Қан мен тер - 32

сүйемелдеп, «ой, бауырымдап» дауыс салып барады.
Қаратөбе басында Еламан жалғыз. Құран оқығанда отырған орнынан
қозғалмай, иығы салбырап шөгіп қалған. Сыртынан қарағанда қыр басына
қанаты талып кеп, төсін тасқа соғып қонған қыран тəрізді. Мола басынан
тарап бара жатқан халықты көзімен жөнелтіп, тұнжырап отыр. «Ел боп
еңсеңді көтере алмай - ақ, кез - келгеннің табаны астында кете берер ме
екенсің? » - деді Еламан күрсініп.
Бəлкім, таланы солай жазылғасын көне беретін шығар. Шарасыздық та шерменделік. Бірақ басқа түскеннің бəрін көрсең де, көнгенің қалай? Осы
қазақ неге көнгіш? Аштыққа көнуге болар, ал бірақ қорлыққа көнген қасиет
пе? Ел намысы үшін ерлері еңсе көтеріп, ұран айқайлап шыққан кезі болған
ба? Көненің көзі ғой деп қариялардан жөн сұраған кезі болды. Қанша
жасаса да олардың осы өмірден түйген зəредей де сабағы болмапты.
Арғы-бергі заманнан ауыз толтырып айтар жақсылық таба алмағасын олар
өз елінің тірлігін ұзақ - сонарға сап, баяғы заманда өткен даңғой батырын,
сасық байын, қызыл тілін безеген биін мақтап, жөн сұраған кейінгі ұрпаққа
тірліктің жолын қиындата түседі. Енді бірде көп біледі деген қариялардың
езі келешектің қамын ойлаудан гөрі кейінгі жағына жалтақтап, алға
талпынған жастардың үміт - арманын қайырып əкеп көне заманның
сүрлеуіне сала береді. Көне заманды көксеп отырып, кейде көзін жұмып,
қолын алысқа сермеп, Қап тауының аржағында жатқан қалың ел бар, бақыт,
байлық, ғашық жар, һор қызы - бəрі сонда деп, осы өмірден көрем бе деген
қызықты да қиындатып жібереді.
Еламан солдатқа алғанға өкінбеді. Осы жолы ол қариялар айтатын сол Қап
тауының ар жақ, бер жағын көріп қайтты. Əсіресе, Кавказ тауын жайлаған
кішкентай елдердің тірлігі оған кеп ой салды; ұйықтап жатқан кеще ойға
тас тиіп оятқандай болды; сонан бері өз басының қайғысын ел қасіреті
жеңіп, шерлі жүрек сыздап қайтты. Ата-бабаларының бір ісіне ырза емес.
Үстіне кісі кіргізбейтіндей, кең далаға сыймай, мал жайып жатқаннан не
ұтты? Талай заманнан жер дауы жегідей жеп, алауыздық асқынған. Соның
арқасында ит -құсқа таланып күн кешіп келеді. Кеше де өздерінен он есе
күші аз жауға қарсы тұра алмады. Таланды. Тоналды. Алдағы уақытта елі
қанша таланбақ?!.
− Апыр - ай, бір қайғыңнан бір қайғың асып түсіп, тіпті қайғыруға да
мұрсаңды келтірмей барады ау! Ыстық ұяң - аулыңның сиқы мынау. Мен
қимайтын не қалды? Бəсе, не қалды? - деп Еламан, кенет ұйқыдан
оянғандай еңсесін көтеріп алды.
Қарындасындай болған кешегі кінəсіз жан есіне түсті. Өкініші мен өксігі
көп өмірдің ендігі қалған қуанышындай еді - ау!
Еламан түрегелді. Жаралы дене толықсып бара жатқасын таяққа сүйеніп
қалды. Көзінде жас. кетіп бара жатты да артына тағы бір қайырылды.
Үлкен қорымның шет жағындағы он қабірдің жанынан жақында пайда
болған он бірінші қабірге көзі түсті.
- Кешір! Үлгіре алмадым.
Ендігі тірлік жөнін ойлағанда есіне қайта - қайта Шалқар түсті. Ондағы
орыстардың тірлік қарекетін əлі де дұрыстап біле қойған жоқ; тек бір
аңғарғаны: үлкен елдің арманы да үлкен. Патшасын құлатса да, халық
бойындағы ыза əлі басылмай, дауыл алдындағы ұлы теңізше ісініп,
шарасынан шығып жатқан қаһарлы бір күшті сезгені бар. Еламан таяққа
сүйенген бойын тіктеді. Бір тəуекелге бел буғандай. Қайтпек керек, не
көрсе де ендігі жерде дүниенің тауқыметін солармен бірге көреді. Ел жұртымен қоштасып, алдын кештете Шалқарға бет қойды. Күзгі жел кешке
қарай шұғыл суытты. Ала бұлтты аспан сең жүзген теңіз бетіндей,
сапырылысып, жөңкіп көшіп жатты. Бұ да бұның дəл қазіргі өз көңіліндей
ұйқы - тұйқы. Шамасы, сірə, мына аспанның да қары, жауыны, қара
нөсерімен бірге осындай ала бұлтты ызғырық шағы да болатыны ғой. Апыр
- ай, бұлт екеш бұлт та соның біріне тоқтамай, толастамай, кең аспаннан
жол тауып, үздіксіз көшіп жатады екен-ау!
