Latin Common Turkic

Қан мен тер - 09

Total number of words is 4412
Total number of unique words is 2343
35.0 of words are in the 2000 most common words
50.2 of words are in the 5000 most common words
57.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
─ Несін айтасың?! Кəлен жауға алдырмайды ғой. Ал, сонан кейінгі
əңгімеңді айтшы.
─ Жер қара қатқақ еді. Қоңыраттан шыққасын Əзберген бағына көлігіміз
талмай жетті.
─ Қалашыға, сірə, Əзберген бағынан бергі жер ғой қиыны...
─ Иə, бергі жол ауыр соқты. Қар əлі айықпаған, кей жер ала қанат.
Қайсыбір жерлерде табанқар жатқан ерте көктем емес пе?! Біз шық
жағалап, сыпыра үстіртпен тартып отырдық. Астымызда семізден қатқан
жардай атандар. Несін айтасың, жолға түсіп бір жүріп кеткесін түйе
жарықтық бой бермейді ғой. Тек Қасқажол, Қаратамаңка келе бергенде
теңіз беттен қатты жел соғып, жапалақтап қар жауып берсін... Сонан
табандатып тоғыз күн жауды.
─ Құдай сақтаған екен.
Алдаберген үнсіз. Көп ішінен көзін Бөбектен айырмай бағып қапты.
Əлібидің осы қызы Ожар Оспанның жарымес баласына атастырулы екенін
білетін. Кейін Рай мен Бөбектің көңілі жақын деген сыбыс шыға бастағанды. Осында келгелі соның растығын өзі де байқап отыр. «Ризамын. Енеңді
с... Қара түндікті Торжымбай көптігіне сеніп, күпсіп жүргенде, мына жігіт
жесірін іргесінде жатып, хе – хе - е, реттеп апты». Болыс інісіне тізгін
бермей жүрген Ожар Оспанның осы арада белін бір сындырғандай болды.
Райға да ырзалықпен қарады.
─ Ал, сонымен қарға не амал істедіңдер?- деді софы.
─ Қар бел алып жауа берді. Қиын кезде Кəлен ағам бəрімізге күш берді.
Түйелерді шөгеріп, теңді түсіргесін үстіне сайғақ, сырғауыл шаншып,
өзімізге баспана істеп алдық. Азық мол. Ық бар. Айылымызды жияйық па?!
Қоңырат базарынан алып шыққан етті қарашықтап, тары көже мен жүгері
көжені асып түсіре бердік.
─ Е, ас ішіп, аяқ босатар болдың де?! Көлікті қайттіңдер?
─ Үш ауылдың ортасынан сайланып шыққан сақадай жігіттер емес пе?!
Ішімізде мына кірме күйеудей нар жігіттер де бар.
Рай қасында отырған топай ауыз, торсық ұрт жігітті нұқып қойды.
Бұған жұрт ду күлді. Алдаберген софы өзінің сауалын мына жігіттің тағы
да қиқарланып күлкіге шаптырып отырғанын ұнатпады. Ол кеудесіне
түскен көк шулан сақалды уысына толтырып, төр алдында дөңбектей боп
жатқан-ды. Кенет басын көтеріп, Райға мысқылдай қарады.
─ Япыр-ау, осы сен бала не деп отырсың? Сол Қоңыратқа баяғы жас
кезімізде біз де барған едік... Қостанып керуен тартып, көп түйемен астық
əкелгеніміз бар. Сонда көріп едік... Шыңның сырт жоны кіл қарабаялыш
болатын. Жолсыз жүрісте түйенің табанын сояды. Жайылымға кеміс еді
ғой. Түйенің бабын таптың деп жеңістік бермейсің. Өз басыңды білмеймін,
ал əкеңді көріп едім... Пақыр қызыл сөзді желге шашқан, дуасыз ауыз еді,- деп
қарт софы кеудесін көтеріп, кеңк-кеңк күлді.
Райдың қараторы беті ду етті. Софы сөзі Бөбектің де шамына тиіп, шай
құйып отырған кеселерді шатыстырып алды.
─ Аталас болмасақ та, қоңсы отырған көрші едік. Оның үстіне əкеммен
тұстас болған соң, сізді бөтен көрмейміз ғой. Əке орнында сыйлауға
парызбыз...- деді Рай.
─ Е- е, адасқан жоқсың. Осы бетің нағыз жау түсіретін жігіттің тəсілі,- деп
көңілдес бір жігіт Райды көтермелеген боп отырып, қолтығына дым
бүрікті. Алдаберген өзінің ағат кетіп қалғанын ұқты. Мына жігіттің енді
аямасын біліп:
─ Е, бұл бала сыйлы сөзбен сазайымды тарттыруға қарады,- деп
қауқарынан айырылып, жанында жатқан жастыққа жантая кетті.
─ Əй, Рай, қарағым, қоя ғой, енді,- деді Əліби.
Бұл Бөбектің жұрт алдына шығып алғаш шай құйғаны еді; Рай мен
софының сөз алысып қалған тұсында екеуіне жалтақтап кезек қарап
отырғанда, алдына келген кеселерге шай құйылмай иіріліп қалып еді.
Сырттан екінші аққұманды демдеп əкелген келіншек қонақтардың көзін
ала бере қайын сіңілісін бүйірінен түртіп қалды. Жалт қараған Бөбекке:
─ Шайың кесіліп қалыпты ғой, енді демдеп əкелген аққұманнан құярсың,деп сыбырлады да, сыртқа шығып кетті.
Үйдегі кісілер қалашы əңгімесіне қайта оралды:
─ Ал, түйені қайттіңдер?
─ Бəсе соның жөнін ұқтыршы. Шың үстінде қотырқара, баялыштан басқа
түйенің тісіне ілінетін не бар дейсің?
