Қан мен тер - 25

Ақбала түсі бұзылып, төмен қарап отырып қалды. Темірке аң - таң. Ертең
қойны -қонышы толған көк ала ақшаның басы - көзіне қарамай ағыл-тегіл
зат алып, қаланы базарлап қайтуға келген жас мырзаның сүйікті тоқалының
алдында жалпылдап, көңілін таппақ болған жаңағы қолпашы неге, қалайша
бəлекейдің жақпас жағынан шығып, жаны ауыратын жеріне қатты
батқанына қайран. Бұнда не сыр бар? Əлде мырза қызыл атласты тоқалға
емес, бəйбішеге алды ма? «Ии, Алла, бұл қаһар содыр қазақтың
байларының қай ісінің қайда апарып соғарын біліп болмайсың инді».
Темірке өзінен кеткен ағаттықты жуып-шаймақ боп:
− Қатты тоңғансың, жаным. Жылы оранып жат. Ұйықтап тұрғасын
жазылып кетесің. Ештеңе ойлама. Саған керек затты, ең асылдарын ертеңге
дейін əзірлеп қоям. Мырзаның үйіне не керек екенін білем. Мырза қымбат
нəрселерді ала....
− Қам жемеңіз, бай. Бүгінде онан... онан менің жөнім басқа, - деді Ақбала.
Төр алдында көсіліп жатқан кірешілер аяқ - қолын бауырына қалай жиып
алғанын байқамады. Ақбалаға ыза боп: «Қап, құртты - ау. Ас - су ішіп
əлденіп алғанша тұра тұрса қайтеді екен», - деді іштерінен.
Жаңа ғана жайраңдап отырған Темірке кенет майы таусылған шамдай, көз
жанары сөніп кетті. Бар денесі бір уыс боп бүрісе қалды. Есік жақта шай
құйып отырған күтуші қатынға күңк етті:
− Шорылдатып құя бердің ғой. Құдықтан суармасаң, бұларды шайға
қандыра алмайсың. Енді қалғанын қонақүйге барып ішсін.
− Ауылдан алып шыққан етіміз бар еді.
− Қонақ үйге барыңдар. Сонда асып жеңдер. - Қонақүй есік - терезесінен
жел гулеп тұратын жайдақ бір бөлме. Пеші түтін тартпайтын. Жылы үйден
шыққан кісілер мұнда келгесін шешінбей, қалың киімдеріне қымтанып
жатып қалды. Ертеңіне ерте оянды. Азын - аулақ пұлына шай, шекер,
кездеме алды да, Ақбаламен қоштасып жүріп кетті.
Екі-үш күн жатқасын татар байының үйі Ақбаланы жақтырмай, кіржіңдеп
қабақ шыта бастады. Басқадан бұрын Теміркенің əйелі сыйғызбауға
қарады. Шамасы, сұлу келіншекке күйеуінің көзі түседі деп қорқып,
қызғанатын сияқты.
Ақбала байы тастады деген қорлық атаққа көніп еді. Оған енді жез
қоңыраудай шүлдірлеген тікбақай келіншектің зəбірі батты. Бір сыласын
тапса өзі де бұл үйден кетпекші. Бірақ... қайда барады? Кімнің босағасын
сағалайды?
Ақбала оңаша үйде мұңайып отырып қайта - қайта кешегі кірешілерді
ойлап кете берді. Олар, əрине, ауылға жетті. Үйлеріне барды. Қатын баласына қауышты. Көрші - қолаңдар жиналып қала жаңалығын сұрап,
қауқылдасып мəре - сəре боп жатыр. Ақбала өзіне сондай бір ыстық ұяңы
аңсап, шерлі жүрек қатты сығылып кетті. Қимылсыз көз жасқа толып
барады. Таң атқалы нəр татқан жоқ. Бай үйіне баруға бетінен басады.
Қалаға шығып, талап қылғысы келсе де, көше көрмеген əйел Темірке үйінің
бұрышын айналса арам өлетіндей, басы қатып отыр еді; сол үстіне Темірке
кірді. Қасында ілмиген біреу. Кірпігі, қасы, үсті - басы ұн - ұн.
Ақбала түрегелді. Темірке есіктен кірер - кірместен түйеден түскендей қып:
− Саған бай керек пе? - деді бірден.
Ақбала беті ашылмаған жас қыздай ду ете қалды.
− И - и, пақыр, неге ұяласың? Бұл қала. Əнуар, сен де ұялма! - деп Темірке
өзінің тасасынан шыға алмай, сыртында тұрған ұзын сарыға бұрылды.
Сосын өзі көземелдеп жібермесе, оның өздігінен аяқ баспасын білді де,
қолынан жетелеп Ақбалаға апарды. Ақбала жерге кіре жаздап барады. Бір
кезде алақаны былжыраған əлдебір мұп - мұздай жасқаншақ қол қолынан
батылсыз ұстап еді, онсыз да төңірегінен түк сезбей, сүлдері шаққа тұрған
əйелдің денесі дір етті. Қолын дереу тартып алды.
− Бұл əфенденің есімі Əнуар. Матур жігіт. Қаладан шушыдан артық жігіт
таба алмайсың.
Сүйдеді де, Темірке екеуінің қолын бір- біріне ұстатты да, қалған
шаруаның есебін өздерің табыңдар дегендей сыртқа шығып кетті.
