Қан мен тер - 27

қып - қысқа қолын мысықша шапшаң, шалт сілтеп, қайымы келгенде ғана
ұрады. Қолының басына қорғасын құйып алғандай. Көзіне қан толып,
өлгенін білмей, қайта - қайта ұмтылып жүрген Еламанды кеудеден, іштен
ұрады. Сырттан қарағанда əншейін, жай ғана нұқып қалған сияқты.
Мюлгаузин төртпақ. Нығыз. Бұлшық ет ойнаған сом дене шойыннан
құйғандай. Онан Еламанның бойы ұзын; қолы да ұзын болғанмен əлі бір
рет айызын қандырып ұра алмады; онан сайын қаны қайнап, қапысын
тапса ұрып жыққысы кеп жүрген-ді. Қолы кенет Мюлгаузиннің жағасына
ілікті де, шап беріп алқымынан ала кетті. Темірдей саусақтар кеңірдегін
жұлып алатындай қадалып, Мюлгаузин бір сəтте көзі ақшаңдап қырылдай
бастады. Еламан үнсіз. Жұтқыншағын жұлып алмай тынбайтындай, қос
шеңгелімен алқымынан алып сыға түсті. Қырылдап өліп бара жатқан
Мюлгаузин бір кезде қатты бұлқынып, артына қарай шалқалап шегіне берді
де, Еламанды дəл ауыздан қойып жіберді. Еламанның қолы жазылып кетті.
Ауыр дене гүрс етіп жерге құлады.
− Кəне, кел!.. Келсейші!..- деді Мюлгаузин. Еламан аузы толы қанды
түкіріп тастады. Мына найсаптың жеңгеніне місе тұтпай, бұған «өлмесең
тұрма» деп ызасына тиіп тұрған түрін көрді. Онан көзін айырмай, азу тісін
шықыр-шықыр қайрап, түрегеле бергенде ол енді Еламанды орнынан
тұрғызбай оған өзі тап берді. Бір қолымен төбе шашын уысын толтыра
ұстап алды да, тік көтеріп тұрғызып, қан - қан бетіне қойып жіберді.
Еламан қарсы сілтемек болған қолын көтере алмай, тақтай еденге гүрс етіп
құлап түсті. Мюлгаузин төніп тұрып:
− Төбелес балық аулау емес, - деді де, табанына нөл қаққан етігімен тақтай
еденді солқылдата басып шығып кетті.
***
Кешегі төбелестен Еламанның үстіңгі ерні күлдіреп ісіп кетті. Көзінің алды
да қанталап тұр. Сонан қорынды ма, ол жан адамға хабарласпай үн-түнсіз
жүріп кеткелі жиналып жатқан үстіне Селиванов келді.
− Слушай, дорогой, - деді ол салған жерден, - мен бір жайды естіп кеп
тұрмын. Маша айтты.
− Шүйінші сұрайтындай ештеңе жоқ еді ғой...
− Оның рас. Бірақ сенің кеткеніңді жөн көрмеймін.
− Əкімнің өз ісі өзіне жөн.
Еламанды көре алмай қалам деп асыққан жігіт бұнда ақ тер, көк тер боп
жүгіріп келген-ді. Азырақ отырып демін басты.
− Ауылға барғанда не істейсің?
Еламан киім-кешегін жиыстыра берді. Селиванов темекісін орап отырып,
оған бірер рет көз қиығын тастады.
− Еламан, менің қасыма келші.
− Айта бер!
Селиванов оның қыңырлығына күліп, басын шайқады:
− Революция бір кісінің, тіпті бір халықтың ісі емес. Сондықтан біз
жергілікті халықтың сана - сезімін көтеріп, бауырымызға тарта беруге тиіс
едік. Оны істемедік. Бұл қате ме? Қате!
Селиванов тұтатып алған темекіні шекпей, біраз отырды да, ақырын
түрегелді. Қайта-қайта көзіне түсіп кете беретін сусылдақ шашын артына
қарай сілкіп тастап, үйді кезіп жүріп кетті.
− Біздің ішіміздегі жалғыз қазақсың. Шынымды айтайын, осы төңіректің
қазағын сен арқылы революцияға тартпақ едім. Жоқ, жоқ, сені
жібермеймін. Мюлгаузинмен сыйыса алмасаң...
− Төбелескені, сабағаны өз алдына, ол толы кісінің көзінше қорқақсың деп
арыма, намысыма тиді.
Селиванов күлді. Қолын шалбарының қалтасынан шығарып Еламанның
иығына салды.
− Оны қайтесің? Ол жөнінде біздің өз пікіріміз бар. Мюлгаузинмен сыйыса
алмасаң, маған кел. Орын жетеді. Бірге жатамыз.
Еламан басын шайқады.
− Шынымен - ақ кетпексің бе?
− Кетем.
− Ну и ну!..
Еламан үйде қоштаспақ болып еді, оған Селиванов көнбей сыртқа ере
шықты.
− Сау бол! - деді Еламан.
− Жарайды, сау бол! Бізді ұмытпа.
Еламан жолшыбай Ақбалаға соғып, өткен жолы тығып кеткен бесатарды
тақымына басып алды. Ақбаланың тіл тартып ештеңе сұрамағанына ырза
болды. Тек оның қала шетіне шығарып салып тұрып дəл қоштасар жерде
əлденеге үнсіз сұрақпен ұзақ қараған көзінен ыңғайсызданып атын тебініп:
− Ал, сау бол! - деді де, жүріп кетті. Бұрын да аз сөзді тұйық жігіт кешегі
төбелестен кейін өзінің ендігі тірлігінде ешқандай мəн - мағына, мақсат
қалмағандай дүниеден түңіліп, көңілі суып алған-ды.
