Latin Common Turkic

Қан мен тер - 22

Total number of words is 4378
Total number of unique words is 2252
36.7 of words are in the 2000 most common words
52.7 of words are in the 5000 most common words
60.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
ғана жерде, кіші əйелдің қасында жатыр. Інісінің қылығын құптағандай
тырп етпей жатқанына əйелдің жаны, əсіресе, қатты қорланып еді. Тар
төсектегі жаңағы алыста оянып кеткен жас балаға да бұрылмай, жастықты
бауырына басып құшақтап алды да, өкіріп жылады.
Ертеңіне Айғанша жеңгесінің қасына кеп жатты. Осы күннен бастап
Айғанша үйде отырғанда Кенжекейге бұлардың ешқайсысы көз алартпады.
Бұл үйде Айғаншадан ықпайтын жалғыз Қалау. Ол бүгін тағы да тосын
ермек тапты. Тер алдында шалқасынан түсіп шалжайып жатып алды да,
мұздай ошақтың алдында өзімен-өзі ойнап отырған Кенжекейдің үлкен
баласына:
─ Əй, Өтес, пері кел! - деді.
Ағасының қолы батып қалған жеті жасар сары бала орнынан қозғала
қоймап еді, Қалау жастықтан басын көтерді. Бірақ тұрған жоқ; тек
төсегінен құйрығымен сырғып түсті де, баланы бір жұлқып, жалп еткізді.
− Менімен пірге туғаның рас па?
− Р - рас.
─ Онда сылама.
Өтеш жасын жұтып, дір - дір етіп тұр. Қалау енді оған:
─ Күл! - деді ақырып.
Өтеш жас мөлтілдеген көзімен ағасына жалына қарады.
− Ой, күсік, күл дедім ғой саған.
Өтеш ыржиды. Қалау осы балаға не айтса соның бəрін істете алатынына
ырза болғаны сонша, таңырайған қос танау шуылдап, ыржалақтап күле
түсті де, тағы да түсін тез суытып ала қойды:
─ Сен осы кімнен тудың?
Қарт əжесі Өтешті «сүт кенжем» деп емшегінен ерте айырып, өзінің
бауырына басып еді. Өтеш Кенжекейден туғанын білсе де, бірақ өзінің
бойындағы анаға деген ыстық сезімін сыртқа шығара алмай, үнемі ішінен
булығып жүретін.
─ Ой, салым! Үндемеуін қараш. Əсемнен тудым деп тек бер жағымен
айтады.
Ызақор бала иегі кемсеңдеп, күшпен тежеген жас көзінде мөлтілдеп тұр.
Қалау енді оның жер-жебіріне жетіп:
− Сен ана саман қатыннан тудың, - деп Кенжекейді көрсетіп еді, бала:
− Жоқ, жоқ, онан туғам жоқ, əжемнен тудым, əжемнен тудым, - деп азардабезер болды.
Анадағы оқиғадан кейін Кенжекей назарын тіктеп қайнысының бетіне
қараған емес-ті. Үй ішінде əлдеқалай кездесе қалса да, Кенжекей бетін
бұрып, теріс айналып кетіп жүрген. Сонан бері Қалау да жеңгесіне қатты
өшігіп алып еді.
─ Əсеңнен туғаның рас болса, мə, мына көсеуді ал! Ана саман қатынды ұр!
Тек, аяма, қатты ұр! - деп баланы тағы бір пəлеге айдап салды.
Ағасы берген көсеуді Өтеш қос қолымен ұстауы ұстаса да, бірақ орнынан
тырп етпей дір -дір етіп тұр.
− Ой, салым!.. Анаңды аяп тұрсың ба? - деп Қалау баланы қайрай түсті.
Бала рахымсыз қатал ағаның екі көзін айырмай бағып тұрғанын көрді.
− Ұр! Ұр! - деді Қалау.
Бала бықсып жанбай жатқан отты үрлеп жатқан Кенжекейді бара сала
шыныменен аямай ұратындай жүгіріп барды. Бірақ дəл ұрар жерде қолы
бармай, дір - дір етіп тұрып қап еді, сол сəтте сырт жағынан:
− Ой, күсік, ұрр! Ұр, - деген əмірді есітті.
Бала қолында көтеріп тұрған көсеуді қалай сілтеп қалғанын білмеді.
Көйлекшең отырған Кенжекейдің қарына темір көсеудің тұмсығы қатты
тиген-ді. Кенжекей көсеу тиген жерді қысып ұстады да, дем алмай отырып
қалды. Сонан бір кезде баласына бұрылып:
− Ай, Өтешжан - ай, саған не дейін... баласың ғой əлі! - деді ақырын, ашу зілсіз, жəй ғана.
Өтеш көзіне жас құйылып тұрса да, жұрт алдында жылай алмай, иегі
дірілдеп, көгеріп қатты да қалды. Қалау мəз боп, санын шапаттап жатыр
еді, ертеден бері Қалаудың істеп жатқан бүлігін үнсіз бағып отырған Төлеу
орнынан атып тұрды. Бара сала інісін жағасынан жұлқып:
─ Ой, ит!.. Тұр! - деп ақырып еді, Қалау ағасының қолын қағып жіберген
бойы ең бір жанды жеріне қойып қалды.