Оңаша қалғасын Ақбала оған көзінің астымен абайлап қарап еді. Үсті басы ұн - ұн ұзын сары не істерін білмей, қипақтап тұр екен. Жас шамасын
айыру қиын - көсе. Беті түктеніп, ұзын мұрынның үш жағы қызарып, бар
бітімінен аяныш сезіледі. Ақбала өзін ұстайын деп қатайып көріп еді,
бірақ... адыра қалғыр мына дүниеде өзінің басы қаншалықты қор
болғанына көзі енді ғана жетті де, жылап жіберді.
Темірке есік сыртында құлағын тігіп қанша тыңдаса да, іште қалған əлгі
екеуден үн шықпағасын шыдамады, шыбыжықтап ішке қайта кірді. Жаңа
өзі қалдырып кеткен жерде тырп етпей тұрған келіншекке, сосын жігітке
қарады. Əйел бұларды сырт айналып, қос қолымен бетін басып апты.
Иығының басы дір - дір етеді. Əнуар сүдіні қашып, салбырап қапты. Оның
өзіне қалғанда мына келіншекпен оңаша үйде екеуден екеуі бірге түнеп
шықса да, түк бітірмесін білді де, ішке кіре сала Əнуарды жетелеп
Ақбалаға апарды да:
− Əйеліңді үйіңе апар! - деп екеуін ай - шəйге қаратпай итермелеп сыртқа
шығарып жібермек боп еді. Ақбала тұрған жерінен тапжылмады. Өзін
итермелеп жатқан татар байын шарт еткізіп жақтан тартып жіберді.
− О, сұмырай! Тарт қолыңды! Мен сенен бай емес, баспана сұрап едім ғой.
Темірке құп - қу. Тек əлгі шапалақ тиген жер дуылдап, көз оты жарқ еткен
жанар кенет шатынап, аузына сөз түспей, кекештеніп тұтығып қалды. Есін
енді жиып, енді тіл қатам дегенше, Ақбала сүмелек сарыны өзі жетелеп
сыртқа шығып та кетіп еді.
ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
Елден күн құрғамай келіп жатқан кірешілер мен қалашылар Еламанға
соғып, түнде -үйден, күндіз - жұмыстан іздеп тауып, амандық-саулығын
біліп кетіп жүрген-ді.
Еламан қазір ел хабарына қаның: кəрі əже қайтыс бопты. Сібірге айдалған
Кəлен хабар -ошарсыз. Ал жар басындағы балықшылар аулы баяғы өздері
бардағы бірлік - берекеттен айырылып, қырық пышақ боп жатқан көрінеді.
Осы жайды есіткесін елдің тіпті қызығы қалмады. Оны қинап жүрген Есбол атасының жағдайы. Тірі тұрғанда елге барып, атасымен дидарласып
қайтқысы кеп жүр еді. Көктем шығып, күн жылығасын бұны Есбол
атасының өзі іздеп келді. Көзі нашар көретін бопты. Еламанды даусынан
танып, қолынан тас қып ұстап алды да, үнсіз жылады.
Еламан ұзақ жолдан қалжырап келген атасының бүгін ерте жатып
тыныққанын қалап еді, бірақ оған атасы көнбеді. Еламанды жібермей
қолынан тас қып ұстап отырып Райдың қалай өлгенін сұрады.
− Тек, шырағым, түгін қалдырмай, толық айт. Жəне шынын айт!
Еламан жалтарудың жөні қалмағанын байқады. Қарсы алдында бұнан екі
көзін айырмай, қадала қарап отырған қарт атаның қашанда жан біткен
жанның бəрінен тек адалдықты, тек шындықты талап ететіні бұған аянды.
Еламан да атасына ағынан жарылып шындықты айтқысы келді. Иə, сол өзі
қалай болып еді? Қарлы қыс еді ғой? Қақаған суық еді. Иə, Рай... Райжан
əлсіреді... Шегір көз солдат сабағаннан кейін тіпті əлсіреп, қолындағы
күрекке де сүйеніп тұра алмай, ақ қарға сылқ етіп отыра кетті. Бұл жүгіріп
барып: «Райжан, тұршы! Тұршы, айналайын!» - деп қолтығынан демеп
тұрғызбақ болып еді. Сорлы бала селт етпей, көзін жұмып, сұлық жата
берді. Сонан беті бері қарамады. Жұмыс аяқталғасын оны бараққа көтеріп
апарды. Ат қорадай барақтың есік - терезесінен жел ызғып тұрғандықтан
бұнда түнейтін кісілер шешінбей, киімшең бойымен біріне - бірі тығылып
жататын. Рай бұрын бұның құшағында түнімен дір-дір етіп ыңырсып
шығатын-ды. Сол күні онан сес болмады. Дыбысы шықпады. Сонан қатты
шошыған бұл «Рай! Райжан», - деп қанша оятса да, ол қыбыр етпеді.