─ Жоқ, шың үсті керім от, іріп тұр екен. Несін айтасың, бой алып өскен
сарбалақ бұйырғын кілк-кілк етеді. Жүк тартқан түйе нені шыдатсын, ерні
үйіргеннің бəрін шалып оттап отырды.
─ Ау, қатты желде қай мал да жайыла алмай, ықтап кете беретін еді ғой,
сендер қайттіңдер?
─ Кəлен ағам бұған да тəсіл тапты. Түйелерді түнемелікке қарай қостың
ығына шөгеріп, тізерлетіп тастады. Ал күн шыға бар түйені тізіп алады да,
борап жауған қарға бет қояды. Желге қырындамай, тіке тартып кетеді.
Сонан ол барып-барып түйелердің бұйдасын мойнына салып, ыққа қарай
қоя береді. Шетке шыққанын қайырып, қара беріп отырсаң өзге малдай
емес, түйе жануар табан тіреп іркіле жайылады екен..
─ Апыр - ай, ə?..
─ Рас шығар - ау! Кəленнің көріп - білгені жалғыз осы ма?! Жол жүрген
адам ғой, мал сырын білетін. Əйтпесе, кісі қанша мал ұстап, бірер қараның
сүті мен қоңына иек артып машықтанғаны болмаса, мал сырын біле
бермейтін көрінеді ғой.
Кірме күйеу осындайда сөзге кіріскісі келіп, билігі қыштап отыратын.
─ Қазір осы елдің жүн-жұрқасын жиятын кім?- деді ол.
Оның сөзіне жөнді жауап бермейтін жұрт осы жолы да тəлкек қылды:
─ Е, оны қайтесің? Қай түйеңнің жүнін өткізейін деп едің? Əлде өз
бойыңдағы қыл-қыбырыңды күзеп бермексің бе?
─ Шын айтам. Мініп келген атанымның мойын шудасын жұлып едім...
─ Ендеше қарық бола ғой. Қазір бұл елдің жүн-жұрқасын жиятын Ебейсін.
─ Сорлы орнын жаңа тапқан екен,- деді Рай күліп. Күні кешеге дейін
Алдаберген осы өңірдің жүн-жұрқа, тері-терсегін жинап, жұртты безбеннен
жеп зар қақтырған еді. Төр алдында дөңкиіп жатқан софыдан есесін
қайтаратын ыңғайдың орайы келгенін білген Рай көңілденіп:
─ Апыр-ай, сол Ебейсін бет-аузы көнмен қаптағандай. Өзі де жылы қанға
тұмсығын тығып, ел ішін іреп жатуға лайықты еді. Қап, не қыласың,
қонысы келісіп кеткен екен,-деп күлді де, үйден шығып кетті.
Күлкіге булыққан қыз кісілерден бетін бұрып сырт айнала берді. Баяғыда
Алдаберген ауылға келер еді. Ол келгенде кішкентай қыздар түнімен ұйқы
көрмейтін: Бөбек Құдайдан түннің қараңғы болғанын тілейтін. Ай туғанша
іргесінде жатқан түйелердің мойын шудасы мен балақ жүнін жұлып, бір
етек қып Алдабергенге апаратын. Сонда Алдаберген бетінен оты шығып
тұрған кішкентай ұялшақ қыздарға: «Ə, балам, кел! Бері кел! Тек жүнің аз
екен, өлшеуге толмайды»,- деп етегіндегі жүнді шеңгелімен бүріп, қанар
қаптың түбіне зытырып жіберер еді де, сосын бұлардың қолына бес-алты
түйір өрік салатын. Бөбек қанша жасырғанмен келесі күні анасы оның
ұрлығын біліп қап: «Түйенің бар жүнін жұлып алыпсың ғой»,- деп ұрсатын
еді.
Күлкіге булыққан Бөбек кесе-аяқты шаққа жиды.
***
Астықшылар келердің алдында аз ғана бұрын ел ішіне Еламан өліпті деген
жаманат хабар тараған-ды. Өз ажалынан өлмеген, Жаманқалаға айдап
апара жатқан жолда қашпақ болғанда солдаттар атып тастапты. Қарт
əжеден қанша жасырса да бəрібір білетін сияқты. Астықтан келгесін, бір
жолы Рай шам жақпаған қоңыр кеугім үйге кіріп еді. Қарт əже Еламанның
атын атап, көй - көйлеп күңіреніп отыр екен.
─ Еламан есіме түсті. Қандай қарағым еді? Жұрт не демейді, бірақ өз
көңілім жамандыққа қимайды.
Райға бəрінен бұрын Ақбаланың азары жанына батты. Астыққа жүрерде
көрер көзге азып-тозып кеткен жеңгесін ана жақта бір айдай жол жүріп,
қайтып келгенде танымай қалды. Жұп-жұмыр əдемі аппақ иек астына
кəдімгідей болар-болмас бұғақ білініпті. Басқа да бар мүшесі балғын
тартын, баяғы бақытты кездегі ажарын қайта тауыпты. Келіншектің қазіргі
түрінде көзі түскен кісіні ықтияр - еркіне қоймай қандай да бір сиқырымен
арбайтын ажар пайда болған. Рай да кездескенде көз тоқтатып қараса
күнəкар болатындай, назарын алып қаша берді. Сөйлескісі кеп қанша
оқталды, бірақ соның бəрінде де кісіге сөзін жібермейтін əйел: «Сүйікті
қайным - ау, осы сен не деп тұрсың? Қай жігітті қойнымнан ұстап алып
едің? »- десе не дейді.
