Қан мен тер - 47

жалпиып жата бермей, беті қатты заманның тамырын басып қайтқалы əдейі
Шалқарға барып еді. Көрмейсің бе, қаланың алаяқ қулары ұстап берді. Бар
пəле басқа емес, Темір кеден болды. Анық, анық сонан. Бұрын көрген
жерде қолын қос қолымен ұстай алып, асты-үстіне түсіп, мал-жанын, ауылаймағын сұрап өліп-тіріліп жататын неме, сол күні бұл генерал Черновтан
көңілі пəс боп жүдеп шыққанда бұған көшеде кездескенде бұның жүзіне
тура қарай алмай, көзін алып қашып, өзі де күйген терідей құрыса қалып
еді-ау? О, сұмырай! Басына іс түскен кісіге рай бермейтін əдеті. Бұл
бірдеңе дейін десе де аузындағы сөзін айтқызбай: «И, и, Алла» деп ішіне
тікен қадалғандай тыжырынып қала бермеді ме?
Əуелде бұларды Алтықұдыққа дейін бастап апарсам, ар жағында керегім де
болмас деп ойлады. Қызметім жақса тез босанармын деген оймен жантəнін салып қызмет істемеді ме?! Жер қайысқан əскерді жол бойы шөлге
ұрындырмады. Қарнын ашырмады. Оты-суы мол Ұлықұм мен Кішіқұм
бойында иін тіресіп, сыңсып отырған малды-жанды ауылдардың үстімен
алып жүрді. Бұл өңірдің бетке ұстаған игі жақсыларын Қарашоқатқа
жинаған үлкен жиында тілінің ебін, бетінің ажарын салып, бұлардың
мінерлігі мен сойыстығына қойды да, сиырды да, жылқыны да үйірүйірмен айдап əкеліп жатпады ма, бұларға істеген көл-көсір жақсылығы
ана жақта қызылдардың құлағына жетсе, мына жақта генерал Чернов пен
атаман Дутов бұған ырза боп жуық арада айырылатын түрі жоқ. Бұнан
өзгелер қатал заманның қаһарына ілікпеуге тырысып, таса-тасаға тығылып
жатса, о, пəруардігар, бұл, бұл байғұс қайда бір басынан бағы
тайғандардың қосын жегіп, қосшылық етіп көзге түсіп жатқанын да
сезбепті. Бұл не? Өлетін баланың əлгі бір көрге қашатыны ма? Ақылды,
айлалы болғанда, қулық-сұмдықты көзі тірілердің бəрінен асырмақ боп
жүргенде тапқан ақылың осы ма? Қанды көйлек жауыңа өзіңнің қолыңмен
ата алмаған оқты орыстың қолымен атқанда не таптың? Кек қайтты ма?
Көңіл көншіді ме? Біле-білсең, соңыра ақ-қараны ашқанда, түптің түбінде
ұтылатын ол емес, өзің екенін ойладың ба?
Көріп жүрміз ғой, исі қазаққа орыс қандай зорлық істесе де, оған зəредей
де пəле жуымайды. Ал, қазаққа қазақ кегін жібермесі анық. Жə, не қылса
да, итің қырынан жүгіргесін істеген ісіңнің беті оңғарылмайтыны ғой,
шамасы.
- Ну, гад! Құдық қайда?
Тəңірберген қолынан түсіп кеткен тізгінін тез жиып алды. Ала жөнелген
аттың басын тежеп, артына қайырылды. Үзеңгі қағысып, қатарласып
қалған жирен сары офицердің тұздай көк көзіне бұ да тайсалмай тура
қарады да, лəм-мим деместен тебініп қалды. Иесінің ширыққан жанын
сезгендей ірі көк ат пысқырып, аяғын жеңіл тастап желіп кетті.
Іші у жалағандай өртеніп жатса да, сырты салмақты. Жаңағы жанжалдан
кейін ол күміспен шолулаған көк бас ерде қыбыр етпей, қазықтай
шаншылып отыр. Көп кісі боп жүргенде алдына қара салмай елпілдеп,
бауырын керіп аяңдап отыратын ірі көк аттың тас төбесінде шаншылған
құлағынан көзін айырмай қадалып апты. Жаңағыдан кейін артына бұрылып
қарамаса да, əлгі офицердің өзіне ту сыртынан қадалған көк көзі тесіп
барады. Аралдан бері қарай шыққалы осы жирен сары офицер мен Тентек
Шодырдың баласының бұған қаны қатып алды. Қалғандарында да аяйтын
ниет жоқ. Тек генерал Черновтың тəк-тəгімен жан сақтап келеді. Жəне бұл
болмаса өздігінен жол таба алмайтын болғасын амалсыз.
Бастапқы кезде бұлардан қайбартып еді, қазір өзінің де көкірегі қарайып,
қанын торсыққа құйып алғасын ба, бұл енді жаңағы жирен сарыдан да,
Тентек Шодырдың баласынан да жүзі ығыспады. Осы қазір басындағы бақ
пен өрістегі үйір-үйір малдан, қойнындағы жардан, өрттей ыстық күні
жанын қоярға жер тапқызбай күйдіріп бара жатқан үстіндегі мына аспан,
мына жарық дүниеден көңілі қалып, суынып алған. Басындағы бір жапырақ
тірліктен де түңіліп, талаң деуге əзір. Қалжыраған жаны тек тыныштық
қалайды. Бір жұтым су тілейді. Шегенді құдықтан қауғамен тартып алған
мұздай суға қайта-қайта ақсары ауып, ернін жалап, аузын қуырған ащы
сілекейді тамсанып қояды.