Кешегі күні түрік жеріне жалғыз інісін жерлеп көңілі құсаланып, шерлеп
қайтса да, Шалқарға келгелі еңсесі көтеріліп қалып еді; темір жолға
жұмысқа орналасты; су кешіп, тор сүйреткен еңбектен гөрі осы тірлігі өзіне
ұнап жүрген; ендігі арманы - ажарлы болмаса да, ақыл-есі бүтін, иман
жүзді бір əйелге үйленіп, баласын қолына алу еді, енді ол ойының да тасталқаны шықты.
***
Алғашқы күні ол Ұлықұмды ең бір жіңішке тұсынан кесіп өтіп, төте
жолмен Қаралакөпке тұра салды. Келесі күні ондай жүріске жаман аты
жарамағасын, күндізгі ыссыда құдығы бар көлеңкелі жерді сағалап, алдын
кештете атқа қонды. Еламан екінші күнгі жүрісте іш есебі бойынша
Боташқа жетіп қонбақшы; бұрын Боташ маңында сыңсыған ауыл
отыратын-ды; бүгін қалай да жетіп қонғысы кеп түн ортасы ауғанша жүрді.
Ай əлдеқашан батқан. Аспанда бұлт бар. Күн батса да күндізгі ыстық
басылмай, жел тынып, түнгі ауа қапырық боп тұрған. Маса ызыңдады.
Еламан шабан атты қамшылауды қойып, ер үстінде былқ-сылқ, ұйқы
қысқан көзін алдына тігіп келе жатқан-ды. Түн ортасы ауа бергенде қалғып
кеткен екен, астындағы ат əлденеден үріккендей осқырып тұра қалды.
Еламан бойын жиып aп, ат үстінен ұмтылып ілгері жағына көз тікті. «Бұл
шамада сай жоқ еді ғой? Əлде... əлде мынау Тобылғылы сайма?»
Дала жым - жырт; түн қатқан жалғыз жолаушының алдын кеселеп суық
қарауытқан сай бойынан шегірткелер шырылдап қоя берді; Еламан
қараңғыға көзін тігіп тұрғанда кенет кейінгі жақтан тосын дыбыс шығып,
тұла бойы түршігіп кетті; көңілге болмаса астындағы ат та жат дыбыстан
сескеніп, тақымы астында дір-дір ете қалғандай; сəлдесін əлгі дыбыс қайта
шықты; байғыз даусы бұл жолы да о дүниенің дəл өзінен шыққандай бір
түрлі булығып естілді.
«Шамасы, сірə, бұл маңда қора, мола болды ғой». Еламан аттан түсті.
Көптен көлікке мінбей, сүйегі қатып кеткен бе, кешеден бергі жүрісті
ауырлап, қара еті жыртылып қапты.
Еламан аттың ерін алын, тарлау ғып тұсап жіберді; жол бойы шөпке басын
созған ат осы арада кенет ындыны ашылып, ауыздығын алғанша шыдамай,
сай бойының көгіне ықыласпен ұмтылды; соған қарап Еламан сай
бойындағы шөптің негізгі дені мортық екенін топшылады; мортыққа аузы
бір тиген жылқы осылай жерден басын алмай қадалатын. Ат ауыздығы
сылдырап, ара - арасында пысқырып, жас қозы етіндей елжіреген көкті
етектей ернімен үйіріп, морт - морт күйседі.
Қараңғыда Еламан мортықтан басқа тағы қандай шөп барын байқамады;
бірақ, сүйтсе де, далада өскен жігіт сай бойында жусанның да барын сезіп,
неше түрлі шөп арасынан ашыған көжедей өзгеше бір аңқыған қышқыл
иісті таныды; қапелімде тынысы ашылып, кеудесі кеңіп сала берді. Басқа
жердің шөбіндей емес, шамасы, сірə, ылғалы мол сай бойының көгі
ыстыққа шалдықпай, əзір жан сақтап, өзінің əне бір көктем кездегі
балбыраған балауса қалпымен қарап тұр екен. Еламан қара жусанның кісі
көзінен жас шығаратын қышқыл иісін көзін жұмып тұрып, құшырлана
жұтты.
− Қайран дала!.. Жарықтық, жусан дəрі ғой!
Еламан ат тұсарлығынан келетін мұздай көкке бауырын төсеп, көміліп жата
кетті. Салғаннан қатты ұйықтаған жігіт ертеңіне сəскеде оянды. Аты да
тыңайып қалыпты. Қалың қау арасынан басын көтерген Еламанға ат
бұрылып оқыранды.
Еламан қарсы баурайдан қиялап көтеріліп бара жатып, түнде өзі түнеп
шыққан сай бойына көз салып еді; шөбі күйген сұрқай далаға қарағанда,
мына сайдың реңі тіпті басқа. Сай табанынан мөлтілдеп бұлақ аққан ана
бір тұстағы қалың қауды ол жаңа ат омырауымен жарып өткенде көзі
шалып еді, бұлақ бойын қуалап өскен қызыл сирақ тобылғы жасыл сабат
арасынан бой созып, таң шапағымен алаулап, өрттей жанып, бір қапылыста
қыз белінен түсіп қалған қызыл торғын белбеу сияқтанды.