Бұрынғыдай емес, қазір Рай сирек қатынайтын боп жүрген-ді. Бір күні
«Жас мырза ел жата келеді екен» деген сыбыс шықты. Рай жүгіріп Кəленге
барды. Қолы боста қарап отырмай, əр нəрсені бір істейтін ұсынақты Кəлен
астықтан келгелі əйеліне етік тігіп жатқан-ды.
─ Кəлен аға!- деді Рай,- Ақбала ардан безді.- Кəлен етігін тіге берді.
─ Басқасын қайтейін, Тəңірберген сұм түнде келіп жүретін көрінеді...
Кəлен етікті ірге жаққа тастай салды да, Райға бұрылды:
─ Қой, өтірік болар?..
─ Рас, Кəлен аға.
─ Өз көзіңмен көрдің бе?
─ Жоқ, бірақ көрген кісі бар. Таң алдында Ақбаланың үйінен шығып бара
жатқанын Қарақатын көріпті.
─ Жə, кете бер!- деді Кəлен.
***
Қыс бойы иттері үріп, адам - қаралары улап-шулап жататын теңіз
жағалауындағы малды-жанды ауыл бұл өңірден əлдеқашан көшіп кеткен.
Ақ ауыр жақ жым-жырт. Көп ауыл Қоңыраттан астықшылар келгесін
үйлерін жығып, асығыс жөнеп кеткен-ді. Қазір теңіз жағасында
балықшылар аулы мен Əлібиге қарасты бес-алты үй ғана. Жəне ой жақтағы
қыстаулардың бірінде төбесі шошайып Судыр Ахмет отыр. Жылдағы
əдетіне бағып, ол биыл да ерте дүрліккен-ді. Оның өз отының басына
салған əбігері əнебір тұста қоңсы отырған көрші ауылдарға да мазасыздың
əкелген еді. Құдайменденің бəйбішесі ертеңгі шай үстінде:
─ Ау, осы сен не ойлап жүрсің? Көші-қон жөнін ауызға алмай кеттің ғой.
Мына Судырақтың аулы көшкелі жатқан көрінеді,- деп күйеуіне құлаққағыс
қылып еді, Құдайменде кесесін қоя сап, қарқ-қарқ күлді:
─ Ой, қатын - ай, сен не біле - туң?! Судыр Ахметтің жайын менен сұра.
Кəпірдің нағашысы мына Кішіқұм бойындағы Бестоқал Бақай, Шақай
деген ағайынды екі мазасыз еді. Бұл Судырақ та жылда елден бұрын
дүрлігіп, ақыры өзі бар елдің соңында бақырауық інгенімен жалғыз үй қала
- туң,- деген-ді.
Құдайменденің айтқаны шынға соқты. Қазір Судыр Ахмет бүкіл бір
ауылдың жұртында жалғыз үй төбесі шошайып отыр. Ол кеше де жатарда
қатынына ертең ертелете көшеміз, буынып-түйініп əзір отыр деп əмір беріп
еді. Ертеңінде сəскеде бір- ақ оянды. Онда да əйелі бас жағында байғыздай
қақсап отырып алған соң, Судыр Ахмет көзін уқалап жіберіп, күзен бел
ұзын денесімен созылып сыртқа терезеден көз салды. Сосын əйеліне тап
берді:
─ Тал түс қой! Шекең күнсіп, бұрымың сірке - сірке боп тал түске дейін
жатқансың ғой?..
─ Оятқанда тұрдың ба?..
─ Ана қарашы, сөзінің сиқын қарашы. Əйел болып, бір күн ерте тұрсаң
қайтеді? Енді, осы ыссыда жалғыз түйені қан сорпа ғып, көшпек пе
ақылың? Өшір үніңді! Ой, ақымақ. Ой, иттің асыраған төлі!
Мұндайда бетіне келген - шамы. Бетіне келген кісіге Судыр Ахмет дедектеп
жетіп барады. Жеп жіберетіндей, ұзын мойнын өршелене созып,
шықшытындағы күре тамырлар білеудей көгеріп, бастырмалатып үсті үстіне сөйлеп кететін-ді. Əйелі үндемеді. Судыр Ахмет бел ала берді:
─ Мен көшелік дегелі қашан?! Осылай боларын біліп, саған... сен
келеңсізге орта тоқсаннан қақсадым ғой. Ау, қатын - ау, «Көшейік!
Көшейік!»- деп құлағыңа құюмен келдім ғой.
─ Көшелік десең... мен бе сені көшірмеген?- Судыр Ахмет бұған дем
арасында дерек таба алмай, қатынына қамшы ала жүгірді. Асылы, көші қон жөнінде кінəласқысы келмейді. Кінəласса өзіне қиын соғарын біледі.
«Көшелік» деп үй ішін ерте бастан əбігерге салып қойып, тап көшер жерде
атына мініп, ел аралап кетті. «Амандық болса бір- екі күнде оралам. Мына
Көлқора табанындағы ауылдардан көшкенде жүк артатын бір- екі түйенің
майын сұрап əкелем. Қатын, сен үй-ішін буып-түйіп бұйдақты есіп,
жазықты жамап əзір отыр»,- деп кеткен-ді. Ол бірақ сол кеткеннен мол
кетті. Көлқора табанындағы Рамберді ауылы мен Жылқыбай ауылын өз
қолынан көшірісіп ұзатып салды. Онан жолшыбай қонған, түстенген
үйлеріне бай ауылдардың малдары ығы-жығы боп қара құрттай қаптап,
жайлауға қарай ұбап-шұбап көшкенін аузынан суы құрып, жыр ғып айтып
отырды. Сөйтіп жүріп жылы көктемнің қалай келгенін білмей қалды. Бойға
жұққаны жоқ. Не жетекке алғаны жоқ, жаман тұғырын жалына қақпалап,
жағада жалғыз үй қалған қатын-балаға жетті. Əйелі жалғыз түйемен жүкті
жеңілдеп көшкенді қалап еді, оған Судыр Ахмет көнбеді:
─ Ay!.. Ау, қатын - ау! Күл шыққан адамдай жалғыз үй көшкен ырымға
жаман - ды. Жоқ, қатын, қара керек! Мына арадағы Пірмəн, Шірмəн аулына
барып келейін.