ТҮСІНІК
«Қан мен тер» трилогиясының ең алғашқы кітабы «Ымырт» деген атпен
1961 жылы, 2-кітабы «Сергелдең» деген атпен 1964 жылы, 3-кітабы
«Күйреу» деген атпен 1970 жылы жеке-жеке кітаптар болып баспадан
шыққан болатын.
М.Əуезовтің өзі көзі тірісінде үлкен үміт артқан санаулы шəкірттерінің бірі
Ə. Нұрпейісовтің осы шығармасы Кеңес дəуірі тұсында қазақ сөз өнерінің
еншісіне айналған роман жанрының ең ірі туындылардың бірі ретінде
бағаланды. Сол баға жазушыны 1974 жылы КСРО Мемлекеттік
сыйлығының иегері атандырды. Осыдан кейін - ақ романның халықаралық
деңгейдегі бағы жанып жүре берді.
1976 жылы үш кітап біріктіріліп, осы атпен трилогия ретінде «Жазушы»
баспасынан қайта шықты. Жазушының өзіндік кредосы болуы керек - əр
басылым бұрынғы басылымдарға қарағанда елеулі өзгертулер мен
толықтыруларға ұшырап отырады. Алғашқы басылымға қарағанда екінші
басылымда осындай өзгерістерді байқасақ, ал 1981 жылғы басылымда тіпті
жаңа өзгерістерді байқауға болады. Мысалы, бұрынғы басылымдарда
көбірек орын алатын соғыс көріністері азайған. Кейбір басқа да
құрылымдық өзгерістер мен жаңалықтар кездеседі. Тəңірберген, Еламан
образдарына тəн бірсыпыра бояулар да, олардың сөйлеу тіліне тəн
ерекшеліктер де біршама өзгерістерге ұшыраған.
Авторлық сөз қолданыстарға, стильге тəн өзгерістерді де байқауға болады.
Жаңа басылым, əсіресе осы баспаға ұсынылып отырған мəтін көп
сөзділіктен, оқиғаны баяндау кезінде қазбалап түсіндіруден біршама
арылған тəрізді. Яғни, автор шығарма туған кезең қолтаңбасындай
көрінетін заманы өткен таптаурын кеңестік идеологиялық штамп
белгілерінен де бас тарту жөн деп санағаны байқалады.
Ə. Нұрпейісовті өз өнер гүлзарының, өз өнер бағының өнегелі
қожайынымен теңеуге болады. Ол өз «сүйіктілерін» əлде - қайдан жел
айдап əкелген əлі жапырақтан да, топырақ астына байқаусыз түскен басы
артық тал - бұтадан да көзінің қарашығындай қорғауды мұрат тұтады.
Қажет деген жерінде одан əрі көркейтіп, жасандыра түсуге де бейіл. Оған
шаршамайды да, жалықпайды да. Қайта лəззат алады. Сондықтан да оның
«осы басылымға қатты - ақ қолым тиді. Тіпті, көп өңдедім. Бірақ тағы
қарасам, тағы да өзгерістер енгізетін тəріздімін» деген шығармашылық
көңіл күйін де түсін түстеуге əбден болады.
«Қан мен тер» - символдық атау. Қан - өмір, биік мүдделер жолындағы
күрес символы. Тер - тіршілік, көнбіс бейнеткерлік пен үзілмес үміт
символы. Қазақ жұртының бір өркениеттік болмыстан екінші өркениеттік
болмысқа бет бұру, бір саяси - əлеуметтік формациядан екінші саясиəлеуметтік формацияға ауысу сағатын бейнелеуге арналған туындының бар
мазмұны мен мəні осы екі сөзбен - ақ сəтті беріліп тұр.
Шығармада жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ даласының ақиқаты,
қалыпты тіршілігі адамдар арасындағы қым - қиғаш қарым - қатынастар
арқылы - сүйіспеншілік пен бақталастық, ізгілік пен сұрқиялық, салиқалық
пен сатқындық, адалдық пен көлгірлік тəрізді адами қасиеттердің
шарпысуымен астасып беріледі.
Жазушы кейіпкер арқылы сөйлейді, солар арқылы өз шеберлігін паш етеді.
Жазушы қаламынан туындаған алаңғасар, əпенде, істеген ісінің, сөзінің
тұрлауы жоқ Судыр Ахмет, мінезі ала құйын, сөзі төбеден түскендей,
ақылы келте Қарақатын - нағыз халық арасынан шыққан зергерлік
үлгілерге жатады.
Осылардың ортасында, осылардың əрқайсысымен тығыз байланыста бола
отырып шоқтығы биік көрінетін - шығарманың алтын тініне айналған үш
бейне - Еламан, Ақбала, Тəңірберген образдары. Бұл үш кейіпкер
арасындағы махаббат тағдыры шығарманың бар жүгін көтеріп тұрған
негізгі ұстын. Басқа тақырыптың желілердің бəрі соған қатысты өрбіген
бұлақтар.
Арал бойындағы қарапайым балықшы ауылдың бұйығы тіршілігін бұзған
замана дауылының қаңбағына айналған үш бірдей тағдырдың қасірет қайғысы болып өрілген сезім стихиясы қазақ оқырманына таныс дəстүрлі
əсерден көп бөлек.
Романның соңғы бетін жапқанда уақиға біткендей əсер қалдырмайды.