Бала кезде Қалауды тай теуіп бет сүйегі жарылып, сол арасы кейін тыртық
боп біткен-ді. Тұяқтың орны қазір ырсиған тыртық. Əсіресе, ыржалақтап
күлгенде бүткіл беті бір жағына қарай ырсия қисайып, ұсқыны қашып
кететін-ді. Онсыз да өзінде құлақ жоқ. Мойын жоқ. Бұзаушық сабындай
басты бауырына үлкен ызғармен тартып, сүзеген тайынша бұқадай
төбелеске əзір тұр екен. Төлеу бір кісіге дербес əлі келетін. Əсіресе, қара
білек, бірге-бір төбелесте ешкімге дес бермейтін. Ол інісіне үлкен ызғармен
ұмтыла бергенде, анадай жерде ағаш төсекте жатқан ананың көзіне көзі
түсіп тоқтай қалды. Анасы екі күннен бері тіл - жағы байланып, үй ішін
көзімен жеп жатқан-ды.
− Тұра тұр, бала. Бұл үйде енді қай жеңгеніміз тұрармыз.
− Болсын. Оған да тұрам. - Төлеу анасына барып еді. Бірақ қара кемпір
онан көзін аударып, жүзін басқа бұрып əкетті. Бұл түрі: «Бар сенгенім сен
едің. Сенен де қол жудым. Тым құрыса, анаңның бетін жапқанын күтсең
нетті», - деп налып, көңілін ары салғандай еді.
Айғанша үйге жүгіріп кірді: табалдырықтан аттай бере қара көзі жалт етіп
анасы жатқан жаққа қарады. Сосын үй ішіндегі жандарға жылдам көз
тастады да, анасына жетіп барды. Төсегінің жанына тізерлеп отыра қап,
анасының мұздап бара жатқан қолын ұстады.
─ Апаа..
Кемпір қызының қолын ұстап ерніне апарды. Бұрын - соң анасының
мұншалық елжірек кезін көрмеген Айғанша үрейленіп кетті.
─ Апа!.. Апа - еке!..
Кемпірдің əлсіз саусақтары ақырын жазылып, уысы босап баратты. Сол сол
екен, көрпе астында жатқан ірі дене ышқына бір созылғандай, қол - аяғы
қапелімде ұзарып кетті. Айғанша өкіріп жылап, анасын құшақтап үстіне
құлады. Екі келіншек екі жерден дауыс салып, балалар үрпиісіп, үй іші əп сəтте у-шу болды да кетті.
Дəл осы кезде есік ашылып, мойнына ат дорба салған сегіз - тоғыздағы
бала басын ішке сұға түсті де, дереу кейін тартып алды; осы қазір баланы
итермелеп ішке кіргізіп жіберіп, өзі жалт беріп сыртта үюлі жатқан
отынның ар жағында тығылып тұра қалған Судыр Ахмет тасадан дедектеп
жүгіріп шықты:
− Не болды? Не боп қалды?
− Жылап жатыр.
− Кім?
− Бəрі... Бəрі жылап жатыр.
Судыр Ахмет үй жақтан шыққан тарғыл дауыстарға құлақ салып селтиіп
тұрды да:
− Ə - ə - ə! - деп басын изеді, - кемпір əл үстінде жатыр еді. Дұрыс... дұрыс!
Иманы жолдас болсын... Жүр... Жүр, кеттік! Мына арадағы Əліби аулына
барайық!
− Иттері қаппай ма?
− Қаппайды. Қасыңда мен жүргенде неден қорқасың?
− Қайыр - садақа бермесе қайтем?
− Тек, тек əрі! Басқа кезде бермегенмен, ауызашарда жұрттың қолы
ашылып кетеді.
Биыл қораға кірерде Судыр Ахметтің жалғыз атын қасқыр жеген еді. Оның
үстіне қарап жүрмей балықшылармен түс шайысып, əсіресе, апыр-ай...
Апыр-ай... жазған басым - ай, көтті жуан белден қысып, жөніме қарап
жүрмей, қазіргідей абыржының тұсында үй іші қазан қайнататын үнем
таппай, тарығып отырғанда ауыс - күйісі мол Мөңкені ренжітіп алғаны...
Қап, қап, не қыласың?.. Бəрінен бұрын осы жағдай бұның жанына қатты
батты. Дос үйірсектеп бауырына тартқанмен, бірақ ана қара пəледен не
шықсын? Енді, міне... күнбе - күн қазан қайнатып отырған асымдық
балықтан қағылып, бала-шағалы үй үйітіліп отыр. Кей күндері мұздай үйде
бұратылып аш жататын боп жүрген-ді.
Басқа амал қалмағасын осы ел ораза ұстағалы Судыр Ахмет үлкен
баласына жарапазан айтқызып жүр. Жоғалып кеткен торы аттың жем
дорбасын баланың мойнына салады. Сосын баланы қолынан жетелеп
жүріп, аяқ жетер жердегі үйлерді аралатып шығады. Қабаған иті бар
үйлерге қараңғы түскесін өзі ертіп апарады. Иттерді қақпа шекпеннің
шалғайымен жасқап, тартыншақтап аяғын баспай тұрып алған баласы бар
болғырға:
─ Бар, бар! - деп ішке итермелейді. - Ұялма! Жарапазан айтқан сауап.
Сауабы шаш етектен. Мойныңдағы бір парызыңнан құтыласың. Ойбай - ау,
оразада айтқан жарапазанға қай мұсылман қуанбаушы еді?!