Түн ортасы ауғанда көзі ілініп кеткен екен, іле - шала оянды. Неге, неден
оянғанын білген жоқ. Күндегі əдет бойынша оянған бойда оны одеялмен
қымтап, бауырына тартып құшақтамақ болды да, бойын тартып алды. Мұз
құшақтағандай жаны, тəні түршігіп, бөренедей серейген денеден шошып:
«Ра - й!.. Райжан - н!» - деді. Ышқынып шыққан дауыстан ұйықтап жатқан
кісілер оянды. Жұрт жиналып қалды. Бұл жылаған жоқ; қапылыста қатты
соққы тигендей, есеңгіреп отырып қалған-ды. Өлікті ертеңге қалдырмай,
таң атқанша жерлемек болған жігіттер барақтың сырт жағындағы
қырқаның баурайынан қабір қазып, Райды сол түні асығыс-үсігіс жерлеп
еді. Патша құлап, жұмысшы батальоны елдеріне теңізбен, жермен қайта
бастады. Жүрер алдында бұл інісінің моласына барды. Құран оқыды. Жат
елде, бауыры суық қара жерде қалып бара жатқан інісін қимай ұзақ
отырды. Сосын елге қайтқан жігіттермен бірге кетіп бара жатып, барақтың
сыртындағы төбе баурайында томпайған жалғыз қабірге жалтақ - жалтақ
қарады. Соңғы қарағанда қабір басына шанышқан үшкір басында жарты ай
бар, құлаш созым таяқ... О, Жасаған, Жаппар Ие, бұған құдды қара жердің
астынан созған қол сияқтанып еді...
Ертеден бері ешқандай дыбыс шығармай, қара тақия киген аң құйқа басы
салбырап кеудесіне түсіп отырып тыңдаған Есбол қария дəл осы араға
келгенде шыдамай:
− Райым - ай... балапаным - ай, - деп көй - көйін сала өкіріп қоя берді де,
теріс қарап жата кетті.
Еламан да жылады.
***
Осыдан кейін екеуі де үндемей, қатар салып қойған төсекке киімшең
бойларымен қисая -қисая кетті. Бірақ ұйқтамады.
Ертесіне Еламан ерте тұрып жұмысқа кетті. Сонан күн батқасын келді.
Күндегі əдетпен қара май киімін сыртта тұрып шешіп, жуынып-шайынып,
таза киімдерін киіп, ішке кірсе, атасы кешкі намазын оңып болып, төрде
таспиық тартып отыр екен.
Кешке жұмыстан қайтып, ас - суын ішкесін атасының қасында болды.
Ауыл жайын сұрады. Есбол қария ел ішінің амандығын айтып отырып,
ойламаған жерден өзінің сыйлас тұстасы - кəрі əже жайын қозғады. Қашан
көз жұмғанша есі Еламан мен Райды аузынан тастамапты. Бас жағында
күзетіп отырған кісілерге Рай мен Еламанды қайта - қайта тапсырып: «Қос
қарағым аман оралса, көздеріңнің қырын сап, қамқор бола жүріңдер», -деп
тілек айта беріпті.
− Байғұс, сендер кеткесін қатты жүдеді. Ұйқыдан қалды. Күндіз-түні бір
тілек үстінде сарылып, сен екеуіңнің жолыңа дұғасын бағыштап, көңілін ақ
жолына ұсына берді, - деп Есбол қария көзіне жас алды.
Атасының аузында бір тіс қалмапты. Жұмсақ асты да қызыл иегімен
қайзап, жұта алмай талмап отыратын аянышты халге жеткен екен. Еламан
атасын шын аяды. Күні бойы үйде жалғыз. Үй ішінің жандарымен тілдесіп
сөйлесе де алмайды. Тым болмаса елге қайтқанша бірер күн атасының
қасында болғысы кеп, Еламан ертеңіне төсектен тұра сала Мюлгаузиннің
үстіне кірді. Кейінгі кезде Мюлгаузин кеш жатып, ерте тұрып, кейде
қарындасы əзірлеп қойған ас-суын да ішпестен асығыс-үсігіс кетіп қап
жүрген-ді. Ұйқысы қанбай, қабағы түсіп кетіпті. Үстіне кірген Еламанды
көрсе де, көңіл бөлмей, ысылдап -пысылдап киіне берді.
− Петька...
− Ну?
− Көріп отырсың ғой...
− Түкті де көргем жоқ... Асығыспын. Не айтайын деп едің?
Еламан: «Мынадан ештеңе шықпас», - деп ойлады. Кейінгі кезде бұл
Ознобин мен Селивановтан арасын ақи - тақи үзіп, өзін қолдайтын
кісілермен ыңғайласып жүрген-ді. Ол қазір Еламанға да ішін ашпай, бұл
білмейтін құпия бірдеңелермен шұғылданып кетті.
− Черт побери, бір нəрсең қойған орнында тұрмайды. Ма-ша!
Маша жетіп келді. Алдында алжапқыш. Шамасы, ана жақта илеп жатқан
қамырын тастай сала жүгіріп келген. Ұн - ұн қолын үстіне тигізбей, ілгері
созып тұр.
− Тарағым қайда?
Маша «өзің білмейсің бе?» деп тілінің ұшына келіп қалған аузындағы сөзді
айтар жерде батылы жетпей, тоқтап қалды.
− Тарағым?..-деді Мюлгаузин.
− Іздейін...
− Тез!
Еламан əлгі ойынан айнып, бұрылып кетіп бара жатыр еді, Мюлгаузин гүж
етті:
− Ну, - деді ол, - не айтайын деп едің?
− Бір... болмашы нəрсе...
− Ол не?