Пірмəн, Шірмəн аулы ертең таң біліне көшетін боп, үйлерін жығып, дүниемүлкін теңдеп отыр екен. Судыр Ахмет олармен бірге көшпек боп
уəделесіп қайтты. Жүрісі жаман торы ат жол бойы қайта-қайта құмалақ
тастап, сиырбүлкілге салып жұлынын үзе жаздады. Судыр Ахмет
ызаланып, торы атты түтіп жердей боп: «Осыдан Хан жайлауға көшіп алған
соң, сен арам қатқырдың көзіңді құртпасам ба», деп кəріне мініп келе
жатқан-ды. Кенет көз қиығы бір бұру қалып бара жатқан балықшылар
аулына түсті. Онан жар басында жарбиған жерқазбалардың мұржасынан
будақ-будақ шыққан түтінге көзі түсті. «Құдай біледі, осы үй, дəу де болса,
балық асып жатыр»,- деп шілқұйрық сақалының ұшын тістеп ойланып
қалды. Көші-қон жайы ойында тұрса да, былқып піскен жас балыққа
ақсары ауып кетті де, сол жолы Қарақатынның үйіне түсіп еді.
Ақкемпірмен араз. Доспен де онша емес. Сондықтан бұл үйге келсе, көбіне
Қарақатынмен шүйіркелесетін. Осы жолы да ол Қарақатынға қарап
сұңқылдап отырып, түннің бір уақыты болғанын байқамай қалған-ды.
Сыртқа шығып жұлдыздарға қарағасын ғана санын соқты:
─ Алда, Құдай - ай. Таң атып қапты - ау!
Судыр Ахмет қалбалақтап асыға басып атына барды. Шылбырдың ұшын
беліне қыстырып, ат арқасына қонғалы бір аяғын үзеңгіге енді сала берді
де, «ау!»- деп оқыс ойланып қалды. «Ау!.. Жеті қараңғы түнде қайда барам?
Онан да ертең елең-алаңда кетсем... О, тəйірі, атты кісі көзді ашыпжұмғанша жетіп бармай ма?!»- деп ойлап, үзеңгіден аяғын алды. Ертең
елең-алаңда жүретін болғасын шешінбей, Қарақатын салған төсекке
киімшең бойымен қисая кетті. Қақпа шекпенмен басын тұйықтап бүркеп
алып, үнсіз жатқан-ды. Бір кезде жылан шаққандай, шекпенін аяқ жаққа
қарай серпіп тастап, атып түрегелді.
─ Ойбай... ойбай, жарып кетті!.. Жарып кетті! Шырт ұйқыда жатқан үй
шошып оянды. Дос басын жастықтан үрейлене көтерді:
─ Аха, не болды?
─ Не дерің бар ма?! Қандала... Өзі де тайдай екен! Міне, алақанымда тулап
жатыр.
Ақкемпір іргеге қарай аударылып жатты: «Заңғардың тынышсызы - ай!
Пайғамбар жасында болып тұрғаны мынау, бала кезінде қандай болды
екен? Анасы сорлы ошаққа түсіріп, отқа күйдіріп алмай, қалай өсірді екен
десейші?!»
Осыдан кейін де Судыр Ахмет ұйқтай алмай, жыбыршып болды. «Ертең
көшкенде қиын. Көрші ауылдың қызын оятып, өрелі таңды көзінен атырған
жігіттей... ат үстінде басым бұлғаңдап кесір қылады - ау»,- деп ойлады.
Осы ойы өзіне де қызық көрініп, шекпен астында бүркеніп жатып шиқ-шиқ
күлді. Осыдан тан, алдында ғана көзі ілінді. Аңшылар сияқты балықшылар
да ерте тұратын. Достың үйі, тіпті, ерте тұрды: Судыр Ахмет те ұйқысы
қанбай, терісі тарылып, қытымырланып түрегелді. Оның үстіне түнде
байқамай аты құрғырға тұсауды кең салыпты. Торы ат ұзап кетіп, түске
тарта тапты. Ертеңгі салқынмен көшкен Пірмəн, Шірмəн ауылы бұл кезде,
сөз жоқ, Үйобаның, не Сырғақтының деңгейінде кетіп бара жатқан болу
керек...
Судыр Ахмет кімге ұрынарын білмей, бойын ашу кернеп келсе, əншейінде
ісі өнбей, шұлғауына сүрініп жүретін əйелі үй ішін көшуге əзірлеп, жалғыз
інгенді есік алдына шөгеріп қойған екен.
─ Өй, əтеңе нəлет! Ой, ернің аққа тимегір! Мал көрмеген көргенсіз!- деді
Судыр Ахмет; аузынан сөз шыққан сайын иегінің ұшындағы шілқұйрық
сақал шошаңдап, шоршып тұр.-Былқылдап боталайын деп тұрған інгенді
тал түске дейін матап тастағаны несі? Əй... əй, ол қай қылығың, ə?
─ Маған қайт дейсің?.. Көшеміз деп дүрліктірген...
─ Ана қарашы! Тілі сала құлаш!.. Көшеміз дегенде, саған... сен көргенсізге
буаз түйені тал түске дейін матап таста деп пе едім? Кəне, айтшы? Қашан
сүй деп едім?