Бала беттемей, шегіншектей түседі. Жас болса да түйсігі бар бала ораза
ұстағалы күні бойы нəр татпай, ауызашарға өзегі талып жеткен жұрт
алдына келген асқа жаңа отыра бергенде сыртта ит үріп, іле-шала сықыр
етіп есік ашылып, ар жағынан қылқиған мойнына ат дорба ілген қайдағы
бір заржақтың келгенін қайдан ұнатсын?! Асқа жаңа ғана аузы тиген
кісілер түсіне бермей тыжырына қалатынын бала байқап жүрген-ді.
− Əке - ау, бір жан қуанбайды. Мына сор маңдай қаңқылдап болды ғой...
дорбасына қос уыс қара тары сал да шығарып жіберші дейді.
− Ə-ə, сүйдей ме?
− Сүйдейді.
− Десе дей берсін. Ал, сен олардың... дінсіз кəпірлердің сөзін тыңдама.
Жарапазаныңды айт, садақасын ал... Сосын шық та жүре бер.
− Иə, қойшы...
─ Қойы несі? Қаршадай болып алып өзің не қылған тілазарсың? Бет
моншағың үзіліп кете ме? Қыз емессің ғой сен. Бар дегесін бар! Қалай
бастау керек екенін ұмытқан жоқсың ба? «Бір келген он екі айда
жарапазан...»
Судыр Ахмет сыртта, отын тасасына тығылып тұр. Əкесіне жалтақ - жалтақ
қараған бала кешкі от сəулесі терезе əйнегінен жылт еткен үйге қарай
ықылассыз аяқ басады. Ақ пен қызыл арасында ауыз ашып жатқан
кісілердің үстіне именшектей кіреді. Алдындағы асқа басы түсіп кеткен
кісілерге назарын көтермей, есік алдында тілерсегі дірілдеп тұрып суыққа
қарлыққан жіңішке дауыспен əлгінде əкесі үйреткендей: «Бір келген он екі
айда жарапазан...» - деп көзінде жас мөлтілдеп тұрып алғасын, қайсыбір
рахымы түскен үй жүдеу баланы аяп, қос уыс қара тары береді. Кей үй
Қарақалпақтан қалашылар əкелген бір көзгелдек жүгеріні баланың
мойнындағы дорбаға сап, бұлар Құдай қалаған күні ат дорбаны толтырып
қайтады. Ат дорбадан ауысқан бірдеңе болса Судыр Ахмет шекпеннің
шалғайына салып, əйеліне сырттан дауыстап, сүріне - қабына ішке кіреді:
─ Уа, қатын... қайдасың? Ыдысыңды даярла!
Сыр мінез Бибіжамал бүгін олжалы қайтқандарын біліп, қазанға су құяды.
От тамызады. Күні бойы терезесі қырауытып тұрған мұздай үйдің
ошағында от маздап, аш кісілердің жүдеу жүзіне қан жүгіреді. Олжалы
қайтқан күні Судыр Ахмет өзін тежемей, оңды-солды лепіріп, ара-арасында
шықылықтап күліп, шалқып отырғаны.
− Қатын, тарықпа! Құдай қаласа, оразаның тұсында өзіңе қыстық азықты
жиып берем. Тек ерте бастан күтініп, қаптарыңды əзірлей бер.
***
Ертеңгі шайдың дастарханы жиналғалы əлдеқашан. Енді түс те таяу.
Сырттағы сықырлаған сары аязға қарамай, төбеге келіп қалған күн терезеге
төніп, жайдақ бір бөлмені жадыратып жібергісі - ақ келіп тұр. Бірақ Сүйеу
қарт зəрлі. Көз алабы қызыл. Ар жағында қандай да тұтай алмай, түтігіп
тұрған ашу бар. Ертеңгі шайды ішкесін де орнынан қозғалмай, тіп - тік боп
тура алдына қарап отыр. Ақ кірпікті анда - санда бір қағады.
Кемпір аз ғана малдың астын жайлап, енді түскі астың жабдығына кіріскелі
жатыр еді; əлі күнге өздігінен отыра алмайтын болғасын айналасын
көрпемен мүйеттеп қойған кішкентай Əшім əжесін көре сала талпынып,
қолын созып жылай бастады.
─ Ой, заржақ!.. Даусын қарашы... Тұп - тура шекеңнен шығады. Аузына
құм құйып қатыра қояр ма еді өзінің, - деді Сүйеу кірпідей жиырылып.
Кісі баласы түгіл, өз балаларына еміреніп көрмеген-ді. Балалардың
ішіндегі кенжесі болғасын Ақбаланы кішкентай кезінде жақсы көрді. Онда
да оңаша - оңашада қасына шақырып, бауырына қысатын да құшағын тез
жазып: «Бар! Бара ғой!» - деп қоя беретін. Тек кейде сірə бір жаны елжіреп
жақсы көргенде де бетінен сүймей, құр иіскелеп, көйлегінің омырауын
құшырланып шайнап-шайнап тастаушы еді.
− Жұбат!.. Жұбат, ана жағына жылан жұмыртқалағырды!