− Ауылдан атам келіп... Қарт кісі ғой... Қасында бір-екі күн болайын деп
едім...
− Жақсы сылтау табылған екен.
− Жұмыстан қашып тұрғам жоқ...
− У тебя слишком много родных. Маша, асың дайын ба?
Еламан атасы кеткесін басқа үйге ауысқысы келді. Келесі күні ол атасы
жалғызсырап отырған шығар деген оймен жұмыстан ертерек қайтып еді;
атасы жатқан бөлменің есігі ашық тұр екен. Іштен əйел даусы шықты.
Еламан кемпір ме деп қорқып еді, жартылай ашық тұрған есікке жақындап
барын сығалап қараса, Маша ас салған тарелканы Есбол қарияның алдына
қойып: «Ата, ішіңіз! Ата, ішініз!» - деп қайта-қайта қиылып жатыр екен.
Еламан күліп жіберді. Маша осы екі ауыз қазақшаны кеше ғана бұнан
үйреніп алған-ды. Үйдегі бар төсенішті қарияның астына төсеп, жазалы
түйеге мінгізгендей қоқырайтып отырғызып қойыпты.
Еламан кемпір көрсе тас- талқан боларын білді. Онсыз да елден Еламанның
атасы келіп, түйесін қораға байлап, үстіндегі күпісі, тымағымен төрге
шығып, жерге төсек салғызып жатып алғаннан бері діндар кемпір қызы мен
баласына бұлан - талан ашуланып, шіркеуге кетіп қалған еді.
− Ата, төсегің қатты болды ма?
− Жоқ, жайлы - ақ еді. Əлгі қыз бала қоярда - қоймай, үйіндегі бар
төсенішті астыма үйе берді. Енді міне, не қисая, не жантая алмай, жазылы
түйеге мінгендей қоқырайып отырғаным.
Есбол қария күлкісін басқасын, қасына орындық əкеп отырған Еламанға
бұрылды:
− Тілін түсінбесем де осында келгелі əлгі қыз баланың жанын ұққандай
болдым. Сен өзіне «рахмет, қызым» деген сөздің алғыс екенін айтып,
ұғындырып қойшы.
***
− Сонымен, Мөңке қалай? Жағдайы жақсы ма?
− Əй, балам - ай, əзір жер басып жүр демесең, ол байғұста не жағдай
болсын?..
− Балалы болды деп есіттім ғой?
− Иə, құр қол емес, күл шашары бар.
− Дос екеуінің арасы қалай? Əлі қырбай ма?
− Қырбайың не? Айрандай ұйып отырған ауыл емес пе еді?! Тəңірберген
іріткі салып, оларды да... Қазір бірінің есігін бірі ашпайды.
Еламан осыдан артық ел жайын сұрамады. Қанша ұстамды болса да,
Тəңірбергеннің аты аталса ішінен тынып қалатын боп жүр. Есбол оны
байқады ма, жоқ па, біраз көзін төмен салып мүлгіп отырды да:
− Балам, бері келші, - деп, Еламанды қасына таман жақындатып алды.
Еламан қарт атаның осы жолы оқшауырақ шаруа жөнінде сөйлесетін
жағдайын байқады, - «Ата - балаға сыншы» деуші еді. Баяғы жасырақ
кезіңде басқа балаларға қарағанда сен қарашыл едің -ау. Соған қарап, өсе
келе кісіге қайырымың мол бола ма деуші едім. Қаратаздың жылқысын
бақтың ғой. Жылқы мінезін білетін шығарсың?
Еламан мұның арты қайда соғарын білмесе де, атасының арыдан қозғаған
түрін байқап, бойын жиып отыр.
− Кең далаға кішкентай үйірін сыйғызбай, тырқыратып қуалап болатын
сəурік айғыр бар да, қыдыр дарыған байдың кереге жал құтпан айғыры барау. Мен де сені келешекте сол құтпан айғырдай үйіріне тыныш, ақылы
алдында, ашуы соңында жүретін зəбірсіз жан бола ма деуші едім. Сен өзің
солдат болам деп бойыңдағы қасиетіңді со жақта қалдырып қайтқаннан
саумысың осы? - деп Есбол қария мырс - мырс күлген бойы басын шалқая
көтеріп алды да, інісіне нұры тайған кішілеу көзін сығырайтып қарады.
Еламан мына езілдің ар жағында жасы үлкен қарттың əлде назы, əлде
өкпесі жатқанын сезіп, анық салмағын шамалай алмаса да, əлден
ыңғайсызданып қозғалақтай бастады. Бірақ сырын сақтап тұтас отыр.
Есбол қария оны енді жалтартпай, қақ адал шынын айтқызғысы келді ме,
қайтті, əлгі бір əзілден лезде тыйылып, өзінің дағдылы салмақты ажарына
ауысты.
− Балам, сен осы Ақбаланың қайда жүргенін білесің бе? - деді қария.
Еламан мұны күтпеген екен. Ду ете қалды да, сабасына тез түсті.
− Оны... қайтем? Маған қажеті қанша?
− Иə, саған қажеті де болмас. Тіпті, əлгі сəурік айғыршыласаң Ақбаланы
сауырлап талайтын жөнің бар.