Еламанның жау қолынан қаза тапқаны болмаса Ақбала мен Құдайберген
сахнадан шықпаған күйі қалады. Роман соңында бар дауысынан айрылған,
сорақы зорлықтан қансыраған ауылының ортасында жаны өліп, жүрегі қан
жылап тұрған Тəңірбергенді көреміз.
Міне, роман соңында автордың алдына қойған мақсаты орындалып, халық
алдындағы парызының өтелгенін айқын байқаймыз.

ІІІ КІТАП
КҮЙРЕУ
БІРІНШІ БӨЛІМ
- Ну-у, кіріңдер!
Бұл мына жақта қанша шиыршық атса да, бірақ ауызғы бөлмеге топырлап
кірген бір топ кісінің асығатын түрі жоқ; күбір-күбір сөйлесті ме, тамағын
кенеді ме, жөтелді ме. Енді кіре ме дегенде, əдейі жынына тигісі келгендей,
тағы бір қастан шықпағыр темекісін сөндіріп, қызыл шоқ жылтыраған
тұқылды тақасымен ырғап, күйбек-сүйбектеп жуық арада кіріп болмады.
Енді сəл кідірсе, жарылғалы тұрғанда, аңыры əйтеуір есік ашылып, ар
жағынан бірін-бірі итермелеп кіріп келе жатқан алты-жеті кісінің қорбиған
киім сыртынан қару асынған түріне тыжырына қарады: «Аника войн. Тоже
мне командиры».
- Жорыққа аттанамыз. Адамдарыңды жолға дайындаңдар! Оқ-дəріні
молырақ алыңдар! Тек, тез! - деді Мюльгаузен.
Командирлер лəм деген жоқ, жаңа ғана өздері кірген есіктен жылдамдап
шығып жөнеліп бара жатты. Тек карт жұмысшы тұрған орнынан
тапжылмады.
- Астыққа кеткендерден не хабар бар? - деді ол.
- Жəрдем сұрап жатыр. Ну, неғып тұрсың? Бар, жолға дайындал.
- Оқ-дəрілері аз еді. Біз жеткенше атты казактар қырып тастамаса не
қылсын?..
- Сондықтан тез аттануымыз керек. Ну, бар! Бар дедім ғой. Жолға
дайындал.
- Сен, асылы, дивизияға хабарлас.
- Тағы не айтасың?
- Дивизияға хабарлас деп тұрмын ғой. Естуім бойынша, Жем бойында
біздің кісілерден де басқа астық жинап жүрген тағы біраз отряд бар
көрінеді. Бəрі бас қосса, бұл жақтан біз жеткенше...
Мюльгаузен қолағаштай мұрынның бір танауынан мырс етті:
- Сен тұрғанда бізге сырттан комиссар іздеудің қажеті жоқ екен.
- Ойнап тұрғам жоқ.
- Мен де шын айтам. Несі бар, үсті-басыңа сықырлатып хром кигізсе,
комиссар боласың да шығасың.
Ознобин қасында миығынан мырс-мырс күліп тұрған Мюльгаузенге
назарын тіктеп, шаншылып бір қарады да, үн-түнсіз бұрылып жөнеле берді.
Қарт жұмысшының қашанда жығылыңқы, жапырық иығының басы
бұрынғыдан да жығылып, сүдіні түсіп кеткен екен. Топшысы бүгілген ұзын
қол да жең түпке бірер жіппен əншейін лаждап іле салғандай, екі
қапталында құр салақтап барады. «Кəрі қырт», - деді Мюльгаузен. Оңаша
қалғасын орнына барып отырғалы абажадай кең бөлменің қақ төрінде
қызыл матаға малынған столға жақындап бара бергенде жаңа Ознобин
шыққан есік іле-шала қайта ашылды. Мюльгаузен кілт тоқтады. Желкесі
күдірейген жуан мойнын əр кездегідей, күшпен зорлағандай ақырын
бұрды. Ішке ақсары қыз кірді. Əлденеге мəз боп, екі көзі жайнаңдап күліп:
- Наконец-то... - дей берді де, Мюльгаузенге көзі түсіп, мүдіріп қалды, келе жатыр.
- Кім?
- Комиссар.
Сөйдеді де, қыз сүзеген бұқадай сүзіле қарап тұрған Мюльгаузеннің
түрінен жасқанды ма, шұбатылған телеграм лентасын оған ұсынбай столға
тастай салды да, жүгіре басып шығып кетті. «Дура, көрдің бе, комиссар
күйеу тауып беретіндей мəз болуын». Қыз кеткесін де ол телеграмға қол
созбай, тұнжыраған қабақ астынан кекірейіп тұрып көз тастады. «Хромы
сықырлап келеді екен ғой. Ну, что ж... Давай! Давай, кел! Əуселеңді сосын
көрейік». Астықта жүргендерден хабар-ошар болмай, қос үрей көңіл
қобалжып тұрған. Əлгі кəрі қырт айтса айтқандай, оқ-дəрілері аз. Қаружарақтары да жетімсіз. Ознобиннің шолаққол баласынан басқасы бұрын
қолына қару ұстамаған, бас-аяғы жиырма шақты теміржолшыдан құралған
шағын отряд қылышынан қан тамып тұрған атты казактарға қарсы тұрып
қайрат көрсетер шамасы жоғын бұ да біледі.