Кемпір баланы қолына алды. Шалына көзінің қиығын да салмады. Кəрі
көңіл қатты қалған. Анада Тəңірбергеннің арнап жіберген кісісіне қамшы
ала жүгіріп, сабап жатқанда бұл арашаламақ; боп шыр - шыр қағып еді,
шал бұның өзін қоса сабады. Кемпір таяқ жесе де сол арада тілін тартпап
еді. Ертеңгі күні Тəңірберген өшін Ақбаладан аларын ойлағанда қарт ана
тіпті не болғанын білмей, ойбайлап шашын жұлған - ды. Қазір бұларға
көршілер де қатынамайды. Бұрынғы əдетпен жазатайым келе қалған кісілер
шалдың түрінен жасқанып, темір істік ұшында отырғандай қипақтап сипақтап ізінше тез шығып кететін.
Кейінгі кезде салық көбейді. Халық бір салықтан құтылып «уһ» деп дем
ала бергенде, ояздан жаңа жарлық келеді де, старшындар, болыстар жаны
қалмай, екі етегі далпылдап шаба жөнеледі. Жауыр аттай ығыр болған
халық қыр басынан қара қылт етсе де, иманы таяқтай болып: «Ойбай,
салық келеді», - деп зар қағып қоя береді. Салық көбейіп, алудың аты
көбейгелі халық бірін-біріне шатыстыра бастады. Ел іші кейін оның да
əдісін тауып, салықтың əрқайсысына ат қойып, түстеп - таңбалап, алатын
болды. Биыл, мəселен, қыс түскелі «ақ қой» салығы шықты. Үй басына он-он
бестен жиған қойды қыс ішінде қалаға айдап апара алмайтын болғасын
қан-жоса ғып сойды. Терісін сыпырып алған қойларды ақшұнақ аязда
аппақ қып қатырып шанамен қалаға жөнелтіп жатқан-ды.
Түс кезінде Ебейсін кірді:
− Салаумалекум...
Қақ төрде отырған Сүйеу қарт оған сыртын беріп, иығындағы шапанның
етегімен тізесін қымтап астына басып алды.
Ақсақал, үй басы екі қойдан..
− Салық па? Ол қандай салық?
− «Ақ кой» салығы.
− «Ақ қойды» алып болған жоқ па едіңдер?
− Еселеп түсті.
− Сендерге бір жеген аз болды ма? Енді еселеп жейсіңдер ме? Жерсің!..
Жерсің!..
Ащы даусы қақпанға түскен күзендей шақылдап, əр сөзін ашумен, ызамен
үзіп - үзіп айтты.
− Ал!.. Ал!.. Ақ қой аз болса қара қойды ал... Қоса ал!.. Қосақтап ал!.. - деді
де, тыйылды. Енді қайтып үндемеді. Осы ашу келесі күні де тарқамай, қансөлсіз аппақ беті қатты жыбырлап отыр еді. Кенет ол сыртқа күл төгуге
бара жатқан кемпіріне тоқта дегендей белгі берді. Қайырылып тұрған
кемпірге көзін салмай, қырын қарап отырып:
− Келінге жолық... Қазір жолық... Жылы толды. Көңілінде қандай ойы бар
екен?.. Біл! -деді.
Үсіп өлген Итжеместің əйелі артын күтіп əлі жесір отыр еді. Келінін
абызынан шығарғысы келмеген Сүйеу өздеріне қараған жігіттердің ішінен
ноқтаға толық біреудің етегінен ұстағағанын тəуір көретін. Шалымен
жанжалдаса бергісі келмеген кемпір Əшімді көтеріп келіншекке барды.
Келіншек істеп жатқан шаруасын қоя салып, Əшімді қолына алды.
− Шырағым, мені атаң жіберді, - деді кемпір, - не ойы бар екен деп сөз
салып отыр.
Келіншек бұны күтпеген еді. Бүйректей бұлтиған беті ду етіп, іш толқыны
өртеген жүзін Əшімге тасалады. Біраз үнсіз отырып, көз жасын сүртіп,
көңілін басқасын:
− Ерте ме, кеш пе, осы сөздің алдымды тосарын біліп едім. Мен не дейін?
Ене - ай, мен мұңдықтың қойным құтсыз болды ғой. Қайныңмен алты ай
отасқанда бойыма бір шала сүйектің бітпегенін айтсайшы. Мына құсаған
бір шаранам болса, - деп құшағындағы баланы бауырына қысып,- байсырап
бара жатқан мен жоқ. Қайныңның қара орнын құлатпай, ақ некемді осы
оттың басында ақтап өтер едім ғой, - деп еді.
Қарт ана қосыла жылады. Жалғыз қыздың басындағы қасіретке жаны
қиналған ана осы күні əбден көңілшек болып алған-ды. Басындағы
жаулықтың шетімен аузын басып, дыбысын шығармай ішінен тынып біраз
отырды. Мына уыздай жап-жас келіншекті аяды. Оның кешегі жаман
Итжеместі ұмыта алмай, арманы үздігіп жүргеніне таң қалды: «Еркектей
емес, əйел байғұс жар қазасын ұзақ жоқтайды ғой. Еркек шіркіндер ғой
опасыз. Көзі тіріде бақа бас еркектің алтын басты əйелді аяққа басып,
үстінен жүріп, өлгесін де төсектегі орны суымай жатып, сұқақтап əйел
іздейтінін қайтерсің бұлардың?..»
Шерін тарқатып жылап алған екі əйел етті үнсіз жеді. Үнсіз отырып шай
ішті. Сонан бір кезде қарт ана Əшімді көтеріп кеткелі жатқанда келіншек:
− Сөз сала келген екенсіз... Сізден бүгін қалғанның реті болмас, - деп
қысылып, көзін төмен салып тоқтады, - бір қайныңа көңілім ауады... Бірақ
басы бос емес, əйелі, бес баласы бар.