Оның саған істеген ісіне орай енді сенің еселеп кек алатын ретің келіп - ақ
тұр, - деп атасы осы арада сəл қабақ шытып, ренжіп қалғандай болды да,
біраз отырып барып қайта сөйледі, - Рас, араларың суып, шалғай тартып
кеттіңдер. Бірақ, балам - ау, ол Сүйеудей жақсының қызы емес пе еді?!
Сүйеу сен үшін сол жалғызын көрмей, қара тастай қатайып алған жоқ па?!
Қашанда балаға деген ата-ана көңілі белгілі еді ғой. Тірі бала түгіл өлген
баланы ұмыта алмай, ата - ана көңілі қашанда үңірейіп тұрмаушы ма еді?!
Қанша қатты болғанымен іштен шыққан баланы көрмей кету Сүйеуге де
оңай боп жүр дейсің бе?
Еламан үндемеді. «Маған бұның несін айтады екен?» - деген ойда
атасымен іштей ғана дауласып отыр.
− Ол балаңның анасы еді ғой, - деді Есбол бір осал жері осы болар деген
оймен.
− Иə, бəсе! Анасы болса шала туған нəрестені алты айлығында...
− Жə! Біліксіздің білмегенін кешірмесең білгендігің кəне?! Ақбаланың
тұрмыс - халі нашар деп есітем. Сүйеу де жібімей қойды. Біздей емес, ол
заңғар көңілі қалған кісінің жүзін ақырет сапарында бір- ақ көреді ғой.
Еламан əлі де ішін алдырмай, сазарып отыр; Есбол қария оған барлай қарап
өтті; бірақ сезімді көтереді екен деп, інісін қажай бермей, орайлы жерде
ойындағы барды айтты да, тоқтады. Осыдан кейін ол тағы бір жетідей
жатып, мауқын басқандай болды. Еламан арқылы қалай ішіне хабар салып
жүріп елден келген қалашыларды білді де, жолға жиналды.
Жүрер алдында ол жазылы түйесін есіктің алдына шөгеріп қойып отырып:
− Балам, сен осы бізге хат жазған сайын Бедір деген досым бар деп жарияға
жар салып жатушы едің ғой. Əлі доссыңдар ма?
− Доспыз...
− Кейде тып-тыныш отырған үйге үлектей күркіреп келетін сол ма?
− Сол!
− Е, дегендей, дегендей! - деп қария басын изеп, тағы бір кез ойлы кескінге
ауысып, шөгіп қалды. Осылай отырып та кісі көңілін əріден топшылайтын
қария інісінің əңгімеге құлықсыз тартып, шолақ қайырған бір-бір
жауаптарынан көп жайды аңғарды. «Ой, əттеген-ай!.. Аралары суысып
кеткен екен ғой»,
− деп түйді де, Еламанға жүзін бұрып, - Баяғы бала кезімде əкем марқұм:
«Атты сыртына, адамды ішіне қарап білем», - деуші еді. Кісі сырын ұғу
қиын ғой. Түріне қарап дос таңдау да қиын. О да бейне мінезін білмейтін
шадыр атқа мінгендей, қай жерде тулап түсіріп кетеді деп, тақымыңды
қысып алғандай шығар, −деп мырс-мырс күлді. - Əмсе, кісі тілекпен дос
болмайды, тең кісілерге достың өзі келеді. Ондай дос қайда?! Өз басым
ешкіммен дос боп көргем жоқ, тең адам кездеспегендіктен емес. Оның бір
пəлесі - дос кісілердің арасында да бірдейлік бола бермейді. Олардың да өз
арасынан артық - кемі шығып, кемі кіші орында жүреді. Қиыны осы.
Еламан қолма-қол дерек қайтаратын əзір жауап емес еді; ол, əсіресе, осы
жолы асықпады; əуелі қария сөзінің ар жақ - бер жағын пайымдап, ойша
салмақтап көрді. Көп сөзі көкейге қонса да, аға ақылының кейінгі тұсына
қарсы айтатын дауы бар. Түсін ашып айтпаса да, əлгі сөздің аңғарында
жұмбақ түйіндей бір түйткіл қалды. Өз басы Мюлгаузин екеуінің
арасындағы күн санап жіңішкеріп бара жатқан достықтың түпкі орайын
басқаша түсінетін: ол бір тілі, діні басқа кісілердің қиын кезде іштей
табысқан көңілі болатын.
Есбол қария соны байқап:
− Жə, балам, - деп қайта сөйледі, - досың болар, болмас, ал, бірақ; жолдас
тапқаның жақсы. Сырт жерде жігіт жолдасымен сыйлы.
Еламан атасын құптап басын изеді.
− Мұнда келіп жұмыс істеп жатыр екенсің, жолдасыңның дені орыс екен.
Сырын білмейтін халқым. Тек ертеректе көп білетін бір ғұлама кісінің:
«Өнерді орыстан үйрен» -деген сөзі құлағымда қалып еді. Жас та болсаң
өмірдің ойы мен қырын көрдің. Сен татпаған зəр қалды ма?! - деп қария
кеудесін кере күрсініп алды да: - Біз білмейтін жаңа бір жолға түсіпсің.
Замана жолы ғой! Теңіз кешіп, тор сүйреткеннен жаман болмас. Қай
заманда да өнерлі озған. Тəңірім алдыңнан жарылқасын! Бізге
қарайлаймын деп, бұта түбіне аяғынан оралған торғайдай боп жүрмегейсің.