Түндегі байғыз есіне түсті. Сосын тағы да бұрылып, артта қалып бара
жатқан сайдың арғы бетіне көз тастап еді. Түндегі қисыны дұрысқа
соғыпты. Шынында, сайдың арғы қабағында жалғыз тас бейіт қалқияды.
Құдай біледі, бұл тегі Тəңірбергеннің əкесі -Абыралының бейіті. Ендеше,
мынау кəмілсіз Тобылғылы сай. Кешегі жылдары Құдайменде аулының мал
жайы мен Ұлықұмды өрлей көшіп, алты ай жаз табаны аумастан Тілеу қабақ жерін жайлап, сонан күзге қарай қыстауға қайтқанда ғана жолшыбай
біраз ерулеп кететін күздігі - малды ауылдың мықты бір белкөтермесі осы
сай болатын. Еламан бай ауылда жылқышы болған жас кезін еске алды.
Жеті жыл жылқышы болды. О да ізсіз өткен өмір. Не істеді? Не тындырды?
Келешекте не істейді? Туған жерге келе жатыр. Жерлестермен кездеседі.
Апақ - шапақ болады. Сосын... Сонан кейінгі тірлік ше? Тағы да балықшы
бола ма? Еламан мырс етті.
Туған жер! Нелер заманнан ата - бабалар жайлап, ұрпақ өсірген, өскен,
өнген жер. Кішкентай ел кең далаға сыймай, бірін - бірі сауырлап талап,
қырқысып өмір кешті. Сонда ол не өзі үшін, не келешек, кейінгі ұрпақ үшін
не істеді? Нені тындырды? Қай арманына қолы жетті? Ат арқасы, түйе
қомында өткен тірлікте не қасиет бар еді? Ал мал барымталады. Жер
даулады. Қыз алып қашты. Онан басқа əрекет болды ма? Мына далаға
қарашы, жалғыз жортқан жолаушыға түк білмегенсіп меңіреуленіп,
мелшиеді де жатады. Сонда өзіне тіл бітіріп сөйлетер ме еді! Сонда не дер
еді? Қалағанына қосыла алмай, қалың - малға кеткен қыздың көз жасы,
жігіттің зая кеткен өмірі, нақақ төгілген қаны тамбаған топырақ табылар ма
екен бұл араларда?
Еламан күрсінді.
***
Түске тарта күн қатты ысыды. Еламан орамалмен аузын байлап алды. Ат
шыдаса, қалай да құдығы бар бір жерге тезірек жеткісі кеп, топырақ
тұғырды тебіне түсті. Күн төбеден ауа бере қара жалдың басына жаман
тұғыр танау қағып ентігіп шыққанда, ар жағында, иек астында тұрған
жалғыз қыстауды көрді. Жүрегі құрғыр əлденеге шым етіп, ескі қыстау ескі таныстай көзіне оттай басылды: «Апыр - ай, - деді Еламан ішінен, ұмытпаса, ана жылы Федоровты өлтіретінде інісі екеуін қыстың көзі
қырауда Шалқарға айдап апара жатқанда жолшыбай осы үйге... Иə, иə, осы
үйге тоқтаған еді ғой. Шұқырда отырған жалғыз үй... Тегі, бұл үйде сонан
бері тірі жан қыстамаған. Төбесін қопарып, үрлік, шабағын сыпырып
əкетіпті. Есік-терезелері үңірейіп, айдалада жалғыз үй отырған жандардың
ыстық ұясының тас- талқаны шыққан.
Еламан тамағы бүлкілдеп, босаңсып бара жатқанын сезді де, өзін тежеп
қалды. Қиын жол қажытты ма, кешеден бері көңілшек боп кетті.
Қандай жандар еді! Əсіресе, ер көңілді ана... Ана пақыр... Оның қызы да...
Бұл інісі екеуі қол - аяқта темір кісен сылдырап, есіктен шыға бергенде, тап
сол арада... сол айналайын жүгіріп кеп қоламтадан шыққан ыссы күлшені
бұның қойнына тығып жіберіп еді. Кінəсіз жанның кішкентай ықыласы,
соның өзі кіріптар кезде қарлығаштың қанатымен су тамызған
жанқиярлығындай болып еді-ау!
− Қайда екен? Тірі ме? Тірі ме екен, пақырлар?
Еламан аттан түсті. Жол бойы тақымына басып келген мылтықты онсыз да
бүлік басынан арылмай жатқан балықшылар аулына апарғысы келмеді де,
иесіз қораның көзден тасалау бір түкпіріне тығып кетті. Былай шыға бере
қираған ескі тамға бұрылып бір қарады. Ескі қыстау құласа да, бір заманда
осы үйде өмір сүрген ғазиз жандар, кім біледі, тірі шығар.
***
Жар басындағы балықшылар қазір екі ауыл. Бірі - Мөңке ауылы. Екіншісі Дос ауылы. Досқа қараған ауылдың негізгі дені кешегі жылдары малы
жұтқа ұшырап, күн көрісі қиындағасын теңізді сағалап көшіп келген
кірмелер. Ішінде Төлеудің, Судыр Ахметтің үйі бар.