Кемпір жақтырмады. Əйел үстіне барған Ақбаланың көрген күні есіне
түсіп:
− Ай, қарағым - ай, жастықпен айтасың ғой. Əйтпесе, көңілің қалаған кісі
қолыма тиді екен деп, басыңа сор жамап қайтесің?! Бір еркекке телінген екі
қатын бір аяқтан ас ішкен екі қаншық емес пе? Етегіңе оратылып жатқан
балаң жоқ, өзіңдей соқа бас біреу табылар. Бұл ауылға айналма. Өзіңнің
қор болмас жағыңды ойла! - деді де, шығып кетті.
Сүйеу қарт үйде екен. Ол үстіне кірген кемпіріне кірпік қақпай шаншыла
қалды.
− Келіннің сыңайын байқадым, - деді кемпір.
− Иə, не деді?
− Бізге қарағаннан ешкімді қалап отырған жоқ.
Сүйеу осқырына мырс етті. Кемпір жесір келіншектің ендігі тағдыры осы
кесір шалдың қолында екенін білді. Сүйеу үнсіз. Бір бүлікті бастардағы
əдет. Соны білген кемпір:
− Сүйінші... Қызың ұл тауыпты! - деп осыған дейін оны аяп, жасырып
келген хабарды ашу үстінде айтып салды.
Сүйеу жалт қарады.
− Неге тесірейесің? Сенбесең бар, көршілерден сұра! Бұл жиен баланың
аты -Құдайберген көрінеді, - деп, ақырындап отырып ащы тілін ызақор
шалдың жанды жеріне сұғып-сұғып алды.
− Не дейді?.. Не деп отыр мына найсап? - деп Сүйеу кемпірінен көзін
тайдыра берді. Осыдан кейін сүт пісірімдей үнсіз отырды да, бір кезде тағы
да осқырына мырс етті: -Құдайберген дейді? Бұл күшігі - Құдайберген...
Əкесі - Тəңірберген. Ал!.. Ал, əнебіреулері - Алдаберген... Жасағанберген...
Əй! Əй, Абыралы əулетін Құдай береді... Алла береді... Тəңір береді...
Жасаған береді... Əй, сонда біздің балаларымызды кім берді екен? О несі
əй? А? А?
Кемпір тысқа шықты. Сүйеу қарт əлгіден кейін тағы да ұзақ үндемей,
ішінен булығып қалғандай еді. Кемпір кеткен бойда тез түрегелді. Қарды
сықыр - сықыр басып ұзап бара жатқан кемпірдің аяғының дыбысына құлақ
сап отырды да, бала жатқан кереуетке жетіп барды. Қызыл көз, теке сақал
шалды көргенде бала дəл бір жылан шаққандай шар етті.
Сүйеу жиен немересін жылағанына қарамай, тас қып бауырына қысты.
Қатты көңіл күрт сынып, құлап түсті. Ол енді өзін де, жасын да тежемей
өкіріп жылады.
− Сорлы бала... Жетімек... Жетімегім...
***
Соның ертеңіне Есбол қария келді. Есбол бұл өңірге қарағанның үлкені.
Жəне сирек көретін сыйлы кісі болғандықтан Сүйеу қарт оған ерекше
ықылас білдіріп, сыртқа шығып күтіп алды.
− Кемпір, от жақ. Қазан көтер!
− Сүйеу қарағым, үй ішін əбігерлеп қайтесің? Кісі қартайған сайын барған
үйінің қазанынан бұрын əуелі қабағына қарайды. Көңіліңді білем ғой.
− Көңіл қонақасы болмайды.
− Қой, қайтесің...
− Жоқ! Жоқ, тіліңді алмаймын. Жəне жаман інің қонаққа қазанын
билетпейді.
− Ой, сөзің бар болсын, - деді Ербол қарсыласқанның қажетсіз екенін біліп,
шиқ - шиқ күліп.
Қолы ашық Сүйеу табан аузында бір тоқтысын сойғызып, жарты етін
қазанға салды. От жағып, қазан көтергенсін - ақ қонақ күткен үй көңілденіп
сала берді.
− Есаға, ауыл - ел аман ба?
− Шүкір...
− Қыста қыдырмаушы едің. Қандай шаруа қозғады екен деп отырмын.
− Рас, кейінгі жылдары көршілеріме де қатынаудан қалып ем. Не сұрайсың,
жапырағы түсіп, бұтағы сынып сида болған кəрі еменнен қуат қайтқан. Көз
көрмейді... Сырқаттана беретін болдым.
− Е- е! Күлге шөккен кəрі бура болдық қой.
− Мендей емес, сен əлі шымырсың. Əрі жассың ғой. - Екі қария осыдан
кейін біразға дейін əрқайсысы өз ойымен оңашаланып, алдарына келген
шайды үнсіз ішті. Есбол қария Сүйеуге көз қиығын бірер тастады. Бұл осы
жолы бастасына бір оқшау шаруамен келіп отыр еді. Бір ай бұрын Ақбала:
«Əкемнің бетін жұмсартып берсін», - деп бұған əдейі сөз салған-ды. Есбол
Еламанға ең жақын туыс болса да, түптің түбін ойлаған жағдайда осы елдің
сөзін ұстаған сыйлы қария жəне қаһары қатты қатыгез əкеге сөзі өтетін
жалғыз адам осы болғасын, бұл Ақбаланың қиналғанда ойлап тапқан
ақылы еді.