Мюльгаузен дивизия штабына хабарласқысы кеп телефонға қолын соза
түсті де, саусағының ұшы шоққа тигендей тартып алды. Дивизияның
бұрынғы командирі жаз басындағы қырқысқан қатты соғыста қаза тауып,
жақында оның орнына келген командирмен бұл əлі кездескен жоқ-ты.
Қабілеті қандай? Өзі қандай адам? Керек десе, аты-жөні де есінде
қалмапты. Бəсе, соның аты-жөні... Хам... Жоқ, Хан... Хан-Даур... Сондай
бірдеңе сияқты еді. Ерте ме, кеш пе, бұлар, əрине, кездеседі. Сонда қалай
боларын кім білсін, əйтеуір телефонмен сөйлескен сайын сөздері жараспай,
текеше тіресе қалады. Бəрінен бұрын оның ін түбіндегі аюдай гүжілдеген
даусы жынына тиеді де, бұл құлағын алып қашады. Əрине, бұған оның да
ет бауыры елжіреп тұрған жоқ. Оған айтқанын істеп, алдында елпілдеп
тұратын шүлтік керек. Бұны уысынан шығармай, тізгіндеп, тежеп отыру
үшін отрядқа комиссар жіберіпті. Жə, жіберсін. Хромы сыңырлап келер. О
да Хан-Даурдың өзіндей, өкіректеген біреу болар-ау. Бірақ бір емес, он
комиссар жіберсең де мені тізгіндей алмассың. Мюльгаузен дивизия
командирімен басы сыйысып жұмыс істей алмасын біледі. Естуі бойынша,
ол өзі патша құлағасын қызылдар жағына шыққан ақ офицер көрінеді.
Жаңа келген кісі бұндағы жағдайды қайдан білсін?! Əсіресе, атаман Дутов
Орынборды басып алғалы бір бұлар емес, бүкіл Орта Азияның жағдайы
күрт қиындап, Мəскеумен қарым-қатынас үзіліп, əскер - қару-жарақсыз,
халық - азық-түліксіз қалды. Қала, дала, ала-бөле темір жол, депо
жұмысшылары ашыға бастағасын бұлар Ознобиннің шолақ қол баласы
бастаған шағын отрядты Жем бойындағы диқаншы елден ауыс-күйіс астық
жинап əкелуге аттандырып жіберген; əне-міне келіп қалар деп отыр еді;
əлгінде Хан-Даур бұған телефон соқты: Атаман Дутовтың айтағына ерген
Жем өңірінің орыс-казактары бүлік шығарып, жаппай қаруланып
жатқандарын айта бастағанда, бұл оның сөзін киіп кетіп, Жем бойында
жүрген өзінің кісілерінің жағдайын сұрап еді, қызуқанды əупірім неме ана
жақтан:
- Эй, дарагой, слушать надо, - деп гүж еткенде, бұл тағы да құлағын ала
қашты.
Хан-Дауров:
- Бүлікті тез басу керек. Ал-ло... Алло, естіп тұрсың ба? Отрядыңды жолға
дайында. Дереу аттан! - деп əмір берген-ді. Қазіргідей адам ашуы бетке
шапшып, ұшынып тұрған заманда бүліктің үлкен-кішісі жоқ; оны бұ да
біледі. Жаңа «аттанамыз» деп əмір беріп жүгіртіп жіберген кісілерінің
соңынан енді бұның өзі де сүрініп-қабынып келеді. Əне, станса басы абырсабыр. Сарт-сұрт. Жəшік-жəшік оң тасыған, снаряд тиеген, пулемет
сүйретіп жанталасқан, сүрініп-қабынған кісілер. Ұзын эшелонның орта
тұсындағы жайдаң вагонға тиеген екі зеңбірек құдды күлге шөккен
түйедей, сонадайдан көзге шалынып жотасы зіңкиеді. Мюльгаузен келе
салакомандирлерді жиып алды.
Оларға жорыққа аттанар алдындағы соңғы бұйрықты бас-басына жеке-жеке
айта бастағанда, стансадан жүгіріп шыққан біреу бұны көре сала анадайдан
дауыстап:
- Хан-Дауров телефонға шақырып жатыр. Тез! Тез! - деп асықтырды. «Тағы
не боп қалды?» деп ойлаған Мюльгаузен ішке қорқасоқтап кіріп еді;
телеграф орналасқан кішкентай бөлмеде төрт-бес кісі тұр екен. Ақсары
қыздың қолындағы трубканы ала сала құлағына апара бергені сол еді, ар
жағынан бұның жынына тиетін жуан дауыс гүж етті:
- Ал-ло!
Бүл құлағын баса жаздап:
- Айта бер! Тыңдап тұрмын, - деді.
- Жағдай қиындап кетті.
- Жем бе? Біздің астықшылар...
- Тыңда. Жемнен де гөрі қазір Ақбұлақ, Мартүк... Ал-ло... естіп тұрсың ба,
Ақбұлақ, Мартүктің халқы көтеріліп, атты казактар жағына шығып жатыр.
Сосын, біз... Ал-ло-о!..
- Айта бер!
- Айтатыны сол... Астықты өңірдегі бүлікті басуға Ташкент
теміржолшыларының отрядын жіберіп жатырмын.
- Біз ше?
- Сөзімді бөлме. Олар Жемге сендерден əлдеқайда жақын. Бүлікті шұғыл...
Естіп тұрсың ба, бүлікті шұғыл, тез басу керек боп жатыр.
- Біз де адамдарды вагонға тиеп, əзір тұрмыз ғой.