Судыр Ахмет ішке кірді. Қатын-баланың қай жерінен мін табам деп, өңін
бермей келген-ді. Алдынан шыққан екі-үш баласына да жүзі жылымады.
Көзіне түсіріп киген киіз қалпақ астынан үй ішіне ызғарлана көз тастап,
табалдырықтан аттай берді де, есік алдында қалтиып тұра қалды. Көшуге
əзірленіп отырған үй іші астаң-кестең. Төсек-орындар артып жүре
беретіндей, тең-тең ғып буып-түйіп қойған екен. Судыр Ахмет жүктің
əрқайсысын бір теуіп, ыдыс-аяқтарды сындырып, үй - ішін опан - топан
қылды. Онан босағаға жабысып тұрған қатыны мен балаларын бөріктіре
сабап, тыныш отырған үйді көзді ашып - жұмғанша у - шу қылды да, жөн жосығын айтпастан атына мініп тартып кетті.
***
Əліби зəті жуас. Үй ішіне де қыры жоқ. Биыл қызы мен кемпірінің
дегенінен шыға алмай, осы ыссыда маса - сонаға таланып жағада отырып
қалғаны жанына батады. Сыртына шығарып айтпаса да ішінен ренжулі.
Көршілерге де қатынамады. Күнде қызыл іңірден жататын. Бүгін де таң
намаздан кейін көзін ілмей ояу жатса да ертеңгі асқа тұрмай, басын
көрпемен бүркеп алған-ды. Кемпірі сырттан сүріне-қабына кірді:
─ Əй, тұр!.. Тұр!..
Əліби қозғалмады. Кемпір жұлқылай бастады.
─ Тұр!.. Тұр деймін, ойбай!
─ Не? Не боп қалды?
Əліби күңкілдеп іргеге қарай аударыла берді де, осы арада кемпіріне көзі
түсіп шошып, басын көтеріп алды.
─ Жай ма?
─ Тұр, ойбай. Қыр жақтан дүбір шығады...
─ Дү - бір?
─ Иə, дүбір...
Əліби көйлекшең, дамбалшаң бойымен сыртқа ұмтылды. Есіктен шығар
жерде сүрініп кетті. Үй сыртына кісі - қара жиналып қалған екен. Бəрі де
түс жоқ, өң жоқ. Əліби жалтақтап əркімге бір қарады. Құлағы шулап, қол аяғы қалтырап барады.
─ Түрі жаман екен. Тегін болмас. Түрікпендер... апыр - ай, солар емес пе
екен?..
─ Жап... жап аузыңды!
─ Кемпір... əй, кемпір... Тентек қайда? Оны көзден тасалай тұр.
─ Иə, иə, сүйтейін... Бө - бек... Бөбекжан!
Дəл осы кезде ауыл сыртындағы жасыл белге жиырма-отыз атты шауып
шықты. Əліби тілін кəлимаға келтірді. Түрікпен шапқыншыларын талай
көрген. Олар басына қара елтіріден қайғадай құрайш киетін. Ал, мыналар...
Апыр-ау, бұлар кім болды екен? Бəрі де басын ақ шыт орамалмен шарт
байлап апты. Қолдарында сойыл. Шоқпар. Сыртта үрпиісіп ұрған кісілерді
көрсе де, əдеп сақтап ат басын тартпады. Бейбіт ауылдың итін шулатып,
төбеңді тесетіндей тасырлатып шауып келді. Сəлем-сауқат жоқ, үй алдында
үрпиісіп тұрған кісілерді баса жаздап, аттарын омыраулата тоқтады.
Жиырма-отыз жігітті бастап келген қаба сақал қара шоқпарын сығымдап
ұстап тебініп қалды да, бүйірін соғып ентігіп тұрған аттың тұмсығын
Əлібидің кеудесіне тірей бере тоқтады:
─ Бізді таныдың ба?
Əліби жігітке назарын көтеріп қарай алмай, көзін төмен салып тұрған.
Кеудесіне тіреген ат тұмсығы да ожар ауылдың жігіттері əкелген озбырлың
сияқты. Қара тер ғып шауып келген аттың қос танауынан шыққан ыстың
дем шал денесін түршіктіріп барады.
─ Ұмытайын деген екенсің. Танымадың - ау деймін?- деді қаба сақал.
─ Таныдым ғой... Танып тұрмын, қарағым. Құда, құдағи қалай? Дені-қарны
сау ма?
─ Дені-қарныңды қой. Əуелі мынаны айт: сенің қызың, біздің болашақ
келініміз қайдағы бір қара борбай балықшымен ашына дейді...
Əліби аузына сөз түспей, еріндері дірілдеп кетті.
─ Шырақтарым - ау, тым құрыса шашымның ағын аясаңдар нетті?! Бəрің
де ұл өсіріп, қыз асырап отырсыңдар ғой...
─ Біздің қызымыз жаман балықшымен жүрмейді.- Жігіттер қарқ-қарқ
күлді. Əп-сəтте Əлібидің жанына ауылдастар жиналып қалған еді; олар
момын шалға ара түспек болғанда, қаба сақал тірі жанға бет бақтырмай,
аузын ашқанды қақ басқа тартып қап тұр. Қаба сақал атын кимелетіп,
Əлібиге қайта шүйлікті:
─ Бізді құдаң жіберді. Жанжал керек болмаса дереу жайлауға көшсін деді.
Жаңа жұртта, жақсы тілеу үстінде екі жастың тойын жасап, некесін қиямыз
деді. Көнсең осы. Көнбесең, онда обалың өзіңе. Онда мыналар,- деп
анталап тұрған əпербақан жігіттерді көрсетті:-Қызды күшпен əкетеміз.