Осы күндері шаруа жайы мүлде жадынан шығып кетті. Керек десе
Шалқарға бара жатып, жолшыбай Қарала-Көпке қондырып кеткен ауылын
да ойлаған жоқ. Софы ағасына: «Менен хабар болғанша Қарала-Көптен
қозғалмаңдар» деп кеткен-ді. Сонан бері бір айдың жүзі асты. Малдыжанды ауыл бір орында ұзақ отырып қалды-ау деп қынжылады. Мал тұяғы
тигесін жерде түк қала ма? Үй маңы сары жұрт боп, шаңдағы шығып
кеткен болар. Жəне биылғы жер сыңайы жаман. Жылдағы шабындық
жерлерде тіске ілінер қылтанақ жоқ. Биыл қалайда алдағы қыстың мал
баққан шаруаға ауыр сын боларын сезсе де, көңіл сүлесоқ енжар болғасын
ба, əйтеуір ертеңгі тірлік қамы ойына кіріп-шықпады.
Неге екенін қайдам, адамдардан да гөрі жол бойы осынау өрттей ыстықта
аяғын əзер алып, қыбыр-қыбыр келе жатқан арық аттарды көбірек аяды.
Сосын Черновты аяды. Қанша күннен бері тақым жазбай, бірге келеді.
Шалқардан шыққалы жол бойы көз жазбай байқап келеді. Аз сөзді.
Ұстамды. Адамгершілігі қандай?! Тек, əттең, басынан бақ тайғанда
кездесті. Арқа тірер үкімет құлады. Əскерінің сиқы мынау. Арал түбіндегі
шайқаста тас-талқаны шықты. Мыналарға сенуге бола ма? Сенім?..
Тəңірберген мырс етті. Қасындағылардан қысылып, атын тебініп генералды
қуып жетті. Бір жаңалық айта ма деп ойлаған генерал бұрылып еді;
Тəңірберген онан көзін алып қашты. Аты да кібіртіктеп, генералдың ақ
арғымағынан кейіндеп қала берді. Ел кездесетін дəмелі жердің бəрінен өтті.
Өзінің топшылауы бойынша елі бар, суы бар жер бүгін бұларға жуық арада
кездеспейді. Ал, ертеңге дейін мына аттардың шыдауы неғайбыл. Тұла
бойы терге малшынып, омырауы, қолтығы, шабы ақ сабынданып мықшиып
кетіпті. Ат реңі мен адам жанарына қараса көңілі бұзылатын болғасын
Тəңірберген көбіне көзін тура алдына қадап алды.
Елсіз дала жым-жырт. Қабағы қатыңқы кісілер үнсіз. Тек шөлге шалдыққан
аттар өлсін-өлі танауына шаң толып пысқыра береді. Əлсіз атқа індегіш те
үйір. Кейде түбін жел қазып, қаракеңірдектеніп қалған томар жусанның
түбірі тұяғын қағады. Кейде көртышқанның илеуіне аяғын тығып, омбылап
қалады. Ондайда аяғын іннен суыра алмай, тізе бүгіп қалғанда, қамсыз
отырған кісі тақымын қысуға үлгермей, ерден ұшып кете жаздап, аттың
шоқтығынан ұстай алады.
Жас мырза ат үстіндегі жүріске берік еді, осы бүгін бұ да тақымы босап,
қайта-қайта қалғып кете берді. Жаны күйзелген бір тұста: «Ит өмірде мен
қимайтыны не қалды?» деді ішінен. Бəсе, бұл қимайтын не қалды?
Үстіндегі аспан ба? Мына күн, мына жер ме? Əлде, ұры тонаған үйдей
өзегі талған кісіге беретін бір жұтым суы жоқ шөл дала ма? Опасыз дүние!
Апырау, көңіл торыққанда дүниесі құрғырдың тұла бойынан тырнақ ілінер
түк табылмайтынын қайтерсің?! Қызығы таусылғанда, бұл бейбақ та
көңілің қалған қойныңдағы қатыныңдай қадірі қалмайды екен.
Жас мырза қалжырады. Осы қазір оған ақ та, қызыл да, дос та, қас та бəрібір. Дəл қазір Еламанға да көкірегінде кек қалмапты. Осы дүниеде
оның бары-жоғы, өлі-тірісі бəрібір. «Иə, маған бəрібір» деді Тəңірберген.
Кеше теңіз жағасында жалғыз үй жаппаға Тентек Шодырдың баласын ертіп
апарғанда да, Құдай куə, бұл қан тілеп барған жоқ-ты. Күн санап аруағы
асып бара жатқан осы бір тоқмойын, дөкір жігіттің қылыш астында кірерге
тесік таппай, əке-көкелеп жалынғанын көргісі кеп еді; бірақ бұл күткені де
болмады. Қыңыр неме қылыш астында да қайсарлыққа басып, қолынан
қару түскенше қарсыласты. Жалақтаған қылыштан қорғанып, қолымен
басын көлегейлеп шегіне берді. Оң иығының басын жанап тиген қылыш
қолын түбінен шауып түскен сияқтанып еді. Сонан соң... Бəсе, сонан соң не
боп еді?