- Əзір тұрғандарың жақсы. Атты казактардың аяғы ұзын. Менен бұйрық
болғанша орындарыңнан қозғалмаңдар.
- Біз... Біз ше?
- Эй, да-ра-гой...
Онсыз да өзін əзер ұстап тұрған Мюльгаузеннің уысында сығымдап тұрған
телефон тұтқасы сына жаздап сықыр-сықыр етті.
- Жолдас, дивизия командирі, - деді Мюльгаузен, - я дорогой только для
своей семьи. И еще любимой девушки. Что касается остальных, я красный
командир.
- Түсіндім. Мен де ақ емеспін. Қызыл... қып-қызыл командирмін.
- Ендеше, мені əскери дəстүр бойынша атаңыз.
- Жарайды. Болсын, жолдас, Шалқар теміржолшылары отрядының
командирі. Естуім, отрядыңда тəртіп жағы нашар көрінеді.
- Комиссар жіберіпсіз ҒОЙ, сол келгесін түзететін шығар.
- Немене... Ол əлі барған жоқ па? Ал-ло... Алл...
Мюльгаузен трубканы тарс еткізіп тастап жіберді де, сыртқа жын ұрғандай
атып шықты. Есік алдында тұрған солдаттар екі айырылып арасынан жол
беріп еді. Мюльгаузен оларға назар салған жоқ; үстіндегі шолақ күртенің
қалтасына қос қолын бірдей сұғып жіберген екен. Соның өзінде
жұдырығын түйіп алған шоқпардай қолы қалта сыртынан бадырайып
білініп барады. Сыртқа шыққасын бір жаққа бұрылмай, отряд орналасқан
үйге тартты. Асты қам кесек, үстіңгі қабаты қарағай бөренеден қиып салған
қобдидай үйге тақап келе бергенде алдынан салт атты біреу шықты.
Үстінде қорбиған күпі. Аяғында байпақты етік. Басында елтірі тымақ.
Үстіндегі киіміне қарап бұ да бұл жалғанда мұңы, мұқтажы бітпейтін де
қоймайтын қаймана қазақтың бірі болар деп ойлаған Мюльгаузен оған
онша назар аудармай, тұсынан тезірек өтіп кеткісі кеп еді; бірақ күпілі
қазақ атын тебініп, тоң жерді дүрсілдете басып қуып жетті.
- Пет-ка...
Мюльгаузен тұра қалды. Бұл қайырылып, бұрылам дегенше анау да аттан
түсуге ыңғайланын, аяғын үзеңгіден шығара бергенде əлденеге бойын
билей алмай, бір жағына қарай ауытқып құлап бара жатқан сияқтанды,
Мюльгаузен оған иығын тосып, сүйеп тұра қалды.
- Петка...
- Сен, немене, ауырып тұрсың ба?
Күпілі қазақ аттан апыл-ғұпыл асығыс түсе бергенде тағы да əлденеге жан
дауысы шыға жаздап, қос қолымен кеудесін қысып бүгіле қалды.
Мюльгаузен дереу ұмтылып жетіп барды да, дыбысын шығармай, дір-дір
етіп, тістеніп тұрған жігітті сыртынан қапсырып құшақтай алды.
- Жараланғанбысың?
- Ештеңе емес.
Мюльгаузен оның сөзіне құлақ асқан жоқ. Белін қайыс белбеумен буған
үстіндегі күпінің омырауын жұлқып ашқанда, ар жағынан жалаң етке киген
шыт көйлектің бір жақ өңірі түгелдей қарақошқылданып ұйып қаққан қан
екен.
- Бұл не?
- Ештеңе емес. Кеше жолда ұрылар кездесіп...
- Лазаретке бар. Мен жіберді де.
- Петка... Айналайын, отрядқа ал.
- Отрядта саған баққызатын түйем жоқ.
- Шын айтам. Бұнда сені... Сенің өзіңді сағалап келдім.
- Соңыра тағы да төбелесіп жүрмейсің бе? - Еламан басын шайқады.
Мюльгаузен өмірінің ендігі тағдырын бұған тапсырып, қарсы алдында
сабырлы шыдаммен үнсіз жауап тосып тұрған мына жігіттің бүкіл бетінде
алақандай ала көзі болмаса, онан басқа жерін түгелдей сақал-мұрт басқан
жүдеу кескініне сенерін де, сенбесін де білмей, тұнжыраған қабақ астынан
тесіліп біраз қарады.
- Емдел. Сосын келерсің, - деді де, Мюльгаузен қақпа алдында қарулы
күзет тұрған жаңағы үйге кіріп кетті.