Дос ауылы атанған бұл ажарлы, мол ауылдың бас-аяғы жүзден астам. Екі
ауылдың арасы онша қашық болмаса да, аралары суығасын ірге ашып,
бөлек қонғалы бір- біріне қатынамайды. Тəңірбергенге арқа сүйеген Дос
пен Төлеу қазір Мөңкеге қарсы тізе қосып, көп кедейді төңірегіне топтап
алыпты. Өздері күйлі. Тəңірберген бəріне бір-бір сиыр, бір-бір түйе, бие
берген. Құрығаны қой-ешкі сауады.
Дос пен Төлеудің қатын-балаларының аузы аққа тиген. Олардан басқалары
күрпітіп ағарған ашытпаса да, шайына сүт қатып, көже, быламығын
бозартып отыр екен. Бұлар бірыңғай теңізге иек артпай, тірлігінің бір ұшы
малда кетіпті. Күнде ертеңгісін өріске мал өргізерде ауыл үсті шаң - шұң
айқай, ұрыс - керіс. Ұрыс шығаратын Судыр Ахмет пен Қарақатын. Осы
ыстықта күнге күйіп жүргісі келмей, кезегі келсе де, жоқты сылтау қып сөз
шығарады.
Судыр Ахмет бүгін де бір сылтау тауып, өзінің орнына əйелін малға
жіберді де, теңіз өңірінің осынау аспан айналып жерге түскендей
шыжғырған ыстығында сыртқа шықпай, салқын үйде жатыр еді. Сол үстіне
Тəңірбергеннің бір жігіті келді. Екеуі азырақ шүйіркелесті де өзара бір
пəтуаға келгендей, шалғайларын қағып түрегелді. Судыр Ахмет алар аңын
көргендей, ұры тышқан көзі жылтыңдап кетті. Тəңірберген жіберген
жігіттің алдына түсіп, дедектеп сыртқа жүгіріп шықты. Өзі əлденеге мəз.
Шықылықтап күлген бойы жалаң аяғымен май топырақты бұрқ - бұрқ
басып есік алдында байлаулы тұрған ірі қара атқа барды. Тəңірбергеннің
жігіті бірдеңе деп еді; бірақ ықыласы басқа жаққа ауып кеткен Судыр
Ахмет оның өзін де, сөзін де тыңдамай, жалақтап қара аттың алды-артына
шықты.
− Е- е, айта бер. Құлағым сенде, - деп, ана жігітті сөйлетіп қойды да, аттың
аузын ашты, тісін көрді. «Ой, əттеген - ай, көрі жылқы екен», — деп, санын
соқты. Ол бірақ өзіне жамандық жуытпайтын əдетпен жүдеу көңіліне
жұбаныш тауып: «Менің қайбір ақы -пұлым күйіп барады?! Əйтеуір
жоқтан... қара жаяудан тəуір ғой. Ауыл арасында аяқ артуға жараса болды
да. Кім бұның аузын ашып, тісін көріп жатар дейсің?.. Түріне қарайды да,
«пай-пай ат болғаныңа болайын! Жануар есік пен төрдей екен», - деп
пошымына сүйсінеді ғой. Соңыра сау болса, бұл нар қара «Ахметтің қара
аты» атанып кетеді-ау. Пай-пай, ауызға толығын - ай. Жə, жə, арқасы құтты
болсын», - деп ойлады да, Тəңірберген жіберген жігіттің қолын ұстап,
алақанына алақанымен шарт еткізіп салып қалды:
− Сөзім сөз. Мырзаңа сəлем айт, білуші Алла... бəрін, бəрін реттеймін.
− Сөзіңді жұтпассың...
− Ay, ау, бұл Ахаң айтпайды, айтқасын сөзінен қайтпайды ғой.
− Ал, сау бол!
− Сау бол! Сау бол!
Тəңірбергеннің жігіті жүріп кетті. Судыр Ахмет қара аттың жанынан шыға
алмай, қипақтап - сипақтап жүргенде қасына Дос келді. Соңында екі-үш
балықшы.
− Ал, ат құтты болсын.
− Рахмет!.. Рахмет!..
− Тəңірбергеннің арқасында тақымың атқа тиді. Жүрімің ұзарды.
− Сөз бар ма?! Ойбай-ау, Тəңірбергенжан өлген ата-анаңды тірілтіп бермеді
демесең, адам қолынан келер жақсылықты шаш-етектен келтіріп жатыр
ғой.
− Жануар, өзі де есік пен төрдей екен. Енді мұның құйрығын майламайсың
ба?!
Судыр Ахмет басқадан ішіп - жегенде болмаса, өз басы шығымсыз, үйінен
қара су да татырмайтын. Қолға түскісі келмегенде тез жөн табатын
жылпостығына бақты:
− Несін айтасың, Тəңірбергенжан жарылқап жатыр ғой. Құдай бермегенді...
Ау, Дос - ау, Тəңірбергенжан берді емес пе? Ең аяғы мына Төлеудің жаман
інісін де жетекке алып, қара нардай сүйреп, кеудедегі бір кісінің қатарына
шығарған жоқ па? Жарлыңды жарылқап, жаманыңды адам етсе, кəне...
Кəне, айтшы... айтыңдаршы, мырзаға қалай жаныңды бермессің? А?.. А?
Осы сəтте шеткі үйлердің бірінен шаңқылдаған дауыс шығып, бұлар
елеңдеп қалды.
− Төбелестен сау ма?
− Бұл кім болды екен?