Есбол қария Сүйеудің көңілді отырғанын байқап: «Іншалла, жолым болар»,
- деп ойлады. Шай ішілді. Дастархан жиналды. Бастас кісілер екеуден екеу
оңаша қалған бір кезде Есбол қария əдейі келген шаруасын тура айтпай,
алыстан, арыдан орағытып келе жатыр еді, қызының атын есіткенде Сүйеу
шаңқ етіп:
− Атама!.. Атама кəпірді!.. - деп ақ кірпігін қағып - қағын қалды.
− Ау, жарқыным, əлі де айтар сөзім бар, əуелі тыңдап алсаңшы.
− Жоқ!.. Жоқ!.. Тыңдамаймын.
− Қой, Сүйеу, сені де жөн демеймін. Олардың қолында қызың отырғасын
жауың шақырса да баратын ретің ғой.
Ендігі əңгімеге Сүйеу тіпті құлақ аспай, қонағына сыртын беріп бұрылып
отырды.
− Қартайсаң да қаттылығың бəз баяғысымен қарап тұр екен. Апыр - ай, жан
тозса да, ит мінездің мұқамайтынын қайтерсің?.. Илігетін түрің жоқ екен.
Соны білсем де Ақбаланың мүшкіл халін есіткесін шыдай алмай келіп
едім... Жə, амал қайсы, қойдым... Қойдым.
Майы таусылған жалпылдақ шамның жарығы əлсіреп, сəулесі түбіне түсіп
тұр. Төрде отырған қонақтың сырт жағындағы жалғыз терезенің əйнегіне
сабалап жауған қар қалыңдап түсе бастады. Үй іші жым-жырт. Сүйеу
бармағына толтыра салған көк бұйра насыбайды екі танауына кезек тосып,
күсілдетіп қатты-қатты тартады. Олар алдына келген асты да үнсіз жеді.
Жаңағы əңгімеге екі жағы да енді қайтып оралмады.
Тек Сүйеудің кемпірі екі шалдың ұрысқан кісідей үнсіз отырғандарын
ұнатпай:
− Інілеріңнен хабар бар ма? - деп қонағына тіл қатты.
− Шүкір, хат келді.
− Түрік жерінде соғысып жүр дей ме? Сол рас па?
− Рас.
− Алда пақырлар - ай! «Кебенек кигеннен түңілме», - деген. Бір күнгідей
болмас, келіп қалар.
− Иə, тірі болғасын күдер үзбейсің ғой. «Қырық жыл қырғын болса да
ажалды өледі...»
− Біз де баласын өсіріп жатырмыз.
Екі інісін еске алса Есбол қарияның көңілі бұзылып қоя беретін-ді.
Еламаннан қалған жалғыз нəресте сөз болғанда қария тіпті солқылдап
кетті.
Сүйеу кемпіріне жалт қарады:
− Бар!.. Бар! Сүйреңдей бермей сорпаңды əкел! Осыдан кейін əңгіме
тыйылып, үй іші тағы да тым - тырыс бола қалды. Ас - су ішілгесін Есбол
қария күн кешкіріп қалғанына қарамастан жолға шыққалы жинала бастады.
Жүрер алдында əлі де ашуы тарқамай, қырыстанып отырған Сүйеуге
бұрылды:
− Айта кетейін, Тəңірберген де ерегіске басыпты. Сен иілмесең о да шарт
сынатын сияқты.
− Сынсын!.. Күл - талқаны шықсын!
− Ақбаланы қоя беретін түрі бар.
Сүйеу осқырына мырс етті. Бірақ шіміріккен жоқ. Безеріп алған.
***
− Мырза, ауылға да келіп қалдың. Ана көрінген, жарықтық, Ақбауыр! - деп
аттың делбесін ұстап отырған ақи көз жігіт кенет айқайлап жіберді.
Жеңіл көк шанаға жеккен қос құла көшір жігіттің даусына елең етіп,
құлағын тіге - тіге қалды. Қос құла мырзаның қыс айында, дəл осындай
ұзақ жолға шыққанда мінетін мықты аттар. Теңіз жағасы мен Шалқар
қаласының арасында қыс бойы сарнап жататын кіреші жолын кеше қар
басып сапты. Ала - бөле кеше Аяққұмды кесіп өтіп, теңізге жақындаған
сайын қысқы жол қиындай түсті. Аттар ара - тұра сүрлеуден шығып,
күресін қарға ұрынып омбылап қала берді. Үш күндік жол адамға да,
аттарға да ауыр соқты. Əсіресе, тері алынбаған тоң аттар өз денесін езі
ауырлап барлығып қалған-ды.
Ілгері жақтан үрген иттің даусы шықты. Ауылдың қарасы көріне қоймаса
да, ит даусын есіткен аттар енді, тіпті ықыластанып, аяғын ширақ алып
сыдырта жөнелді. Бұл шақта тықыр түгі тегіс терлеп, буланып алған.
Козлода отырған жігіт көбіне қос құланың тас төбесінде шаншылған
құлағын, дір-дір еткен жалын, буланған қазан бетіндей тер бұрқыраған
жалпақ сауырын жоғарыдан көріп келеді. «Басқамалдай емес, жануар,
жылқы ауылды адамдай сезеді - ау! Ана қарашы, қамшы салғызбай желіп
кеткенін», - деп ойлап, ақи көз жігіт ат мінезіне сүйсініп қояды.