Бір əуеннен танбай елпілдеп келе жатқан ірі көк ат кенет əлденеден
үріккендей осқырып, шегіншектей бергесін мырза ұмтылып ілгері жаққа
көз салса, анадай жерде жалғыз түп қызыл түзген түбінде жуырда ғана
қасқыр жеп кеткен ірі қараның сүйегі арса-арсасы шығып ағарып жатыр
екен. «Осы араларда ел болуы мүмкін» деп ойлады. Сосын ер үстінен
созылып, айнала төңірекке көз тастады.
***
«Япырмау, бұл қалай? Осы араларда бұрын ел отыратын еді ғой?» деді
Тəңірберген. Аралдан шыққалы көкжиекке қарай-қарай көзі талды. Басы
айналды. «Күн өтті-ау, шамасы». Қанша күннен бері жер қайысқан ауыр
қолдың алдында ат үстінде қаққан қазықтай боп келе жатқан жігіттің сұлу
бойы осы арада сəл босаңсып, қос шекесі солқылдатып əкетіп бара
жатқасын, басын қысып ұстай алып еді, білеудей көк тамырлар алақаны
астында бүлк-бүлк соғып қоя берді. Құлап қалам ба деп қорыққан
Тəңірберген тақымын дереу қысып ала қойды.
Жол жорғасы бар ат əлі тың, қамшы салғызбай, аяғын қыдыңдап ширақ
алып келеді. Ми қайнатқандай тас төбеде шақырайып тұрып алған Арал
өңірінің өрттей ыстық күні болмаса, ат үстінің жүрісіне бұл əдетте болдыра
қоймаушы еді. Тəңірберген басын көтерді. Еңсесін тіктеп, ерге де өзінің
қашанғы машығымен шалқалап нығызырақ отырып алды да, тағы да
айнала төңірекке көз тастады. Шөбі күйген сұр төбелер сұр толқындай
дөңбек-дөңбек боп көз асып кетіп жатыр. Қай жағына қараса да кенеусіз
кең дүние. Апырай, шегі-шеті бар ма мына заңғардың? Болса, қайда?
Қашанғыдан бұрын бұның сарылатын да жататын мына түрі кісі жанын
жалықтырып барады. Дүние дүние боп жаралғалы осы бір құба жон, қу
мекенде, Құдай біледі, тірі жан тұрмаған болар? Өзінде ат-атау да болмас?
Бəлкім, Əзірет Əлінің үрім-бұтағы түп-түгел шаһит боп қырылып кететін,
сол... сол əлгі Кербала шөлі осы емес пе? О да осындай елсіз, сусыз
сарылған шөл дала деуші еді ғой? Кербала... Қалай еді? Жатқа білетін еді?..
«Ей, жаранлар, тыңлағын уалаятын, Кербаланың сөйлейін хикаятын...»
Сосын... Бəсе, сонан ары қалай еді? Уалаятын... Уалаятын... Кісінің жады
да тозатын болғаны ғой. Сорлы Хұсайын... Иə, сорлы. Соры шаш етектен.
Мына генерал да Хұсайын секілді таланы тастай бақытсыз жан.
Ана қараш, у жұтса да - ішінде. Ішін ит кеміріп жатса да, сыртын бермей
сазарып алады. Басқа кісілер ат соққан денесіне ие бола алмай, күн ұзын ер
үстінде қозғалақтап, екі жамбасына кезек қисаңдап келе жатқанда, апырай,
бұл заңғар, күні бойы қыбыр етпейді-ау! Аралдан шыққалы онан көзін
айырған жоқ-ты. Қашан қараса да, қанша қараса да жол бойы, бірде
болмаса да, бірде белі босаңсығанын көрмеді. Қашан қараса да күн жеп
тастаған көне көйлектің тер қатқан ақ сортаң жауырынын жұртқа тосып,
ырғайдай мойны қылқиып соңында шұбырған əскердің алдында кетіп бара
жатады. Тəңірберген қартаң генералға көбіне сырт жағынан көз салып
келеді. Генералдың күн астында шағылысқан аппақ самай шашы мен
қылқиған мойнына, кір-кір жағасынан жарылқап көрінген көк желкесіндегі
бармақ басындай шұқыршаққа көз айырмай ұзақ-ұзақ қарап отырады да,
күн астында қажығандікі ме, кенет қарадан-қарап көңілі босап,
Хұсайынның əскері қырылған сол əлгі араб даласы дəл мына Арал
жеріндей болар-ау деп ойлайды. Онда да, Құдай біледі, дəл осындай
қайнаған ыстық. Онда да осындай шетсіз-шексіз сұр дала. Сұр топырақ.
Сыңар тамшы татырмайтын меңіреу шөл. Меккеден қалың қолмен аттанған
Хұсайын Шам шаһарымен екі арадағы ұзақ жолды айлап жүргенде сусыз
шөлдің бедері өзгермей, безеріп алған болар-ау. Күнде-күнде түске қарай
араб аспанының өрттей ыстық күні жер-дүниенің апшысын қуырып
күйдіре бастамады дейсің бе?! Аңызақ аптаптан аузы-басын орамалмен
тұмшалап байлап алған кісілердің таң атқалы қанын кептіріп, əсіресе, шаң
жұтқан аттар үсті-үстіне пысқырып, ырсылдап аяғын теңселіп басқан
шығар-ау. Аппақ ақ сор. Мың сан тұяқ астында бұрқылдаған шөл далада
көз тоқтатар қылтанақ жоқ. Сонан тақым астында теңселіп келе жатқан
аттар түске тарта тіпті діңкелеп, төбеге ұрғандай тоқтап қап жатпады
дейсің бе?! Сонда үнемі оқ бойы алда отыратын Хұсайын да дəл мына қарт
генералдай артына бұрылып қарамай, шөлге шыдамай қырыла бастаған
қалың қолдың ендігі қалғандарын қайтсем де бір қараға жеткізем деп ілгері
тарта берген шығар? Иə, сүйтті. Нағашы атасы Мұхаммед пайғамбар
болғанда, өз əкесі Əзірет Əлідей дүлдүл мініп топ жарған дегдар болса,
олардан шыққан бала күндері жал қайсар болмағанда ше?!