***
Бұнда келгелі Еламанның аяғы жерге тимеді. Ертеңгі асты апыл-ғұпыл іше
сала сақал, мұртын алды. Онан лазаретті іздеді. Біреулердің сілтеуімен көл
жақтағы қиқы-жиқы көшелердің біріне түсті. Станса жақта, баяғыда бұл
өңірге алғаш темір жол түскенде салған тас здандар болатын. Неге екенін
қайдам, лазарет сол здандардың бірінде болар деген оймен жолда кездескен
анау-мынау үйге назар аудара қоймап еді; аңыраған көшенің ызғырың желі
əкелді ме, əдетте дала тұрғындары жаратпайтын бір үзік қышқылтым ащы
иіс мұрнына жетті де, Еламан танауын шүйіріп, тыжырына қалды. Қам
кесектен соққан кішкентай үйдің ың жағына кеп тоқтапты. Сырты жүрдімбардым ақталған екен. Кешегі орыс-түрік соғысында дəл осындай
лазареттің бұл талайын көрген-ді. Еламан ұзақ жатып қалам ба деп қорқып
еді; Құдай оңдағанда бос орын болмады да, ұшып-қонған ақ халатты
елгезек қыздар бұны аяғаны, əлде ұрысқаны белгісіз, қайта-қайта ай-айлап,
басын шайқап жүріп, күлдіреп ісіп қанталап кеткен жарақатты əуелі
ақырған ащы бірдеңемен жуып-шайып, сосын əлгіден де өткен зəрдей ащы
дəрі-дəрмек жағып, аппақ мəрлімен əспеттеп байлады да, «екі күннен кейін
кел» деп қоя берді.
Еламан сыртқа көңілді шығып еді. Бірақ тастай қараңғыға көзі тірелді де
тұра қалды. Бағанағы ызғырған суықтың зəрі сынса да, əупірім жел əлі сол
баяғыдай азынап тұр екен. «Апырай, - деді Еламан, - адам жылқы мінезді
десе дегендей-ау. Анада түрікпендер балықшылар аулын шауып, көп адам
қаза тауып, Айғанша қолды боп із-түзсіз жоғалып кеткенде бұған шынымен
де тірлік таусылып, тұрлаусыз дүниенің ендігі өмірде түк қызығы
қалмағандай басына қара күн орнап еді-ау. Тұрлауы жоқ дүние қаңырап бос
қалғандай, бұның өзі де іші-бауыры ит талағандай ұлып, жер бетіне сыймай
бара жатқасын бет ауған жаққа ел асып, жер асып тентіреп кетпеді ме?!
Сонда: «Бұл дүние маған не керек? Дүниеге менің нем керек?» деп, өзінен
де, өзі тірлік кешкен ит өмірден де қаралай түңіліп, баз кешіп еді ғой.
Сөйтсе, о, тоба, бұл түңілгенмен мына дүниенің түгі кетпепті. Мұрты
шағылмай бəз баяғысымен қарап тұрған қалпы. Бəз баяғыдай ай орнынан
туып, күн орнына батып тұр. Бұның өзі де, міне... Күз басында қара суы
құрып тұла бойындағы үпір-шүпір жанырақ желге ұшып, тұттай жалаңаш
қалған дəл мына үй алдындағы жалғыз теректей, қу басы жерге сыймай, ой
асып, қыр асып еді. Ақыры, анадағы қызыл шеке төбелестен кейін екі
дүниеде де көрмеспін деп, ат құйрығын кесіп кеткен кісіге қайтып келді.
Жай келмеді, құлдығың болайын деп аяғына жығылып келді.
Қалай десе де, осында келгелі ісінің бəрі оңғарылып жатыр: Мюльгаузен
жұмысшылар жасағына алды. Ознобин өзінің қарауына алды. Ертең қару
береді. Киім береді.
Еламан казармаға қалай жеткенін байқамады. Кешкі асын ішіп алған
жауынгерлер өздерінің жатар алдындағы оны-мұны бірдеңелерін істеп,
біреу шинельге түйме қадап, біреулер шалбардың темекі шоғы күйдірген
жеріне жамау бастырып, енді біреулер ыңылдап əн салып, ал ат қорадай
барақтың шам жарығы аз түскен арағырақ басында бес-алты жауынгер бір
темекіні бөліп шегіп, қызыл шоқ жылтыраған құрттай тұқылды қолдан
қолға жағалатып жатты. Ознобин де, Мюльгаузен де көзге түспеді. Еламан
төсекті кімнен сұрарын білмеді. Сосын қашаннан күй талғамайтын əдетпен
мол күпінің бір шалғайын астына төседі де, киімшең қисая кетті.
Шаршағанын жамбасы жерге тигесін білді. Бүгін ертеңгісін төсектен
тұрғанда қолы қалт етсе ығытын тауып Ақбаланы іздемек болған-ды. Жаңа
лазареттен қайтып келе жатқанда да Ақбала бір сəт басынан шықпады.
«Əлі сол сүмелек сарының үйінде тұра ма екен? » деп ойлады. Мүмкін,
басқа үйге... Жə, жə, ертең бəрін білермін. Қазір ұйықтау керек. Ұйқы...
Ұйқы...» Жүрегі лүп-лүп соғып, күлімсіреп жатып көзі ілінін кетті.
Ертеңіне бұл таң қараңғысында оянды. Ұйқысы қанбаған. Ұзақ жолда
атсоқты болған денесін қозғауға ерініп біраз жатты. Бұнан басқалар да
оянуын оянса да төсектен тұра қоймай, қимылдап, қозғалып, қайсыбіреулер
темекі тұтатып жатқан-ды. Сырттан біреу кірді. Шамасы, командир ме,
қалай... есік жақта жатқан төрт-бес солдат атып тұрды. Қалғандар да
апалақ-құпалақ тұрып жатыр. Соқыр шам сығырайған алакөлеңке казарма
іші апелімде ерейген-серейген кісілерге толып кетті. Еламанның ұйқысы
шайдай ашылды. Күпісі мен тымағын ірге жаққа ысыра салды. Ештеңенің
мəнісіне түсінбесе де, аяқ астынан əбігерленіп, абыр-сабыр боп жатқан
кісілердің ыңғайымен айналып, олар не істесе, бұ да соны қайталады.