Сеңдей тұтасқан сіреу қарды мықты аттар күтірлетіп бұзып келеді. Енді аз
қалды. Ілгергі жақта көрінген, əнебір қыранға шықса, арғы жағында бай
ауылдың қыстауы тиіп тұр. Күні ұзын мал жайымен жүрген малай
қатындар, Құдай біледі, қазір қолы босап, қазанға ас салып, маздатып от
жағып, үй ішін көңірсітіп қойған болар. Ауылға келген бойда бұл қос
құланды қораға кіргізіп, жылы жабулап қақтарып тастайды. Сосын қолы
босайды. Сосын... Сонан соң... Сонан соң, ой, несін айтасың, үш күнгі жол
азабын ұмытып, мырзамен бірге жылы, жарық үйде сұр еттің иісімен
демалып отыратынын ойлап, ақи көз жігіт əлден көңілдене бастады. Əн
салғысы кеп кетті. Əн салуға тек қасындағы екеуден қаймықты. Əсіресе,
Тəңірбергеннен көбірек қаймығады. Тəңірберген қасына ерген
қарашаларын бойына онша жақын тартпай, үйде де, түзде де белгілі бір
мөлшерде ұстап отыратын. Өзге кісілермен өзінің арасына əрқашан шекара
қойып, ар жақ - бер жақ қып ұстайтын тəртібі қатты жігіт еді. Ол тек
осындай жолға шыққанда шұғыл өзгеріп, тап жаңа... жаңа ғана қыз
қойнынан шыққандай, көңілі жадырап, əзілшіл, əңгімешіл боп, салт жүрсе
жол бойы жарысып - жарысып алатын - ды. Осы жолы... Иə, осы жолы не
болғанын қайдам, шанасына өлік салып əкеле жатқандай. Жол бойы
жұмған аузын ашпады. Кейде шанадан түсіп қалған жоқ па деп ойлап, ақи
көз жігіт артына бұрылып қарайды. Бұл қанша қараса да Тəңірберген де,
Ебейсін де басы бауырына түсіп келе жатады. Жеңіл шана сіреу қарды төс
темірмен сыр-сыр тіліп, ағызып келеді. Ауық - ауық шана қар астында
көміліп жатқан əлде бірдеңеге бауырын соғып, шайқалып кеткенде қатар
отырған екеу қосыла шайқалып иықтарының басы қағысып қалады. Екеуі
де сүлесоқ. «Ауылға келіп қалдың », - деген бұның жаңағы қуанышты
даусына да селт етпеді. Əсіресе, темір-терсек жиятын жігіттің түкпен ісі
жоқ. Қабағы салбырап, қалың беті қабарып меңіреуленіп алыпты. «Енеңді
с... , - деді ақи көз жігіт ішінен, - шен тимеске шен тиюін! Алды-артыңнан
жел ызғып, күні бойы қоқырайып козлода отырсаң, сонда көрер едім сенің
əуселеңді».
Аттар кеме қарды əлі де күтірлетіп, омбылап келеді. - Ойпырым - ай,
қыстың репеті қандай жаман?! - деді ақи көз жігіт.
Тəңірберген бұған да үндемеді. Шалқардан шыққалы əлденеге іштей
қиналып келеді. Себебін ойлап таба алмаған жігіт «Ебейсінмен тағы да түс
шайысып қалмады ма екен? » -деп ойлады. Əнебір тұста да бұлар түс
шайысып, бірақ кейін, əсіресе, кешегі «ақ қой салығы» тұсында қайта
табысқан-ды. Енді не болуы мүмкін? Апыр-ай, ə?.. Əрине, тегін емес.
Қалай да бұларға жолға шығарда бір пəле көрінді. Қалада ұзағырақ жүріп
қалған мырза ауылды сағынып, қаладан қашып шыққандай боп еді; жолға
шығатын күні бұны таң қараңғысынан оятты. Бұл атып тұрып аттарды
даярлап, мырза да асығыс-үсігіс оны -мұныларын жинап жатқан үстіне
сүріне - қабына татар байы келді. Иə, иə, бар пəле содан болды. Есіктен
кірер жерде сүрініп кетті. Мырзаның құлағына бірдеңені сыбырлады да,
сосын басын қысып ұстай алды: «И- и, айтпа!... айтпа! Енді бəрі құрыды!
Құрыды!» - деп зарлап, өзі тұрған жерге отыра кетті. «Не дейді? Өңім бе,
түсім бе?...» - деді мырза. «Өңің... Өңің! Қазір жамандықтың бəрін өңіңде
көресің... И - и, айтпа! Айтпа!» - деп татар байы опасыз дүниеден
торыққандай, қолын сілкілеп шығып кетті. Мырза сілейіп тұрып қалды.
Теміркенің шығып кеткенін де сезбеген сияқты. Жолға кигелі тұрған
иініндегі қасқыр ішік сыпырылып түсіп кеткен. Ақи көз жігіт оған назарын
тіктеп қарауға бата алмады.
− Ммыр - за...
− А?
− Жолға...
− Жолға? Ааа?.. Иə, иə, жолға. Кеттік!