Елге иек сүйегесін, шүкір, біз де жаман емеспіз. Азын-аулақ мал - тегене
бар, - деп жақсылық пен жамандықты жер түбінен ойлайтын ақылгөй қария
Еламанның қол - аяғынан тұсауды алып кетті.
***
Есбол атасы кеткелі Еламан өзінің жалғыздығын анық сезді. Ешқайда
бармады. Ешкіммен кездеспеді. Жұмыстан шықса, үйге келеді. Үйде де тіл
тауып шүйіркелесетін кісі жоқ. Маша кешке қарай Селивановпен қыдырып
кетеді. Мюлгаузин үйде аз болады. Ал кемпір шіркеуге барғанда болмаса,
қалған уақыттың бəрінде де үйде. Оқтаудай тіп - тік денесін қара киімге
малындырып, үй ішінде үн-түнсіз, аяғын дыбыс шығармай, мысықша
басып келе жатқанда Еламан əрқашан бой тасалап тығыла қалғысы келетін.
Кісіге назар аударып қарамаса да, бет алабы құдды табытта көзі ашық
жатқан өліктей, адам жаны түршіккендей ызғар шашатын.
Еламан атасы кеткесін кішкентай қаланың бірыңғай қазақтар тұратын шет
жағынан үй іздеді, бірақ бəрі де балалы - шағалы, бір бөлме, мықтағанда
екі бөлмеде тығылысып отырады екен.
Салы судан шығып шаршаған Еламан үйге келсе, есік алдында Мюлгаузин
тұр. Шамасы, бұнымен сөйлескісі кеп сыртта тосын тұрған сияқты.
− Слушай, қайда жүресің? Неге көрінбей кеттің? - деді Мюлгаузин.
Еламан күлді.
− Неге күлесің?
− Үйде тұрмайтын мен емес, өзіңсің ғой.
− Жұмысың қалай?
− Қалай дейтіні жоқ... Екі қолға - бір жұмыс.
− Сөзінің сиқын. Вот что, дорогой, қаласаң, ертеңнен бастап қасыма алуға
болады.
− Рахмет. Осы жұмысым өзіме ұнайды.
− Ознобинді қимай тұрсың ғой. Это твое дело. Маған сенің Ознобинің де,
Селивановың да ұнамайды.
− Білем.
− Митингінің уақыты өтті. Жер - жердің бəрі көтеріліп жатыр. Қазір
халықты қаруландырып, күреске шығатын кез!
Еламан қарт жұмысшыны қолдап, қарсы дау айтқысы келсе де, орысшасы
кемтарлық етті ме, əлде ыңғайлы сөз аузына түспеді ме, көзін жерден
көтермей тұнжырап тұрған-ды.
Мюлгаузин:
− Үй іздеп жүрген көрінесің ғой? - деді.
Еламан үндемеді.
− Біздің үй тарлық етіп жүр ме? - деді Мюлгаузин.
Еламан бұған да үндемеді. Тек өзінен көз алмай, қадала қарап тұрған
Мюлгаузинге білдірмей ішінен үнсіз мырс етті.
− Не дури, үй жетеді, - деді де, ол ішке кіріп кетті.
Еламан үйге кіргісі келмеді. Атасы кеткелі онсыз да үйге сыймай жүр.
Елден келген кісілерді іздесе, бұл, əдетте, Теміркенің көк дүкеніне баратын.
Онда Тəңірберген жатыр деп есіткесін бетінен басты. Үй іздегісі келді.
Күннің кешкіріп қалғанына қарамастан ол тағы да көл жақ шетте тұратын
қазақтардың біраз үйін жағалап шықты. Сүйткенше күн батты. Қас
қарайды. Сол күні айсыз түн, əсіресе, тастай қараңғы болған-ды. Кешенің
екі бетінде жапырайған аласа үйлерді бұл түн түгіл, күндіз де бірінен бірін айыра алмайтын. Мына көз байлаған қараңғыда балшықтан соққан,
бірін ақтаса көпшілігі ақталмаған, өңшең жер тістеген аласа үйлердің
нобайын қараңғыда əзер-əзер көріп келе жатқан-ды. Сондай үйдің біріне
тақап келе бергенде кісі бойы дуалдың ар жағынан қора толы көп адамның
абыр - дабыры шықты. Еламан қалт етіп тұра қалды да, қайта жүрді. Əлгі
абыр -дабырдың арасынан сыңсып жылаған əлдебір жас дауыс шығып еді,
оған біреулер басу айтып: «Қой, қарағым! Молда Құран оқысын», - деп
жұбатпақ болды.
Еламан қаралы үйдің тұсынан тезірек басып, жылдамдап ұзап барады. «Кім
екен?» - деп ойлады. Кəрі ме, қыршын жас па? Сыңсыған жас дауыс соның
келіншегі болмаса не қылсын? Жаңағы абыр - сабыр қазір сап боп
тыйылып, үйдегілер де, қорадағылар да басы салбырап, мүлгіп қалған
осынау тым - тырыста сонау төр жақтан Құран оқыған ақ сəлделі молланың
мақамы шықты. Олар ауыз ашса: «Адамның басы - Алланың добы», - деп
жұбатады. Еламан осыған түсінбейді. Түсінгісі келмейді. Кешкісін
жұмыстан қайтқанда ол күнде-күнде Ознобиннің үйінің жанынан өтетін.