Мына генерал да шөлден қырылуға қараған əскерін дəл сол Хұсайындай
бет алған бағыттан маңдай аудармай, ілгері тартып келеді. Сорлының
қажыр-қайраты қаншаға жетеді? Апырай, кессе қан тамбайтын Кербала
шөлі... Сол емес пе мынау? Осы күдік басынан кетпеді. Мына даланың
аңызақ аптабы, бұлыңдаған сағымы, бəрі-бəрі бұрын-соң бұл көрмеген,
білмеген, жөні басқа бір беймағлұм жат дүние... Мынау сол жат дүниенің
сағымы, аңызақ аптабы ғой. Ендеше, жаныңды қоярға жер таптырмай,
күйдіріп-жандырып бара жатқан мына күн де сол Хұсайын сорлының
түбіне жеткен араб аспанының күні болар.
Тəңірберген белі босаңсып бара жатқасын ерге тіктеліп отыра беріп еді,
шақырайған күн бетін шарпып алды да, бұл лажсыз ықтап кетті. Күні бойы
көз алдында қылтылдап тұрып алған аттың қос құлағы кенет əлденеге
алыстап, бір бұлыңғыр кіреуке тұманға сіңіп қарасы үзіліп бара жатты. Иə,
бұған күн өтті. Ендеше, генералға да күн өтті. Кербала шөлінде Хұсайынға
да күн өткен болар.
Тəңірберген күні бойы өзін баурап əкетіп бара жатқан осы бір удай ащы
ойдан құтыла алмады. Құтылғысы келіп көңілін басқа жаққа аударып керіп
еді, бірақ сəптіреген сана шатасып, жаңағы ой қайталап соға берді.
Келесіде ол қиянаты мен қаталдығына көз жетпейтін баяғы бағзы заманның
құрбаны болған Хұсайын, Құдай біледі, орыс генералына кəміл ұқсаған
болар деп ойлады. Таланы мен тағдыры ғана ұқсас емес, орыс генералына
оның түрі, түсі, ісі, мінезі, бəрі-бəрі ұқсаған болар. Қыруар əскер көз
алдында қырылып жатқанда өзі де өлуге қарап, қаназасы кеуіп бара жатқан
Хұсайын құдды мына орыс генералындай жалақ ерні кезеріп, қылдырықтай
мойны көйлек жағасынан қылқиып, көк желкедегі бармақ басындай
шұқыршығына дейін қасындағы кісілердің көңілін босатып, көзінен жас
шығармады дейсің бе?! Асылы, құй кəпір, құй мұсылман бол, тағдыры бір
кісілердің басына түскен қиындық та ұқсас болар-ау!
Тəңірберген тағы да ұзақ сонар ойға салынып бара жатқанын байқады да,
көңілін бөлгісі кеп төңірегіне көз тастап еді. Ой, заңғар-ай, сол құлазыған
дала. Көз жетер жерде көз сүрінер не бұта, не басқа бірдеңе болсайшы. Аң
да, құс та жоқ. Сары аурудай сарылған сүреңсіз дала тірліктен нышан
байқатпай, жанын жеп, жүрегін сыздатып бара жатқасын бұрылып артына
қарап еді. Ауыр қолдың негізгі салмағы кейінде қалған екен. Тандыры
кепкен таз тақыр даланы тынымсыз түйгілеп келе жатқан мың сан тұяқтың
дүсірі естіледі. Бұлармен құйрықтасып келе жатқан солдаттардың репеті
қандай жаман: жүн басқан бет түтігіп кеткен. Тек түйілген қабақ астында
жылтыраған екі түйір жанарда адамның зəре-құтын ұшырғандай ызалы
рақымсыздық бар. Иініне əзер ілінген алқам-салқам, кір-кір көйлек күнге
күйіп кеткен. Бойындағы қару-жарақты ердің қасына іле салған. Жорық
кездегідей сап түзеп, ондық, жүздікке ыңғайласпай, бетімен кеткен
бақташысыз малдай шашырап, аяқтарын ілбіп басып келеді.
Тəңірбергеннің есіне тағы да Кербала шөлі, Кербала шөлінде қырылған
Хұсайын əскері түсті.
Бұлар Аралға дейін де тап бұлай емес-ті. Аралға дейін ауыр ұрыстан ақ
иық болса да, бұлар тұтымы қатты генералдың тезі мен тəртібін сақтап еді.
Рас, Арал түбіндегі ұрыста тас-талқаны шығып жеңілді. Тірі қалғандардың
да жаралылары көп. Қару ұстауға қауқары барлар да бұрынғыдай емес,
дүниеден əбден торыққан қыжырсыз. Соған қарамастан генерал Чернов
қолда бар əскерді əлі де болса уысынан шығармай, ақ патшаның ақ туы
астына жинағысы кеп еді. Бірақ Үшшоқыдан бері шыға бере ат та, адам да
болдырды. Үш күннен бері бір ел кездеспеді. Күші үздіккен аттар қарға
адым жерге жарамай, танауынан қан кетіп тұрып қап жатыр.
