебейсін астан кейін ақау татыған ірімік ағарғанның бір зереңін ар жағына
төңкеріп құлата салды. Ішін қысып бара жатқасын тон шалбардың ышқыр
бауын босатты. Əлгіде өзіне кереует үстінен оқтай қадалған кемпірдің көзін