Мырза есін жия алмай, өң мен түстей халде шанаға отырды. Жолға
шығарда татар байдың не дегені белгісіз. Не де болса, жан түршігетін
сұмдық. Ақи көз жігіт сол сұмдықтың ішіне қалай сыйып келе жатқанына
таңданып, жол бойы білдірмей, артына бұрылып мырзаға қарап қояды.
Мырза үнсіз. Жоғары көтеріп алған қасқыр ішіктің жағасына басы кіріп
кеткен. Жол бойы қонған, түстенген ауылдардың қолға қарап қалған
малдары қысқа дайындаған аз ғана шөпті əлден жеп қойғанын көрсе де,
оның бəрі осы келе жатқанда оның ойын бөліп, қаперіне кіріп те шықпаған
сияқты еді, тек ауылдың төбесі көрінгенде басын көтерді.
− Апыр-ай, жағдай қиындап кетті - ау, - деді Мырза. Бұны да өзіне, əлде
қасындағыларға айтқаны белгісіз, Шалқардан шыққалы алғаш рет еңсесін
көтеріп төңірегіне көз тастағаны осы, - түбі қалай болар екен? Тақырға
отырып қалмасақ не қылсын?
− Тақырға отырған шығармыз, - деді Ебейсін. Тəңірберген «не дейсің?»
дегендей оған тіксіне қарады.
− Патшаң құласа - тақырға отырмағанда қайтеді?! - деді Ебейсін.
Тəңірберген қасында қатар отырған жігітке бұрылып, таңданып ұзақ
қарады. «Сен оны қайдан есіттің?» - деп сұрағысы келді де, ол ойдан тез
айныды. Жолға шығарда Теміркеден есіткенде өзінің иманын ұшырған
сұмдық хабарды мынаның темір - терсек жөніндегі əлдебір алыс-беріс
бірдеңені айтқандай бетінің бір жері бүлк етпегенінен шошып еді.
Бұлар ақ пен қызыл арасында ауылға жетті. Иттер алдарынан үріп шықса
да, ауыл адамын көргесін құйрығын бұлғап жөніне кетті. Ақи көз жігіт
мырзадан қай үйге түсеміз деп сұрамады. Анадағы Сүйеу қарттың
жанжалынан кейін мырзаның көңілі Ақбалаға қатты суыған-ды.
− Бəйбіше, шүйінші. Мырза келді, - деді ақи көз жігіт. Тəңірберген
жақтырмады. Алдынан күлімдеп шыққан бəйбішеге назарын салмай,
бойын салқын ұстап сызданып ала қойды.
− Төсек сал! Қасымда кісі бар...
− Мынау ма? Ой, Құдай шебер - ай, кісі деп қомпитқанға қаладан біреу еріп
келген екен десем... Ебейсін бе еді?
Ебейсін бойын жеңілдеп төрге шығам дегенше, қалашы келген үй
қапелімде кісіге толып кетті.
− Ебейсін қарағым, əңгімеңді айта отыр. Қалаңда қандай жаңалық бар?
− Тыныштық.
− Базарда не арзан, не қымбат?
− Патша... қалай?
− Патша аман. Мені сұраған жанға сəлем айт деп жатыр...
Жұрт ду күлді, тек Ебейсін міз баққан жоқ.
− Ебейсін қарағым, соғыс бітетін бе?
− Е, бітіріп қайтесің?
− Шырағым - ау, соғыстың салмағы бізге түсіп тұрған жоқ па?
Азаматымызды қозыдай көгендеп əкетті. Алым-салығы да үстінен жонып
жеп отырған мал - тегенемізден ада ғып барады. Осының бəрі соғыстың
лаңы емес пе?
Ебейсін оларға құлақ аспай, мына үйдің сəні мен салтанатына назар
аударып, өз үйінің жиһазымен ойша салыстырып отыр. Мырза үйі базар
болған күнгі жаймадай байлығын бетке тосып, алаша, текеметті төрге
төсеп, тұсқа ұстап жайнатып қойыпты. «Мақтаншақ! -деді Ебейсін ішінен, малды, дүниені мақтаныш үшін жияды».
Осы жолы бұл Тəңірбергенге қатты ренжіп қайтып еді. Тегін олжаны жақсы
көрсе де, пайда түсетін жерде беттің арын белге түйіп, білек сыбанып
кірісіп кетудің орнына кір, ласқа үстін былғап алатындай, сырттап шыға
келеді. Небір жан алып, жан беретін қарбаласта қала саудагерлерінің қақпа
қылына бұны салады да, өзі қырағы көзін сырттан салып бақылап жүреді.
Ебейсіннің бұны «өлі сыбаға» деп мысқылдап, боқтап жүретінін сезсе де,
бəрі ішінде.
Ебейсін үй ішінің əңгімесіне араласқан жоқ; қала хабарына құмары
қанбаған жұрт енді қазір ақи көз жігітті ортаға алып, онан оны - пұныны
сұрап, үйді басына көтеріп жатқанда, бұл мына жақта төрге төсеген кілемді
алақанымен сипап жатты. Мап-майда түгі жас қыздың денесіндей қолына
жылы тиіп барады. Соғыс болғалы қала халқының көп жиһазы осы
ауылдан, ала-бөле Тəңірберген мен Ебейсіннің үйінен шығып жатыр. Осы
жолы да қаладан көп дүние алып қайтты. Бірақ мырза оның бірін білсе де,
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 23
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.