Ызалы солдаттар қазір ешкімнен де айылын жиып жүрген жоқ. Кеше
сондай біреу өзінің командиріне мылтық ала ұмтылғанда жирен сары
офицер оны тоқтатып: «Ақымақ, ататын кісің, əне, анау!» деп
Тəңірбергенге айдап салды. Мырза жан-жағына сергек көз тастап, назарына
ілінген нəрсені жадына түйіп келеді. Ақ борпылдақ топырақ ат тұяғы тиіп
кетсе де бұрқ етіп, аппақ шаң көтеріледі. Көзге ілінер қылтанақ күйіп
кеткен. Ең арысы қырдың қаракеңірдек жусанында да сығып алар сөл
қалмаған. Күні бойы көз ұшында сағым бұлдырап тұрып алады. Шөл
қинаған кісілерге бұл кейде нақ бір шалқыған су сияқтанып, соған
кəдімгідей ақсары ауып, ауаланып, көзі қарайған қайсыбіреулер астындағы
атты қамшылап тепкілей бастайды.
Тəңірберген мына сорлылардың басына түскен тауқыметтің бəріне
басқадан бұрын бұның өзі кінəлідей сезінеді. Тентек Шодырдың баласы
Аралдан шығарда теңіз жағалап жүрейік деп өзеурегенде бұл қарсы болғанды. Жазда маса-сонадан қашқан жұрт жаппай қырға көшіп, теңіз жағасында
балықшылар мен сіңірі шыққан кедейлер ғана қалатын-ды. Бəрінен бұрын
суы күрпіген тұщы құдықтар да қырда екенін айтқан соң, генерал Чернов
бұны құптап, қыр жолымен кеткен-ді. Енді көрмейсің бе... Қарақұрым
əскер, міне, үш күн, үш түн, осы өңірдің халқы алты ай жазда иін тіресіп
отыратын хан жайлауды кешіп келеді. Бірақ, не пайда, қас қылғандай,
бұларға əлі бір ауыл кездеспеді. Осынша қыруар қолдың кеше Арал түбінде
тас-талқаны шыққаны аз болғандай, енді міне, шөлге ұрынды, үш күн, үш
түн ассыз, сусыз өзегі талып, титығы құрыған сорлылар əлі сіңір созып
келеді. Кешегі қиындықтан бүгінгі қиындық асып түсіп, қара күн басына
түскенде, соның ызасы мен кегін кімнен аларын білмей, бəрі де ширығып
алған.
Тəңірберген «адасқан шығармыз » деді. Ойы осыған ауа берді. Ат жалын
тартып мінгелі бұл өңірден дəл бұндай елсіз-сусыз даланы көрген жоқ-ты.
Зəуде бір жолдан жаңылып адасқанда бұл əдетте ат үстінен еңкейіп
топыраққа, шөпке қарайтын. Тақа болмаса, бір уыс топырақты шеңгелін
толтыра көсіп алар еді де, реңіне қарар еді. Шөбін алақанына үгіп əрі-бері
иіскелеп, əйтеуір бірдеңені топшылар еді. Енді, міне... түгіне түсінсе не
дейсің?.. Өзі де осы келе жатқанда өң мен түстей бір халде. Кессе қан
тамбайтын адыра қалғыр мына дала тек бұлардың зығырын қайнатып,
жігерін құм қылумен келеді. Қайсыбірде көктемей жатып, қылтиып
көрінген қылтанағы күйіп кететін бұл дала баяғы ата-баба заманында да
күні бойы аң қуып қан сорпасы шыққан араншының жалғыз атына да су
бермей безеріп жататын заңғар еді ғой. Сол даланың ежелгі бір қаталдығы
мен қайырымсыздығына енді Тəңірім бұларды тап қылғанын қайтерсің?!
Тəңірберген түкке түсінбеді. Ақылы дал. Ат үстінде демесең, əл-дəрмені
құрып, қолынан тізгіні түсіп кеткен. Дүниеде ақылға сыймайтын нəрсе
көбейіп барады. Жер тəңірісі көретін кешегі ақ патша анау, аяғы аспаннан
келді. О, сұмдық, құл-құтанмен жағаласта бір жұлқығанға жарамады!
Сондай-ақ, бұлар сыйынған жер тəңірісі құр əшиін сағым көтерген бұтадай
қауқиған бірдеңе ме еді? Əлде... олар арқа тіреген біздер əлсіз болдық па?
Айтса да, осы елді уысында ұстаған анау Жүзбай, Мыңбай, Итбай! Алғыр
деген Рамберді. Кешегі жылдары теңіз жағасынан промсол ашқан
қарашекпеннің байлары - Тентек Шодыр, Ақсақ Жағор, Курнос Иван,
Темірке. Енді ойлап қараса, солардың қай-қайсысы да өзінің қу құлқыны
мен қара басынан басқа не ойлады? Онан артыққа өресі жетті ме? Болған
үстіне бола түссем деп құнығып, көздері үңіреңдеді де жүрді. Жə, олар
олар болсын, ал сен... Бəсе, осы сен өзің не бітірдің? Нені ұқсатып, не
тындырдың? Болыс ағаң барда да, жоқта да басқаға бұйырмағанның бəріне
сен ие, сен қожа болдың. Жүйрік ат міндің. Жұрттан асып киім кидің.