Бұл жұмыстан қайтқан кешкі салқында балалар допты қуалап, аяғы іліккені
əрі-бері теуіп улап - шулап жатады. Жə, олар... Олар ғой - балалар. Мынау Алла! Жаратушы Иə. Сонда о да көңіл көтеретін ермек іздегенде адам
басын аяғымен тепкілеп, олай - бұлай қуалай ма? Сонан лəззат ала ма? Бұл
не сандырақ?
Еламан көше ортасында сілейіп тұрғанын өзі де сезген жоқ. Қараңғы көше
кенет допқа... жо-жоқ, басқа... адамның басына толып кетті. Сабағынан
үзілген қарбыздай, қараңғы көшеде домалап бара жатқан өңкей бас...
адамның бастары. Анау Кəленнің, Мөңкенің, Райдың басы. Ал мынау
бұның өзінің, Ақбаланың... Еламан көзін баса қалғысы келді. Ол енді
ешкімді, ештеңені көргісі келмеді. Ешкімді, ештеңені ойлағысы келмеді.
Үйге тезірек жетіп, көрпе астына кіріп, басын тас қып бүркеп ешкімді де,
ештеңені де ойламай тезірек ұйықтап, бəрін басынан шығарып, бəрін, бəрін
ақи - тақи ұмытқысы келді. Ойы осыған бекігенде, кенет есіне атасы түсіп:
«Қалай жетті екен?» - деп ойлады. Сосын: «Жолда қиындық көрмеді ме
екен?» - деп ойлауы мұң екен, ол енді өзінен-өзі мазасызданып, басына
қайдағы-жайдағы келіп: « Апыр-ай, сонша жерден іздеп келген атасына
дұрыстап не қонақасы бере алмады, не жер түбінен келген кəрі кісіні күтіп,
жағдайын жасай алмады. Ішіне реніштің үлкені де, кішісі де сыятын қария
сыртына шығарып айтпаса да, бірақ тап жүрерде түйесін есік алдына
шөгеріп қойып, Ақбаланы есіне алғаны не? Айтса да, аяқ астында қалған
адамгершілікті тірілтпек боп арыдан толғағаны тегін бе? Сонда ол Ақбала
мен бұның арасындағы жағдайды білмесе екен - ау? Жоқ, білді. Біле тұра
адамгершілікті алға салды. Шынына келгенде, апыр - ау, сол адамгершілігі
құрғырдың ар жағында адалдық деген пəле тұрған жоқ па? Оны да білмеді
дейсің бе? Жоқ, білді. Білді! Білгенде қандай білді?! Ендеше, адалдықты
төркі етіп, арды аяққа басқан дозақылықты да біле тұра бұған неге,
неліктен адамдың, адамгершілікті алдына тартып, бетіне басатын не жөні
бар? Жоқ, ата, сөзіңді де, өзіңді де сыйлаймын, бірақ осы тұста
келіспеймін. Қалған көңіл - шыққан жан. Өз қолымен тұншықтырып
өлтірдім, оны енді қайта тірілту... Жоқ, ата, ата - еке, ол қолымнан келмейді.
***
Көктем күні кешке тақағанда ақырап гудок айқайлады. «Сауыны болған
қара нар боздады», - деп Еламан бұны ішінен əзілге айналдыратын-ды.
Жұмыс аяқталысымен үйлері бір жақта тұратын кісілер өздерінің күндегі
əдетімен бүгін де ыңғайласып топ - топ боп əңгімелесіп кетіп бара жатты.
Бір- екі жұмысшы Еламанға бұрылып кеп «бірге қайтайық», - деп еді,
Еламан оларға «кете беріңдер», - деді де, көзінің қиығын Мюлгаузиннен
айырмай бағып тұр. Мюлгаузин өзіне қарайлап тұрған Еламанды байқаса
да, оған назар аударған жоқ; ол күні бойы ескі паровоздың астына кіріп,
сыз жерде шалқасынан жатып жұмыс істеген-ді. Үсті-басы, беті - аузы маймай боп, күлді-күйелеш паровоздың астынан шықты.
− Қайтпаймыз ба? - деді Еламан қасына келіп.
− Что - о?
− Бірге қайтайық. Сені күтіп тұрмын.
− Кете бер!
− Сен ше?
Мюлгаузин үндемеді. Май-май киімдерін шешіп, үстіне майканың
сыртынан өзінің таза киімдерін киді. Еламан өзіне көптен бері осы жігіттің
қабағы ашылмай, қыңырайып тоң -торыс жүрген салқындығын білсе де,
осы жолы араларындағы түсініспестікті жуып -шайғысы келді де, күліп
құшақтамақ боп еді, Мюлгаузин:
− Уйди! - деп қолын қағып жіберді де, басы қайқайып жөніне тарта берді.
Тағы да атасы есіне түсті: шамасы, сірə, терезесі тең дос табыла бермейтіні
рас шығар. Бірі артық, бірі аз-кем кемдеу болса да, олардың достығы, тегі,
ақсақ кісінің аяғы тақылеттес, сау аяқтан ақсақ аяқ неғұрлым қысқа болса,
соғұрлым кеміс аяққа салмақ көбірек түсіп, қаттырақ аңсайтын болар - ау.