Əлібиге қараған бес-алты үй сол күні лаң тигендей əп-сəтте үйін жығып
қырға бет қойғанша Ожар Оспанның əпербақан жігіттері кетпей, анталап
тұрып алды. Олар Бөбектің де аяғын қия бастырмады. Керек десе, Əлиза
апасымен қоштасып қайтуға рұқсат етпеді.
Қас қылғанда сол күні балықшылар аулынан бір жан қатынамай қойған-ды.
Əлібиге қараған аз ғана ауыл араға екі қонып, үшінші күні Жаман
Боташтың етегіндегі кең алқапқа ілікті.
─ Құдама сəлем айтыңдар. Антты аттап, батаны бұзайын деп жүрген мен
жоқ. Рас, бетіне қарап отырған жалғыз бала болғасын ел қызынан
ерекшелеу өсірдік. Балаға деген ата-ана көңілі белгілі ғой. Өзімізге салса,
əлі бес жасар бала сияқты...- дей беріп еді.
Құда аулының бір жігіті күліп жіберді. Көкірегі көпті танығанмен кісіге
қыры жоқ, момын жан тағы да жер боп қалды. Көзінде мөлтілдеген жасты
анталап тұрған əпербақан жігіттерге көрсеткісі келмей, төмен қарап, жер
шұқылап отыр.
─ Біз жүреміз. Ал, құдаңа не дейсің?
─ Сəлем айт! Бір жетіден кейін тойын жасаймыз. Өзім той қамымен болам
ғой. Қыздың сырын кім білген?.. Күйеу баланы жіберсін. Ендігі жерге
жесірін өздері көзінен таса қылмасын.
Əліби бір жанның бетіне қарамай, көзін төмен салған күйі үстіндегі түйе
жүн шапанның етегі жер сызып, ауыл сыртына бет түзеп ақырын ұзай
берді.
Осы күннен бастап Əліби үйіне жуымай, жатарда да көршілеріне қонып
жүрді. Оған, айрықша, Бөбекті көру қиын.
Көңілшек шал қит етсе қызымен қосыла жылайтындай қорқады. Ол Ожар
Оспанның бұл қылығына қайран. Күні кешеге дейін үн-түнсіз жүріп кеп,
бұлайша аяқ астынан тулағанына түсінбеп еді, себебін кейін білді. Пəле
Алдаберген софыдан шығыпты. Анада шабындық жайымен теңіз жағасына
келгенде, ішінен Райға қаны қарайып кеткен екен. Сол жолы үйіне бара
сала алты-жеті ауылдасын шақырып апты. «Тəйірі, Ожар Оспанда көз бар
ма?! Ана жақта жаман балықшы жесіріне іргеден қол салып, хе - хе,
қызығын көріп жатқан көрінеді. Биыл Əлібидің жайлауға көшпей отырғаны
да содан екен»,- деп сол отырыста оқшау өсекті ел ішінің сыбыр жыбырын баққан су - маңайлардың құлағына құйып жіберген екен. Бұл
əңгіме қара түндікті Торжымбайға бір күнде тарапты. Бұндайда рас өтіріктің шындығына жететін Ожар Оспан ба, əлгі əңгімені ести
салысымен, ол өзіне қараған ауылдардың ұр да жық есерлерін жиып
алыпты да, дереу құдасына шаптырыпты. «Дəм - тұзым атсын»,- деді Əліби
Алдаберген софыға ренжіп.
Сол күні қосшы - қолаңын ертіп күйеу келді. Ата жолын қуып ұрын келген
сапары болса да, əдеп сақтап жатпады. Оқыс жігіт бұл ауылға өзімен бірге
ожар əке мінезін ала келген еді. Үлкен - кіші деп жатқан жоқ, кісі - қара
арасында келіспеген бірдеңелерді түйеден түскендей дүңк еткізіп айтып
салып, оған өзгеден бұрын өзі мəз болып қарқ-қарқ күлетін, қыли көз, құж
қара жігіт. Қайын жұртын өзінің алдында кінəлідей сезді ме, келген бетте
бұларды қырып жібере жаздады. Қаһарын ала бөле қалыңдығына төгіп, өзі
тоқтаған үйдің дəл жанына тіккен отауға қамап қойды. Қыздың аяғын қия
бастырмай, күндіз - түн көз алдында ұстады. Бөбек үйден шықса, ере
шығады. Ең арысы, жеңгелері тілдессе де, оқыс жігіт қасында қарақшыдай
барып тұрғаны. Той үстінде де екі көзін қалыңдығынан айырмай, əр
қимылын аңдумен болған-ды. Осыдан той өтіп, үйге кіргізіп алғасын көңілі
көншірін біледі; салт бойынша бүгін той тарасымен екі жас оңаша үйде
қалатын күн. Отау үйде екі жастың төсектері əлден салулы тұрғанын
қасындағы қосшы жігіттер бұған күні бұрын хабарлап кеткен-ді. Сонан
бері дегбірі қалмады. Той тарқай қоймай, ойын-сауық неғұрлым ұзаған
сайын, ол соғұрлым ыза болып, жастарды боқтады: «Енеңді с... Ой, өңшең
жөркелеш, желөкпе!...»