Күзде аң қуып, аяқ жетер жерде ажарлы аруды сен құштың. Бері келіп,
билік қолыңа тигенде де сен, сірə, кесер келдең болмаса, мына адыра
қалғыр дүниенің бүгіні мен болашағына басыңды ауыртып көрдің бе?
Сонан не ұттың? Не мұратқа жеттің? Кімді қорғады? Кімді жарылқады?
Қатыгез дүние болса, оның сиқы мынау. Кеше ақ патшаны аяғын аспаннан
келтіріп, бүгін Колчакты талқандаған қара тобырға қарсы тұрып, қайрат
көрсетер күш қалды ма?! Қараборбай кедейлерді келешекте қанша қарық
қыларын кім білсін, ал, бірақ билік қолына тисе, көре қал, бұлар ешкімді де
аямайды.
Тəңірберген күрсінді. Дүние кезек. Ендігі кезек бұлардікі. Кеше бұлар
тайраңдаған кең дүние, енді міне, көрер көзге тарылып, бас-аяғы бір уыс
боп, екі аяғын бір етікке тығып тастады. Ақтардың соңғы үміті Арал еді.
Арал түбіндегі шайқаста қызылдарды талқандап шебін бұзып өткенде, кім
біледі, бұларға біраз бел көтерме болар ма еді. Генерал Чернов та осы
үмітті өзіне талшық қып еді-ау. Асылы, бұрынғы ата-бабалар да бірдеңе
білген. Иə, «Ат шаппайды, бақ шабады». Əйтпесе, қызылдарға қарағанда
бұлардың əскері əлдеқайда көп, қару-жарағы анағұрлым басым болды.
Чернов кешегі дүниежүзілік соғыста талай шайқасты басынан өткізген
тəжірибелі генерал. Рас болса, кезінде ақ патшаға жақын бопты. Сонан келе
Арал түбіндегі шайқаста бұлардың тағы да тас-талқаны шықты. Қанша
адам қырылды. Қаншама қару-жарақтан айырылды. Ендігі қалғандардың
сиқы мынау. Көз шүңірейген. Ерін кезерген. Астындағы аттар аяғын əрең
алады. Омырауы, қолтығы, əсіресе, терлік асты саулаған тер аттардың
бауырынан тамшылап келеді. Осы қазір бұның астындағы ат пен генерал
Черновтың ақ арғымағы, Федоровтың тарланынан басқа аттардың бəрі
құдды құлын тастаған биедей, екі бүйірі сұғылып, ішіне кіріп кеткен.
Тəңірберген мыналарды көргісі келмей, көзін басқа жаққа бұрып əкетті. Ер
ойған қоңын қай жамбасына бұрарын білмей, əрі-бері қозғалақтады да,
көзін көк аттың қамыс құлағына қадады. Осы жолы өзіне бірдеңе көрінді:
жол үстінің қамынан көңілі босаса, онсыз да қажыған жанын қажай түскісі
келгендей басына қайдағы-жайдағы бір ойлар келеді. Көрмейсің бе, есіне
тағы да Еламан түсіп, өзін біраз мазалаған бағанағы ойын үзілген жерінен
жалғай түсті де, кенет тыйыла қалды. Ар жағында бір түйсік тікендей
қадалып: «Мен... Мен осы... неден қуыстанам? Неге қуыстанам?» деді.
Бəсе, бұл дүниеде басқа тірлік құрып қалғандай, басын шырмаған бар ой
айналып үйіріліп соны таба беретіні қалай? Əлде өзінің айыбын сезіп,
ақталғысы келе ме? «Жо-жоқ! - деді Тəңірберген басын шайқап. - Құдайға
болмаса, адамға кінəлі болған жерім жоқ. Шектен шыққан жерім жоқ. Тек
еруліге - қарулы, сен қылғанға мен қылдым. Бəсе, бəсе, сенен артық мен не
қыппын? Күндердің күнінде қазақтан да қара қылды қақ жаратын əділ қазы
біреу шығып, ақ-қараны ашар заман болса, кім кінəлі, кімнің кінəсіз
болғанына кейінгі ұрпақтың көзі жетер. Исі қазаққа қылдай жазығымыз
жоқ. Жазықсыз едік. Қай кезде де адамды адамға айдап салған біз емес,
заман еді ғой. Оу, заманым қасқыр болса мен қалай көгендеулі қозы
болам?» Тəңірберген: «Қозы болмаймын! Қозы болмаймын!» деп, мына
меңіреу даланы басына көтере айғай салғысы кеп кетті. Қанша ұстамды
болса да, күйік көтергенде күнге күйген бетіне ыстық қан шауып, қос
шекедегі көк тамырлар жарылып кетердей білеуленіп бүлк-бүлк соқты.
Тəңірберген шаршады. Қалжыраған бойында бұрынғы ұстамдылықтың ізі
де қалмаған. Ар жағында ішіне сыймай иектеп тұрған ашуды əзер тежеді.