− Басқа кім дейсің... Төлеудің екі кераузы шығар. Қырқысатын əдеттері
емес пе?
Шынында қара кемпір қайтыс болғалы күндес қатындар кішкентай нəрсеге
де қағысып қала беретін. Шешелерінің ыңғайын байқаған балалар да ала
көз, араз. Асқа да, асыққа да таласады.
Кенжекей көп аса баланың арасына түспейді. Бар пəле Балжаннан шығады.
Өз баласын ана қатынның баласына араластырмай, «сенің жауың үйдің
ішінде. Ана Өтəлі. Түбі сенің ажалың сонан болады», - деп жас сəбиді
үнемі жаулыққа баулып отырады.
Ес білген сайын бəле екі баладан басталады. Уақыт өткізетін ермек
таппағанда олар кейде жұмыста жүрген Айғаншаға сыртынан таласып, бірі:
«Менің апам», екіншісі: «Жоқ, сенің апаң емес, менің апам», - деп өзеуреп,
тəжікелесіп тұрып алатын. Өтəлі қалай жеңерін білмей қызарақтап тұрғанды. Қаршадайынан бірімен - бірі аңдысып өскен бала аяқ астынан ақыл
тауып:
− Айғанша сенің апаң емес, менің апам... Айғанша екеуіміз əжемнен тудық,
- деп балапан əтештей қоқиланып шыға келді.
− Əжеңнің садағасы кет. Сен ана жаман Кенжекейден тудың, - деді ертеден
бері бұлардың тəжікесіне құлағын салып отырған Балжан.
− Сен жаман Кенжекейден тудың, жаман Кенжекейден тудың. Ай-ай... айай, - деп анасының сөзін қағып ала қойған бала Өтəліге жетіп барды да, сен
жаман Кенжекейден тудың... Ай-ай, сен жаман Кенжекейден тудың... - деп
аузы - басын қисаңдатып тұрып алды. Өтəлі інісін түйіп жіберді. Бала шар
етті.
− Өлді - ау... мына арам ит сені өлтірмей тынбас, - деді Балжан.
Кенжекей баласы назырқап, мұңайып қалғанын көріп:
− Жоқты соқпа. Жас бала арамдықты қайдан білсін?!
− Бала ма?!. Ол балшыққа батқыр жеті басты пəле ғой.
− Пəлелік өз басыңнан кетпесін. Балаға тиіскені несі!
− Ой, сорлым - ай! - деп Балжан зілдене күлді де, шылбырды есіп отыра
берді.
− Өзің сорлы! Еште сорың арылмасын!
− Сен, осы, қоясың ба, жоқ па?!
− Қоймағанда не істейсің?
Балжан не істейтінін ойлап алған-ды. Жылқының құйрығынан ширатқан
құлаштан астам қыл шылбырды қолына ұстай түрегелді. Кенжекей де
алдында отырған кішкентай қызын жерге түсіріп, орнынан тұрам дегенше
болмай табан астынан тап берген Балжан көз ілеспейтін шапшаңдықпен
қыл шылбырды күндесінің мойнына бұғалықтап салып жіберді де, бұрап бұрап сүйрей жөнелді.
− Өлдім... өл - л - л...
Екі жасар қыз баланың үрейі ұшып кеткен. Анасының соңынан қалмай,
тұрып - жығылып шырылдап жүр. Өтеш те:
− Өлді... өлтірді, - деп шырылдап, анадай жерде қара аттың жанында тұрған
кісілерге жүгірді.
Дос та, Судыр Ахмет те, бəрі жүгірді.
− Өлтірдің ғой, жібер!.. Жібер! - деп Дос анадайдан айқайлап келеді.
Балжан үнсіз. Безеріп алған. Бір дегеннен қыл шылбырмен қылғындырып
алған күндесін үйді айналдыра сүйрей берді. Дос жүгіріп келген бетте
Балжанды түйіп жіберді де, тізерлеп отыра қап Кенжекейдің басын сүйеді.
Кенжекей аузынан ақ көбік ағып, ессіз - түссіз сұлқ жатыр. Қыл шылбыр
мойын терісін қанталатып сыдырып тастапты. Ауыл-үйдің қатын балалары у-шу боп жиналып қалды. Ішінде Қарақатын.
− Кісі өлген бе, өй, Сұбыхан Алла... Не болды? Уа, не болды? - деді Судыр
Ахмет. Мəн -жайға қанып алғасын, ол енді кимелеп ілгері шықты.
− Ал!... Ал, айтпады демеңдер, мына тоқал кісі өлтіреді. Ау, • ойбай-ау,
оның арғы аталары кісі өлтіріп, қан ішкен көрінеді ғой.
− Қан ішсе ішкен шығар, көпірдің түрі қандай жаман.
− Заңғар - ай, көк кебеженің аузынан қара құлыпты бір алған емес - ay.
− Ау, ау... - деп Судыр Ахмет жұрттың сөзін бөліп, бастырмалай жөнелді, сен көк кебежені айтасың... бұл заңғар өз ішінде қара құлып астында
ұстайды ғой. Құрсын, дүние күйіп кетсе де, ақ домбырадай аңқылдап
тұрған қатын алғанға не жетсін?!
Бір кемпір Кенжекейдің басын сүйеп, аузына су тамызды.
− Сорлы - ай!.. Соры қайнаған балам - ай!