Жұртпен бірге желең бойымен сыртқа шықты. Шығар жерде есікке төртбесеуі бір мезгілде қабаттасып кеп иық қағысып қалды. Онан трубадан
сарылдап ағып жатқан мұздай суға бұ да көппен бірге таласып-тармасып
жуынды. Онан күпі мен тымағын киіп, тағы да көппен бірге аралас-құралас
сыртқа шықты. Онан жауынгерлердің бойына қарай сапқа тізіліп жатқанын
көріп, саптама етік киген аяғы күпінің шалғайына оралып, сүріне-қабына
кеп өзіндей еңкиген ұзын бойлы біреудің қатарына тұра қалды.
- Қалай түнеп шықтың?
Еламан Ознобинді даусынан таныды. Сонша кісі арасынан бір таныс
табылғанына қуанды.
- Жақсы.
- Төсек беріп кетіп едім, алдың ба?
- Жоқ.
- Бермеген болды ғой. Жарайды, қазір алып берем.
- Жолдас... Жолдас командир...
- Жə, күпіңді тастағанша қоя түр, - деді Ознобин. Еламан əзір несі дұрыс,
несі бұрыс шығып жатқанын білген жоқ. Оны ойлауға да шамасы келген
жоқ. Қазіргі халі əлдебір ағыны қатты су алды-артына қаратпай ықтырып
ала жөнелгендей. Шым-шытырық дүниеден бұл қашан жөн тауып, оң мен
солын айырғанша, кім біледі, осы бетімен ықтырып апарып, бұрын-соңды
көрмеген, білмеген, беймəлім жағаға шығарып тастамасын?!.
- Ендігі жетпегені осы еді.
Еламан селк етті. Қасына кеп төніп тұрған Мюльгаузен екен. Еламан оған
көзін тіктеп тура қарай алмай, назары тайып кетті.
Мюльгаузен Ознобинге бұрылды:
- Бұған неге киім бермедің?
- Үлгере алмадық.
- Мына түрімен қалай сапқа жібердің? А ну-ка, марш отсюда!
Еламан кеткісі келмей қипақтап қап еді. Мюльгаузен қайта зекігесін лажы
құрып, саптан шықты. Мюльгаузен көңілсіз. Жем бойындағы кісілерден əлі
хабар болмағаны жанына батып жүр. Түнімен кірпік ілмей шықты. Тұра
сала бір хабар бола ма деп телеграфқа барып еді. Ознобин де осында жүр
екен. Осыдан кейін де бұл телеграфқа қанша барса, соның бəрінде де
Ознобин баяғы бір орнында, телеграфтағы қыздың қасында танжылмай, екі
аяғынан сарсылады да тұрады. Үстіне келген бұған үнсіз телміріп жауап
күтеді. Мюльгаузен оған қарамауға тырысты. Атаман Дутовтың уысына
түссе, онан аман құтылу неғайбыл. Əзір дəтке қуат қылатыны Ознобиннің
шолақ қол баласы. Сорлыны қан тартып, ажалына көрініп тұрмаса, осы
ғасырдың басында екі бірдей жойқын соғысқа - əуелі орыс-жапон, сосын орыс-түрік соғысына қатысып, сұрапыл шайқасты басынан кешкен
тəжірибелі жауынгер. Осы жолы да бір амалын тауып, адамдарын аманесен алып шығар деген үмітте.
Жем бойынан жайсыз хабар алғалы Мюльгаузен отрядты тырп еткізбей
казармада ұстап отыр. Оның үстіне комиссар да кешігіп, жынына тиіп түр.
Кешегі күні келіп қалар деп отырғанда оқшау хабар алды. Ақтөбеден
пойызға отырған комиссар жолшыбай Ембіге келгенде аяқ астынан қатты
ауырып, пойыздан түсіріп ап қапты. Ознобин:
- Кісі жіберейік, - деп еді.
Мюльгаузен міз бақпады. Оның ығын алып үйренген кісілер бұл жолы да
батып тіл қатпай, көзінің астымен бір-біріне қарады. Бұндайда бірдеңе деп
қалатын Ознобин де үнсіз. Түк сезбеген кісідей, жапырайған май-май
кепканы көзіне басып киіп, төмен қарап тұқырая қапты. Үндемесе де отряд
командирінің ар жақ ойы бұған белгілі. Қолындағы билікті басқа біреумен
бөлісуге ырза емес. Əсіресе, комиссарға жұлдызы қарсы. Кейінгі кезде дос
пен дұшпан аузында ілтипатпен атала бастаған осы бір шетінен мейлінше
ұстамды кісілер оның ойынша - қызуқанды командирлерді тізгіндеп, тежеп
отырғаннан басқа қайраны жоқ. Əрісі, комиссар атаулының басы мен
аяғына сықырлатып қара сүрік киіп алатыны да мұның жынына тиетін.
Телеграфта істейтін ақсары қыз ішке жүгіріп кірді. Мюльгаузен оның
қолындағы телеграмды жұлып алды. Көзі түскен бойда:
- Ну, вот... откомиссарились! - деді.
Ознобин екі ұмтылып, шаққа тұрды. Мюльгаузенге жеткенше де сүрініп
кетті. Мюльгаузен уысындағы телеграмды күлдей ғып, жыртып-жыртып,
шашып жіберді.