Мына аяғын əзер алған арық аттар, тірі аруақтай солдаттар сияқты бұның
да қаны кеуіп, қаталап шөлдегелі əлдеқашан. Тамсанса, тісінің арасында
тұрып қалған топырақ қышырлайды. Құп-құрғақ тамағы жұтындырмай,
аузы қуырылып, тұзды сортаң тұтқырланып, өңешінен ары жүрмей қайтақайта тыжырына берді. Іште булыққан əлгі ыза, əлгі күйік сыртқа шықпай,
осы жолы тағы да тұншығып қалғасын ба, оған біртүрлі енжарлық пайда
болды. Енді етінен ет кесіп алып жатса да, сұлық көңіл селт етпей сүлесоқ:
«Кісі өлгенде осылай бола ма екен?» деп ойлап, өзінің тап қазіргі халі
шынында да өлі мен тірі арасында əлдеқалай ілініп тұрғандай. Адам
өмірінің ақыры дəл осылай өкінішпен аяқталады-ау, шамасы. Иə, қай ақын
еді? Кім де болса, əнебір заман түзу кезде қу домбырасын құшақтап, бұның
аулынан шықпайтын тілемсек жыраудың бірі адам өмірін көкпарға теңеген
еді-ау. Ел ақтаған емінсек кісілерді бүл өзі жаратпаушы еді; сонан ба,
əлгінің аузынан шыққан сөзді пəтуасыз көрген еді де, арғы түбін ойламай,
үстірт қабылдап, мұртынан ғана күліп қойған-ды. Əдетте, «дүние кезек»
деп, үнемі кісіде есесі кете-кете жаны күйіп, зығыры қайнап жүретін
ызалылар ғана кезегін күтіп алақанына түкіріп жүретін.
Иə, осыған дейін бұның ұпайы түгел еді. Сондықтан да бұл өзін келешекте
əнебір етке тойған есерсоқтардың кергісіне түсетін көкпардың лағы болам
деп əсте ойлаған жоқ еді. Адам өмірінің қалайда көкпарға ұқсайтын бір
жері болса, бұл өзін күштінің қолында кететін көкпардың лағы емес, аты
мықты, қолы қарулы, тақымы темірдей көкпаршының нағыз өзімін деп
ойлайтын. Енді қараса, əлгі бір жаман шалдар айта беретін дүние шынында
да кезек екен. Жарық дүниеге келген кісі - құй хан бол, құй қожа бол,
басынан бақ тайған күні білегі мықты біреудің тақымында көкпардың
лағындай кете барады екен. Кешегі болыс ағасы сүйтті. Оның арғы
жағында аузымен құс тістеген кімдер өтпеді?! Сонан келе келешекте өзінің
де өмірді дəл солардай аяқтарын неге ойламады? Неге білмеді? Жоқ, білді.
Тек жұрт алдында білмегенсіп, бөрі айбатын бетіне жиып, желке жүнін
күдірейтіп жүрді. Сен жеті қат жер астындағы болмаса, жер үстіндегі
сұмдықтың бəрін білгенде, тек жазмыштағы зауалды күніңнің осыншалық
тақау қалғанын сезбепсің. «Иə, сезбедім» деді ол ішінен.
- Ну, га-д, құдық қайда?
Тəңірберген бұрылып қарамаса да, мынау тағы да бағанағы жирен сары
екенін білді. Онан басқалары да жол бойы бұның кейде оң, кейде сол
жағынан үзеңгі қағысып, қатарласа бере тіл қатады:
- Құдық қайда?
- Ауыл қашан кездеседі?
- Енді қанша жер қалды?
- Əй, бұл бізге шынын айтады дейсің бе?.. Көре қал, бізді елсіз далаға
апарып, ассыз-сусыз қырғалы жүр.
- Генералға айту керек. Бұларға сенуге болмайды.
- Ну, га-д... құдық қайда? Көрдің бе, үндемейді, шауып тастар ма еді өзін.
Тəңірбергеннің өңі құп-қу; ер үстінде қыбыр етпей, əлі де көзін көк аттың
құлағына қадап алған қалпы. Мыналардың бейпіл аузынан шыққан боқтықбалағатты өзінің ежелгі бір төре сүйек тəкаппарлығына бағып, құлағына
ілмеуге тырысып бақты. Бірақ шыдамның да шегі бар. Төзімі қаншаға
жетерін кім білсін?.. Бəрінен бұрын солдаттардың əкіреңдеген зəбірі
жанына батып барады. Кісінің қадірін білмейтін иттерге сөзін шығын ғып
ақталғысы келмеді. Жə, қажеті қанша?! Қазір өмірден беті қайтып, талабы
теріс кеткен шағы ғой. Əйтпесе, бұл араның елі-жері, суы бұның жадында
жазылған хаттай сайрап тұрмаушы ма еді?! Жыл сайын бір шаруасы
шығып, Алтықұдық пен Шалқарға əлденеше баратын. Бұл аралар бұның
қыста да, жазда да талай-талай жүрген жері. Қыста кілем жайған көк сырлы
жеңіл шанаға қасқыр ішік киген бойымен жайғасып отырып алар еді.
Сонан қашан жол үстінде қонатын, я түстенетін ауылға кеп, алдынан иттер
үріп шыққанша селт етпейтін. Еті қызып алған күйлі аттың сом тұяғы сары
табан қарды күтірлетіп салдыртып келіп, бұның өзі біле бермесе де, бірақ
бұны жақсы білетін əлдебіреудің үйінің алдына кілт тоқтап, көшір жігіт
хабарлас қылар еді. Кешкі асын қызыл іңірден ішіп жатып қалған үйдің
шамы жылт етіп, іле-шала іштен қақпа шекпеннің жеңін сүріне-қабына
асығыс киген біреу сыртқа жүгіріп шығар еді. Шабалаңдап үрген иттерді
шалғайымен жасқар еді де, шанаға кеп: «Мырза, қош келдіңіз. Қонақ
болыңыз. Түсіңіз», -деп қол қусырып, ізет білдіргенше, ой, дариға-ай, бұл
қозғала қоймаушы еді ғой.