Кешке Төлеу келді. Сол бойда Дос оны ауыл шетіне алып шығып, өзі жоқта
үйінде болған оқиғаны айтып келе жатыр еді, Төлеу оны тыңдамай:
− Қайтесің, бұл араға араласып. Обалы жоқ. Өзіне де со керек, - деп тұрып
жүре берді.
***
Төлеудің үйі қазір кəдімгідей қоңданып қалған-ды. Төлеудің өзінен гөрі
Тəңірбергеннің қосшылығында жүрген інісі - Қалау əлдеқайда табыскер.
Мырзаға еріп қалаға барған сайын қолы құр қайтпайды. Таңа құрығанда
қоржынның екі басын шай - шекерге сидалап əкеледі. Ел іші мұнша мол
табысты жаман Қалаудың бойына сыйымсыз көреді. Ал Қарақатын мен
Судыр Ахмет сияқтылар əр саққа жүгіртіп жатқанда, Қалау қалаға соңғы
барғанында мақпалдан бешпет, шалбар, екі жеңгесі мен бөпелеріне көйлеккөншек əкеліп аз ғана уақыттың ішінде үй ішінің иығы бүтінделіп қалды.
Осы сапарда Қалау, əсіресе, қарындасын қарық қып, атлас көйлек, көк
сауыр кебіс, мақпал қамзол əкелді. Мұның бəрі бұрын Айғаншаның өңі
түгіл түсіне де кірмеген-ді. Қоныс ауып теңіз жағасына көшіп келгеннен
бері қыз басымен бір үйлі жанның тауқыметін бір өзі мойнына алып,
лабазда жұмыс істегелі жоқтыққа бойы үйреніп алғасын тіпті бап
талғамады; осы өңірдің балықшыларындай иығына ілінгенді киіп, қалай
болса солай жүрем деп өзінің қыз екенін де ұмытып кеткен еді.
Кіші ағасы əкелген киіммен бірге қыз көңілі қоса түлегендей. Дəл мынадай
қала тігіншісі тіккен шапшаң, ып - ықшам киімдерді кигенде қыз мүшесі
жұтынып шыға келді. Айрықша, қынамалы көк мақпал қамзол қыз белін
қылдырықтай қып үзілдіріп, бұрын кең киімнен байқалмайтын кеудесі
кенет қатты көтеріліп, қос жұдырықтай томпайып, атлас көйлек астында өзі
де азырақ қысылып қап, екі бетінен оты шығып дуылдап тұрып, дыбысын
шығармай тұншыға күліп жіберді. Өзінің қыз екенін алғаш рет осы арада
мақтанышпен қуана сезіп, қара көзі шоқтай жайнап кетті.
Аға-жеңгесінің алдында əншейінде иба сақтап отыратын əдепті қыз осы
жолы ешкімнен именген жоқ; қаласа тіпті өзінің қыз екенін, бойжеткенін,
киінгенді жақсы көретінін де жасырғысы келмеді.
− Жеңеше, жараса ма? - деді сəнді бойын жеңгесінің алдына тосып.
− Құтты болсын. Өзіңе өлшеп тіккендей, шап - шақ - ау, шап - шаң...
− Ағам келгенше мына ауылға барып қайтайын ба?
− Өзің біл, айналайын. Тек ағаңның көзіне түсіп қалма?! Сол ауылға
барғаныңды жақтырмай жүр ғой.
Айғанша ағаларының Мөңкені ренжіткеніне ырза емес. Туған жерін тастап
жағаға көшіп келгенде осы кісінің қол ұшын бергені жас қыздың есінде еді.
Басқасы басқа, асымдық балыққа дейін екі үйдің қазанына бөліп сап
отырғанын қалай ұмытады? Анасы əл үстінде жатқанда да Мөңке мен
Əлиза кезек келіп, күндіз-түні қасында күзетіп отырды. Кейін анасы қайтыс
болғасын да, осы екі жан қастарында болды. Ең аяғы қара суықта қатып
қалған тоң жерді талай қарулы жігіт қаза алмай, кетпен жүзі тасқатигендей
шақылдап жатқанда, осы Мөңке кеп: «Жақсы көретін жеңгем еді. Кəне,
маған беріңдер», - деп қайланы қолына ап, анасының қабірін жалғыз өзі
қазып шығып еді!
Айғанша Мөңке мен Əлизаны өлердей жақсы көреді. Жақсы көретінін
ешкімнен жасырған да емес. Екі ағасының наразы болғанына қарамай,
Мөңкенің үйіне қолы қалт етсе жетіп баратын. Еңбек ақысын алған сайын
баласы жоқ жетім кемпірді елеп, бір-екі əшмөшке шай апарып беретін.
Айғанша соны үй ішінен жасырғыштап қойнына қысып əкелгенде, Əлиза
əрқашан тебіреніп кетіп:
− Айналайын, рахмет! Мұңсыз бол! Кешегі оз қолымнан жерлеген он
қарағым тіріліп кеп, үстіме үй тігіп бергендей болды ғой, - деп маңдайынан
сипайтын-ды.
Осы жолы Əлиза қуанышы қойнына сыймай жүгіріп келген қызға əлденеге
тіксіне қарады:
− Шырағым-ау, не боп кеткенсің?
− Жараспай ма?
− Саған киім жарасар - ау... Тек бұны кім берді?
− Кіші ағам.
− Қалау ма? - деп Əлиза қайырып сұрады. Оның адам боп табыс тапқанына
шүбə келтіргенін жасырмай тұр.