***
Бүгін де Еламан ертеңгі асын іше сала қала сыртындағы киім-кешек
складына жүгірді. Күндіз де қолына шам ұстап кіретін қараңғы складтың
бір басында аткөпір боп үйіліп жатқан ескі киімдерді аударыстырып жүріп
бойына шақтап шинель алды. Күпіден құтылған бойы шинель кигенде құпқунақ боп шыға келді. Тек, тарлау ма, қалай?.. Сыртқа шыққасын
қимылдап, қозғалайын десе екі иығының басын құрыстырып қысатынын
байқады. Қолын құрттай ілгері созса да баланың иінінен ауысқандай, білегі
сидиып шығып кете берді.
Еламан жиіркеншек еді; бұған дейін талай адамның иығын адақтаған мына
шинельден бұл білмейтін, бұған беймəлім əлдекімдердің иіс-қоқысы
шықты. Талайлардың мойны қажаған кip-кip жаға да құдды тақым қажаған
терліктей, желкесіне тиіп кетсе де тітіркеніп қалады. Еламан: «Қап, не
қыласың?!.» деп, күпі мен тымақтан құтылғанша асығып жүріп, ит жегірді
жаңа зер салып дұрыстап қарамағанына қынжылды. Кішкентай қаланың
кісі-қара аз жүретін көл жақ шеттегі көшесімен келе жатып та үстіндегі
шинельдің о жер, бұ жеріне қарай берді. Өңіріндегі саусақ сыйғандай
тесікке көзі түсті де, жүрісінен жаңылып тұра қалды. Көңіліне қобалжу
енген Еламан көзін алып қашты. О жаққа енді қарамауға, тінті ойына
алмауға тырысып еді; бірақ əлгі күдік түйсікшіл көңілге тікендей қадалып
тұрып алды. Апырай, өліктің үстінен шешіп алмаса не қылсын? Кезінде
қанқұйлы жау дəл көкіректен атқан болды-ау?.. Бұрынғы иесі кім екен?
Жер басып жүр ме, əлде... Апырай, ə? Пақырдың татар дəмі таусылып,
ойраны шыққан дүниенің əлдебір жерінде топырақ астында томпайып
жатыр ма?.. Қалай болғанда да талай жанның тірлігін тауысқан шинель
енді сені тапты. Кəне, құтылып көр!
Еламан мырс етті. Қай солдат қашан зауал жеткенше үстіндегі сұр
шинельдің соңыра сүйегін орайтын сұр кебін екенін қайдан білсін?!
Көңілсіз ой баураған Еламан əлгінде өзі тоқтаған көшенің қақ ортасында
қыбыр етпей əлі тұр. Көшеде ерсілі-қарсылы жүріп жатқан кісі-қара бұған
бұрылып бір қарайды да, өтіп кетеді. Бұл бірақ дəл қазір оларды байқап
тұрған жоқ.
Бұл өзін жаны сірідей көретін. Жəне соған өзі сенетін. Шынында да, беті
қатты ажал бұған талай-талай маңдайын туралап бетпе-бет келсе де, бірақ
соның бөрінде де бұл шанышқыдан жырылған шабақтай сытылып аман
қалатын. Енді... Иə, енді?.. Еламан тағы да мырс етті. Тағы да тап əлгінде
өзін-өзі мысқылдағандай, зəрдей ащы мысқыл миығында тұрып қалып еді.
***
Сонан ол отряд орналасқан бараққа кіргенде де əлгі сөлекет күлкі бетінде
əлі тұр еді; бұнан басқаның бəрі тегіс іште екен. Бірақ бəрінің де басы
салбырап түсіп, сазара қапты. Бұрын бұндай кезде казарма іші араның
ұясындай гуілдеп тұратын. Енді... о басы мен бұ басы атшаптырым казарма
өлік шыққан оттың басындай.
Еламан есік алдында аңырып тұрып қалды. Əркімге бір қарады.
Басқалардан гөрі жүзі жылырақ ұшырағасын қартаңдау жауынгерден тіл
тартқысы кеп еді, о да ыңғай бермей, сырт айналғасын қайтадан ізінше
сыртқа шықты. Иə, не қылса да бұл жоқта бір оқиға болған. Бірақ... бірақ ол
не? Не болуы мүмкін? Көше құлазып кетті. Казармаға қайтып барғысы
келмеді. Сусылдаған күлдей майда сары топырақ ығы жоқ аңыраған көшені
шаңытып борап тұр. Қамсауы жоқ жалаң шинельден жел өтіп барады.
Еламан іргесін құм басып, белуарынан жерге кіріп кеткен бəкене үйлердің
іргесімен ілбіп келеді. Басы салбырап кеткен. Есіне Рай түсті. «Сорлы
балаға туған жердің қос уыс топырағы да бұйырмады» деп ойлады. Сол
екен, сонан есіне Мөңке түсті. Құлтума түсті. Төлеу түсті. Сонан түрік
жерінде қырылған... түрікпендер атқан... онан мұз үстінде үсіп өлген
кісілер есіне түскенде қарадан-қарап тілерсегі дірілдеп, теп-тегіс жермен
келе жатып та қайта-қайта сүріне берді.
Көшенің арғы бетінде кетіп бара жатқан келіншекке көзі түсті. Алғашқыда
Ақбала екен деп қалып еді, тұлға-тұрпаты, киімі, кербездігі, тіпті аяқ