Жастардың жуық арада тарайтын ойы жоқ. Əнші қыз, домбырашы жігіттер
кезек-кезек өлең айтып, домбыра тартып, алты қанат үйде асыр салып
жатты. Ойын-сауықтың қызған тұсында төрде отырған Бөбек орнынан
тұрды. Оның тысқа шығатын ыңғайын байқағасын үш-төрт қыз шашбауы
шылдырап өре түрегеліп еді, Бөбек:
─ Отыра беріңдер. Жезделерің күзетші болуға жарап тұр,- деді. Айтса да,
күйеу жігіт есікке қыздан көрі бұрынырақ барып қалған еді. Тысқа оның
соңын ала шыққан Бөбек есіктен дəл шығар жерде күні бұрын босағаға
сүйеп қойған темір мосыны білдірмей қолтығына қыса кетті. Аспан ала
бұлт екен; төбеден ауып бара жатқан толық ай бұлт тасасын қорғалап, ұзақ
уақыт көрінбей қойды. Бірақ той боп жатқан ауылдың бар тынысы Жаман
Боташтың кең жазығынан аның сезіледі. Ошақ басында табақ көтерген
жігіттер, шаңқылдаған əйелдер қараңдайды. Бөбек соларды сезді ме, жоқ
па, белгісіз, артында аңдушы болғасын аяғын əдейі асықпай, сабырмен
басып ауыл сыртына қарай ұзай берді. Үйден шыққалы артына бұрылып
қарамаса да, ізін өкшелей басқан оқыс жігітті шөптің сытыры мен аяң
дыбысынан анық естіп келе жатқан-ды, кенет қалт тоқтады.
─ Əй, малғұн!.. Боқ жейтін ит емессің ғой. Қалатын кезің болды ғой.
Күйеу қанша жетесіз болса да, осы жолы өз ісінің шынында оғаш болғанын
сезді де, төбеге ұрғандай тұрып қалды. Күдік туғызғысы келмеген қыз
онша ұзаған жоқ; анадай жерге барды да, шапанын басына бүркеп, бір түп
шидің ығына бой тасалай отырды. Жігіт қыздан көз жазбады. Сүт
пісірімнен асты, бұл əлі тырп етпей, табанынан сарсылып тұр. «Əкеңнің
көрі... Немене арқан... жатырма?» Бір орында сарсылып тұра - тұра, əрі берідесін аяғы талды. Шыдамы да таусылып барады. Бірақ дыбыс беруге
дəті бармай, онсыз да ызадан жарыла жаздап тұрғанда ауыл жақтан бұны
іздеген кісілердің даусы шықты. Кідірмей бір топ жігіт жүгіріп келді.
─ Ау, не болды? Неғып тұрсың?
─ Жеңгеміз қайда?
─ Жеңгең бар болсын!
─ Е, неге түңілдің? Не болды?
─ Не болсын... Отыр той, əне!
Жігіттер ши түбінде қарайған бірдеңені көріп, бірін - бірі шымшылад
мырс-мырс күле бастады.
─ Атаңның басына күлесіңдер ме? Ой, өңшең дуылдақ! Өңкей жөркелеш!деп Ожырай оларға зекіріп тыйып тастады. - Қалай, ана жақтарыңда дырду
бітетін бе?
Шеткерек тұрған жігіт қасындағыға күңк етті: «Сорлы, қайтсін?!
Қалыңдығы қолына тимей, өліп-ақ тұр екен». Ет пен қымызға тойып есіріп
алған жігіттер бір есептен көңіл ашар ермек табылғанға мəз. Есерлеу бірі
бұта түбінде қарайғанға ай-шай жоқ жетіп баратындай ұмтылып жүре түсті
де, кілт тоқтады. «Жеңеше! Əй! Əй!» деп дауыстап еді, бірақ жауап
болмады. Ожырайдың қасына қосшы қып ертіп жүрген мына жігіттердің
бəрі де оған еліктеп шетінен боқтампаз, ожар, сотқар болатын. Күні ертең
өздеріне жеңге болғалы тұрған мына қыздың бұлар көк желкесіне тақап кеп
əрі-бері дыбыс берсе де, бірақ қызы құрғырдың үндемей қойғанына əуелі
таңданып бір- біріне қарады. Сосын ызаланып: «Ой, əкеңнің көрі...» деп
ожырайшылап боқтады да, ши түбінде отырған қызға сырт жағынан төніп
келді де «Əй, жеңеше! Жеңеше!..» деп тағы да дыбыс беріп еді, бірақ қыз
бұл жолы да қозғалмады. Сосын есерлеу біреу:
─ Жеңгеміз ғой, несіне ұяламыз?!- деп күлді де, басына бүркеншік
жамылған қызға жетіп барды. Сырт жағынан төніп, мойнын созып қарады.
─ Мəссаған - н!.. Ой, əкеңнің көрі... Əй, əй, бері келіңдер! Бері, бері
келіңдер!
Кейінде тұрған Ожырай қасындағы жігіттермен бірге жүгіріп келе
бергенде, əлгі əумесер жігіт мосыға жапқан қыз қамзолын сыпырып алып
лақтырып жіберді. Сүйтсе, манадан бері бұлардың сыртынан торуылдап
тұрғандары қыз емес, үш аяқты темір мосы боп шықты. Қыз мосыны
аласалау ғып құрып, үстіне мақпал қамзолын бүркепті де, өзі қараңғыны
жамылып тайып тұрыпты.
***
Бөбек қанша жүгіргенін білген жоқ-ты. Жолында ұшырасқан қарайғанның
бəрінен қорқып, бұға-бұға өзінде де зəре қалмады. Бағана күн батар
алдында ауыл сыртында жайылып жүрген бір топ аттарды байқағаны барды. Шамасы, құдалардікі болу керек, ерін алмай шылбырдың бір шетімен
тұсап жіберген үш аттың үстінен шықты. Екі күннен бері мүшеге шауып,
борбайын созып тастаған аттар терін əлі баспапты.