− Шын, шын айтам. Кіші ағам қаладан əкелді, - деді Айғанша қызарақтап.
− Е, онда құтты болсын. Қызығыңа ки, - деп Əлиза қыз көңіліне бола,
əншейін жай ғана айта салды.
Айғанша ренжіп қайтты. Айнала төңірегі толған жұпыны, жүдеу жандар.
Солардың арасында жалғыз өзінің оқшауланып, тап бір айт - тойға
баратындай үсті-басы үлбіреп киініп алғаны қыздың өзіне де əбес көрініп
еді. Кісі көзі түспейтін таса - тасамен тығылып үйге əзер жетті. Əдейі
жолын тосып тұрғандай алдынан Қарақатын шыға кеп:
− Беу, адам - ай, дəу де болса, бұның əрқайсысы бір-бір қара шығар. Қыз ау, көзіңдей көріп киейін, ертең кетеріңде маған мына көк мақпал
қамзолыңды берерсің.
− Қайда кеткенде?
− Құдай-ай, бойжеткен қыздың қайда кететінін білмейсің бе?
− Не деп тұрсың сен қатын?
Қарақатын Айғаншаға енді сиқырлы жүзбен жымыңдап қарады; бұл түрі,
бейне «Сайқал қыз, сырыңды жасырмай-ақ қой. Сен білгенді мен де білем.
Жүрген - тұрғаныңның бəрі менің алақанымда», - деп қыздың ар жақ
көңілін аңғарып тұрғандай екен. Айғанша ештеңе білмейтінін айтты.
Қарақатын оған əлде де болса сенімсіздене қарап тұрды да, кенет қызды бір
қолымен өзіне қарай тартып, əлденені құпиялап сыбырлап еді.
Айғанша əлдебір сұмдықтан шошығандай ыршып түсті.
− Жоқты соқпа! Бұл кіші ағамның қаладан əкеп берген базарлығы.
− Тұтақ! Соны да аға деп... Сол жаман не табыс табатын еді. Тек, əйтеуір,
сенің арқаңда «өлмегенге өлі балық кездесіп», мырза жігіт қол ұшын
берген де. Соның көтермелеуімен...
Айғанша бетін басып жүгіре жөнелді. Қарақатын айтып үлгірмегендерін
қыз соңынан айқайлап айтып жатты. Оны бірақ Айғанша есіткен жоқ.
Төлеу ау қарап кеп, төр алдында жатыр екен. Есіктен сүріне-қабына кіріп
келген қарындасының түрінен шошып, тіксіне қарап, басын көтеріп алды:
− Айғаншажан, не болды, жай ма?
Айғанша үндемеді. Үстіндегі киімдерін асықпай, бір-бірлеп шешіп үйдің
ортасына үйді де, ағасына бұрылды.
− Мынаны иесіне апарып бер!
− Қарағым - ау, иесі өзің ғой.
− Иесі кім екенін білесің. Сабақты жібі қалмасын. Қазір... осы қазір апарып
бер!
Таяу арада келгенімде жас мырза Төлеуге: «Қысқа қарай балық аулауды
қоярсың. Менде қағыр атандар бар. Қыста қалаға кіре сал, пайдасы шаш
етектен», - деп кеңес беріп, бұны емексітіп кетіп еді.
− Мөңкенің үйіне кетіп бара жатқаныңды көріп едім... Құлағыңа құйып,
үйретіп жіберген екен ғой.
− Менен аулақ жүріңдер!
Төлеу түк айта алмай, тыйылып қалды.
***
Осы күні Мөңке қажып жүр. Кəрілік пен жоқшылықтың үстіне ол қазір
қасындағы қара-құрадан айырылып, алды-арты тақырланып қалды. Бұның
түбіне жетпейінше Тəңірбергеннің жуық арада тоқтайтын түрі жоқ.
Сұм жігіт Теміркемен тізе қосып жіберді де, Мөңкеге қарасты кісілерді
түгелдей ашық теңізге айдап шықты; ал ашық теңіздің дауылы қатты,
балығы аз.
Мөңке қара басының күнкөрісіне қиналып жүрген жоқ. Қашаннан балыққа
жұлдызы жанып туған сыралғы жан теңіз суын бұл арадан басқа жаққа
ағызып əкетпесе, қарт Арал орнында тұрғанда күнкөріске тарықпасын
біледі. Оны көбіне - көп қатты қинайтын жай басқа: кешегі күні Дос пен
Төлеудің азғырғанына ермей, қасында қалған аз ғана жас жігіттер бар еді.
Қарт балықшыны өлердей жақсы көреді; əлі де болса олар қандай
қиындықты да Мөңкемен бірге көруге пейілді. Өздері үндемесе де,
қайсыбір қазан көтермей жатқан күндері қатын, балалар күңкілдеп:
− Əне, ана ауылдың аузынан ақ май ағып отыр. Біз болсақ мынау.
Мөңкемен қоскіндік боп, бауырың жабысып қалса да, араңды үз. Ендігі
жерге Достың панасын сұрайың, - деп жігіттердің құлағының құртын жеп
жүрген көрінеді.
Досқа қарасты жігіттер қазаннан ауысқан балықты қап - қап қып промсолға
тапсырып, қолма-қол қант пен шайын алып жүр. Ішім - жем, қара азық та
соларда. Мөңке ауылының іші күйсін дегендей олар қазір қақтаған
балықтарын сыртқа шығарып жаутылдатып кермеге жайып қоятынды
шығарды.