Міне, бұлардың да достығы сылти бастады. Досы соны бұған тағы да
аңғартып, қыңырайып тартып барады. Сен, кəне, кеміс аяқтың қызметін
атқарасың ба? Соған келісесің бе?
Еламан басын шайқады. Кездемесін бұлдаған Темірке сияқты достығын
бұлдаса, амал қанша, ендігі жерде жалғыз жүріп жол табар.
Еламан «ертең, күні ертең басқа үйге шығам», - деп ширығып келе жатқанды. Көк дүкенге деңгейлесе бергенде осылай бетпе - бет қарсы кеп қалған
əйелге көзі түсті де... түсі бұзылып кетті. Тəуекелі жетпегендей, тоқтай
қалды да, қайта жүрді. Өрге қарсы жүргендей, дем арасында тынысы
ауырлап, ентіккендей боп, арбалған көзін əйелден айыра алмады. Əйел де
əлдебір көлденең көзді сезгендей, назарын тіктей берді де, төбеге ұрғандай
тоқтай қалды. Екі беті өрт шарпығандай дуылдап тұрып бұған бір сəт, бір
ғана сəт жасқанбай тура қарады. Шамасы соған жетті. Еламан оны жылап
жіберетіндей керіп, бір аттап ілгері ұмтылып:
− Ақбала... - деді. Деуін десе де аянышты дауыс ар жағынан əдеттегіден
гөрі ышқынып шыққанын ол кейін сезді. Соған өкініп еді. Иə, сол пəле
болды. Ақбала бір сəтте бетінен қаны қашып, қатыгез əкенің Құдай
болмаса, адам баласы аяғанда намысына, шамына тиетін əнебір ызақор
ажарын тауып, бұ да сəтте ширығып ала қойды да, тілдесуге келтірмей
жөнеле берді.
Еламан бөгемек болғандай, ілесіп ұмтыла түсті де, тоқтады. Аузындағы
сөзді айта алмай, шала ашылған ернін жия алмай тұр: «Қайырылмас па
екен? » - деп ойлады. Ақбаланы осы қалада тұратын тұрмысы нашар,
мүсəпірлеу біреуге күйеуге шығыпты деп есіткен - ді. Өңінің жүдеулігі
болмаса, бұрынғысынан өзгермепті. Үстіндегі киімі де өзгермеген. Баяғы
қос етек көйлек. Сол баяғы қынама бел көк масаты қамзол. Тіпті арқасына
сұлап түскен қос бұрымға дейін бəрі, бəрі түк өзгермеген. Əне, көзден
алыстап ұзап барады. Тек... құяқ болған адамдай, неге, неліктен қолы да,
иығының басы да қозғалмай, секиіп сіресіп қалған? Неге бұлай? Əлде əйел
намысы буып, жаны ышқынып бара жатпаса не қылсын? Шынында, солай
болар-ау? Мына адыра қалғыр өмірдің тепкісіне ұшырап, қорлық пен
зорлықты көрсе де, кісі алдында кішіреймей, тəкаппар басын шамадан тыс
тік ұстап шалқақтап бара жатқаны тегін бе? Осы бара жатқанда əлдекімге
оның өзі қыр көрсетіп: «Мен əлі де бұрынғы Ақбаламын», - деген ерлік
емес пе? «Жоқ, ол енді қайырылмайды», -деді Еламан.
***
Ақбала шынында да қайырылмады. «Жақсы істедім, - деді былай
шыққасын өзіне-өзі ішінен, - жақсы істедім. Біздің арамызда түк те қалған
жоқ. Бəрі біткен. Өлген». Ызалы, долы жас тамағына тіреліп, тынысы
тарылып барады. Қашан бір көшені айналғанша демін алмады. Сүрінді ме,
қайтті, тілерсегі дірілдеп құлап қала жаздады.
Қарсы кеп қалған кісілер бұрылып қарап, қайсыбіреулер таңданып тұрады
да өтіп кетеді. Жаңа, онымен кездесердің алдында көк дүкеннен сатып
алған шамның мұржасы қолында келе жатқан-ды. Оны көргенде тоқ
ұрғандай, тұла бойы дір етіп, қолын ықтиярдан тыс қатты сығып
жібергенде шыны шөлмек сынып кеткен-ді. Оны бірақ сезген жоқ. Тас қып
түйіп алған саусақтар арасынан қан сорғалап тамып келеді.
Ақбала үйге қалай жеткенін білмеді. Алдынан жүгіріп шыққан балалар
шошып, естиярлау екеуі кейін шегініп кетті. Тек есін білмейтін күрбелдеуі
жүгіріп кеп «апалап» Ақбаланың етегіне жармасты. Онсыз да кімге
ұрынарын білмей, долылық буып тұрған əйел кішкентай баланы қағып
жібергісі келді де, өзін ұстап қалды. «Апалап» аяғына оралып жатқан
балаға еңкейіп, жерден көтеріп алды. Алуын алса да, бірақ оны қайтерін
білмей, үй ортасында ақырып тұрып қалды. Сосын қараптан-қарап сүлдері
құрып, қол созымдай жердегі төсекке жете алмай, тұрған жеріне отыра
кетті. «Өзі кінəлі. Бəрі өзінен. Менің де, өзінің де, баламыздың... сорлы