Ал, жаз айларында қалаға жиі баратын. Əлдебір шаруа шығып, аяқ астынан
асығыс кетіп бара жатады. Бірақ сонда да, дүние өртеніп бара жатса да
күндіз жолға шықпайды. Əрқашан алдын кештете атқа мінеді. Түнгі
салқынмен жол өндіріп алғысы келгенде, қасындағы қосшыларына сенбей,
жол билігін өзінің қолына алатын. Бір жерге тоқтамайтын. Қасына ерген
қосшылардың оқ бойы алдына түсіп алатын да, жазбастан сыдырып
отыратын. Сонан ат маңдайы аумастан бағана ауылдан шығарда көңіліне
түйіп алған жерге тура апаратын. Салт аттыға Алтықұдық пен Ақбауырдың
арасы бес күншілік жол. Тəңірберген осы екі араның қай жерінде құдық
бар, оты бітік өлке бар, қай ауыл қай құдықта, қай сайда отырады, руы кім,
аты шыққан азаматы кім, ақсақал-қарасақалдарын бас-басына білетін-ді.
Не қылса да, осы жолы бұған бірдеңе көрінді. Соңында шұбырып келе
жатқан қара нөпір қолға Аралдан шыққалы əлі бір тамшы су тауып бере
алмай, ұяттан беті күйіп келеді. Бұнан кінə жоқ. Қазір де небір сулы,
шегенді құдықтардың тас төбесінен түсіріп келеді. Бірақ, не пайда, белгісіз
біреу бұның алдын орап, жолындағы құдықтардың шегенін тарқатып көміп
кетеді. Бұрын жаз бойы иін тіресіп отыратын бай ауылдар бұлар келердің
алдында апыл-ғұпыл үйін жығып, асығыс көшіп кетеді. Кей жұртта қазан
асқан ошақта ыссы қоламта жатады.
Бұл тегін емес. Не қылса да, бір зымиян, əккі жау Аралдан шыққалы
бұлардың басқан ізінен көз жазбай аңдып келеді. Бірақ ол кім? Не қылған
жау? Тəңірбергеннің ақылы дал. Айтқанының бірі орындалмаған соң,
мыналардың бұған сенбеуі де ықтимал. Тірілей түтіп жегелі келе жатқан
ызалы кісілердің ішінде əзір арқа сүйегені - генерал Чернов еді; қазір о да
бұған онша емес.
Астындағы ақ арғымақты бұның көк атымен қатар бастырып келе жатып,
оқта-текте көз тастап қояды:
- Мырза, құдық алыс па?
Тəңірберген қоңына ер батқан аттай қипалақтап қалады.
***
- Өй, ананы көрдің бе?
- Қайсы?
- Əне, тас төбеңде қалықтап жүр...
- Е, бұны мен бағана көргем.
- Осы пəле бұрын жоқ еді ғой?
- Иə, жоқ еді. Біз құмға кіргесін зорыққан аттардың алды құлай бастағалы
бұлар да көріне бастады. Əуелі біреу еді, қазір екеу... Əне тағы біреуі
көрінді.
- Тұра тұр, бұлар əлі көбейеді.
- Өзі бүркіт емес сияқты.
- Жоқ, бүркіт қасиетті құс қой.
- Ал, бұлар ше?..
- А хрен их знает. Осыларды ішім алмайды.
- Өздерінің жерге қонатын кезі бола ма?
- Е, сен немене... осылай көкте қалықтай береді дейсің бе?
- Əй, қыршымаңдар! Онан да бір жұтым суды айт! Сіміргенде шекеңнен
шыққандай мұздай болса өзі.
- Мен өмірі мұздай су ішіп көргем жоқ. Əке-шешем тамағың ауырады деп,
мұздай су ішкізбейтін.
- Соған көндің бе?
- Амалың қайсы.
- Ой, ақымақ;!
- Əрине, ақымақшылық. Соған қазір өзім де өкінем.
- Ақымақтың ақылы түстен кейін енеді...
- Қанша ойласам да мұздай судың демі қандай болатынын білмеймін.
- Ендеше, дəмін білмей-ақ өлесің.
- Ал, сен... Сен ше? Мұздай судың дəмі қандай болатынын білесің бе?
- Əй, мыналар осылай ұшады да жүре ме?
- Үндеме... қонатын кезі алда.
- Алда?..
- Иə, өлікке қонады.
- Ендеше, көп ұзамай жолы болады екен ғой.
- Жетер!
- Қорқасың ба?
- Сен қорықпайсың ба?
- Жоқ, өлімнен қорықпаймын. Тек соңыра мына жексұрындардың денемді
шоқитынын ойласам жаным түршігіп кетеді.
- О, Жасаған!.. Мына азапты көргенше кеше Арал түбінде оққа ұшқанның
өзі жақсы еді.
- Əне!.. Əнебіреу сорғалады.
Солдаттар бөрі бірден аспанға қарады. Тəңірберген де ілбіп басқан ат
тізгінін қоя беріп, көз қиығын көкке тастап еді. Бірнеше құзғын тас төбеде