Мөңке көңілсіз. Үйде де, түзде де үндемейді. Қасындағы жас серігі Рəйіске де көк теңіз үстінде жүргенде бір ауыз тіл қатпайды. Сенген кісісі
Тəңірбергеннің тауығы боп, дастарханына шашқан аз ғана дəнге сатып
кетті. Осыдан кейін Мөңке қасындағы ендігі қосшылары жөнінде де:
«Қарындарың қаттырақ ашқан күні сендер де ана жаққа жалт беретін
шығарсыңдар», - деп ойлайтын. Соны байқаған Рəйіс бір күні:
− Мөңке аға, шамасы бізге сенбейсің - ау осы. Сені ешуақытта жалғыз
тастап кетпейміз ғой, - деді.
− Рахмет, шырағым. Бір ғана айтарым: басың жас, өмірің алдыңда ғой. Ант
- су ішіп қайтесің. Алдымызда əлдеқандай заман бар, оған сені мен біздің
көзіміз жетпейді.
− Жоқ, Мөңке аға, менің өз кеулім өзіме аян.
Бұл баяғы түйеші Жалмұраттың баласы. Тұлға - түрі, өткірлігі шешесіне
тартқан. Тура айтатын тік мінез.
Əкесі үсіп өлгесін көп ұзамай қайратты ананың ақылымен балықшыларға
көшіп алған-ды. «Əкең марқұмның мал бағып тапқан опасы белгілі. Ендігі
жерде не көрсек те балықшылармен бірге көрейік», - деп кеңес берген-ді.
Жасы он сегізге биыл толса да, қаршадайынан қара жұмыс істеп
шыныққан. Албырт, қызба демесең айтқанынан қайтпайтын бір бет, өжет.
Қара жұмысқа қарулы. Теңізге шықса қос ескекке отыра қап, жұлқынып есе
жөнелгенде, алқабел ұзын қайың шапқан аттай зулап отырады. Мөңкемен
қос болғалы қарт балықшының қолын қимылдатпайды. Мөңке соны əзілге
айналдырып: «Бала, мен осы күні қамыттан шыққан кəрі ат сияқты боп
барам ба, қалай?» - деп күлетін.
Бұл екеуі бүгін де теңіз үстінің есірік желіне қарамай, ұшанға салған
ауларын қарап шықты; екі қары салдырап, белі талып шаршап қапты.
Мөңкеге қараған ауылдың өзге жігіттері де бұл кезде үсті-бастары су-су
боп жағаға шығып жатыр екен.
− Аналар балық ұстады ма екен? Біліп қайтшы! - деді қарт балықшы.
Елгезек жігіт лып етіп, тез барып қайтты:
− Балық ұстай алмапты.
− Өзім де солай ойлап едім. Түнде дауыл əлемет болып еді. Ау - құралы
аман ба екен?
− Екі тартым аудан айырылыпты.
− Е, бəсе... Кешегі дауыл нені шыдатсын?!. Үлкен теңізде ағыс қатты ғой.
− Өздері де салымсыз...
− Жə, табалап қайтесің?! Онан да, бала, сен бері кел. Мына азғантай балық
бізге алты ай азық болмас. Асымдығыңды алып қал да, қалған балықты ана
жігіттерге апарып, бірдей қып бөліп бер!
− Мақұл, - деді Рəйіс. Осы жасында талай кісі қолынан өткен Мөңке мына
жігіттің пиғылы кешегі Достан да, Төлеуден де басқа екенін байқап жүр.
Рəйіс аз дүниенің өзін көптей көріп, қолындағы барды басқа кісілермен
бөліскісі кеп тұрады...
Бір топ атты теңіз жағалауындағы жолмен сыдыра шоқытып бұлардың дəл
жанынан өтті. Сəнді киінген өңшең жас. Көңілді. Ат үсті əзілдесіп, күліпойнап барады.
− Мынау Тəңірберген ғой, - деді Рəйіс.
Мөңке аттылы топты салқын қабақ астынан жөнелтіп салды. Тəңірберген
биыл тағы да жаз бойы теңіз жағасын торуылдап кетті. Көкжал бөріше
қапыңды аңдып, жортып жүрген жүрісін жек көрді. Қасына ерген кісілердің
айтқанына сенсең, осы келісінде қора - қопсы, шабатын шөп қамымен
жүрген секілді.
Мөңке жұрт аузындағы сөзге сенбей, «əй, қайдам...» - деп, жүрегі
жаманшылыққа ауа берді. Мынау өзі білетін Тəңірберген болса, анық ойын
əзір дабыра қылмай, былайғы жұрттан бүркемелеп жасыра тұру үшін
таратқан лақап боп жүрмегей. Он жігіт... Он жігіт ойынан кетпейді. Бір күн
ішінде із - тұзын аңғартпай, зым-зия жоқ болды. Қайда кетті? Не
тындыруға кетті? Сұм жігіт оларды тағы бір жаққа астыртын жұмыспен
аттандырып жіберген жоқ па? Бұнысы қандай ылаң? Ізін білдірмейді - ау
сұм!
Қарт балықшы көңілсіз. Ұрыс - керістен арылмайтын үй бүгін Құдай оңдап
тыныш екен. Балкүміс көңілді. Отбасын сыпырып, балығын асып, шайын