Бөбек қолына түскен атқа міне сала шапты. Сонан қан сорпасы шыққан ат
таң алдындағы қоңыр салқын қарсы алдынан қос қолтығы мен омырауына
соғып, кішкене көтеріле түсті де, сəлден соң аяғын ала алмай тапырақтай
бастады. Бұл кезде жазғы таң да жақын қалған-ды. Сəлден соң шығыс
жақтан күн шапағы кəдімгідей саз беріп, сары қабақтана бастап еді. Ат
басын бірден Бел - Аранға туралаған қыз балықшылар аулына қалай да
қуғыншылардан бұрын жеткісі келді де, қан сорпасы шыққан атты үсті үстіне тепкілеп бірде шоқытып, бірде сыдырып келеді. Шығыс жақ алаулап
қызара бастағанда, қыз тақырға тұрған қаңқа килікті. Айналып өтсе уақыт
өтетін болғасын толарсақтан келетін шалшық суды тақымы астында аяғын
тəлтіректеп басқан атпен шалпылдатып кешіп өтті. Əуелі ат шашасынан
келген қақ суы ілгері барған сайын қайсыбір жерлерде тереңдеп, аттың
бауырын шайып отырды. Енді тереңдейді - ау дегенде, қаң су қайтадан
тайыздап, тағы да ат шашасынан кеп, шалпылдатып кешіп келеді. Кейде ат
тұяғы су астындағы тасқа тиіп, шақылдап кетеді. Бөбек бір сəт ат үстінен
еңкейіп, шалпылдаған су мен шақылдаған тасқа құлақ тіге түсті де,
қуғыншы есіне түсіп асыға бастады.
Aт алқынып қалды. Бөбек атты «шу-шулеп!», артына қайта-қайта
жалтақтап қараумен келеді. Кейінгі жақтан əзір шаң көрінбеді. Түндегі ала
бұлттың қазір етегі ыдырап, аспан шайдай ашылды. Жаз шыққалы мал
жайылмаған жағалаудың реңі тіпті жақсы екен. Көз жеткен жердің түгі
түлеп, əсіресе, күн шапағы түскен шөп басындағы сіркедей шықтар жылтжылт етеді. Ілгері жүрген сайын жан-жағынан ақырған ащы жусан иісі
аңқып, басы айналды ма, тақымы босаңсып бара жатқан сияқтанды. Дəл
сол сəтте бұта түбінде қонақтаған бозторғай аттың аяғының астынан пыр
етіп, жоғарыға шырқай көтерілді. Бөбек бойын жиып алды. Тастөбеде
қыбыр етпей тұрып алған торғай емес, бұның өзі де бір орында тапжылмай
тұрып алғандай шошып кетті.
─ Шүу! Шүу, жануар!
Бел - Аранның кезіне ат ырсылдап əзер шықты. Ілгергі жақтан жарты
əлемді алып жатқан ұлы теңіз жарқырап қоя берді. Сол жақтан өгіз
шағалалар өкірді. Онан жар басында жарбиған жер қазбалардың жер
қазбасын көргенде, қыз күліп жіберді. Бел - Аранның кезінен аса бергенде
артына бұрылып еді, бұл жолы көз ұшынан шаң керінді.
─ Шүу! Шүу, жануар!.. Айналайын, көкетайым, жалынам! Əне, анау біздің
ауыл... басшы аяғыңды! Басшы!
Бөбек атты тепкілеп, басқа-көзге сабалай бастады. Бірақ ат əбден
болдырған еді, ырсылдап, аяғын əзер алып келе жатқан-ды. Балықшылар
аулының көк желкесіне келгенде тілерсегі дірілдеп, аяғын ілгері бір басты,
екінші басқанда гүрс етіп құлап түсті. Бөбек ұшып тұрды. Ат тізгінін
тастай сала басынан жұлып алған орамалды бұлғап, шырылдап,
жанұшырып жүгіріп ала жөнелді. Бұл кезде қуғыншылар Бел - Аранның
кезінен бермен асып, аттарын борбайлап келе жатты. Олар Бөбекті көрді.
Бөбекке көмекке жүгірген балықшыларды да көріп, аң көз жігіттер атқа
қамшы басып, бар даусымен «Қапта! Қапта!» - деп ұран тастап келеді.
─ Рай... Райжан... Құтқар!
Жанұшырған қыз жігіт құшағына құлай кетті. Балықшылар жан-жақтан
жүгіріп кеп жатыр. Кəпелімде қырық - елудей кісі қызды ортаға алып,
қиқулап келіп қалған көп аттылының жолында иық тірестіріп тұрып алды.
Аналар да сойыл-шоқпарын оңды-солды сілтеп ағызып келген беті бірден
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Қан мен тер - 10
  • Parts
  • Қан мен тер - 01
    Total number of words is 4527
    Total number of unique words is 2350
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    61.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 02
    Total number of words is 4421
    Total number of unique words is 2363
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 03
    Total number of words is 4448
    Total number of unique words is 2321
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 04
    Total number of words is 4430
    Total number of unique words is 2308
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 05
    Total number of words is 4454
    Total number of unique words is 2220
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 06
    Total number of words is 4479
    Total number of unique words is 2318
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    60.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 07
    Total number of words is 4451
    Total number of unique words is 2371
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.3 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 08
    Total number of words is 4437
    Total number of unique words is 2344
    34.5 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 09
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2343
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 10
    Total number of words is 4449
    Total number of unique words is 2341
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 11
    Total number of words is 4412
    Total number of unique words is 2315
    35.6 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 12
    Total number of words is 4405
    Total number of unique words is 2351
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 13
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2293
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 14
    Total number of words is 4324
    Total number of unique words is 2198
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 15
    Total number of words is 4389
    Total number of unique words is 2222
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 16
    Total number of words is 4408
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 17
    Total number of words is 4269
    Total number of unique words is 2351
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.5 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 18
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2340
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 19
    Total number of words is 4340
    Total number of unique words is 2298
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 20
    Total number of words is 4396
    Total number of unique words is 2310
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 21
    Total number of words is 4349
    Total number of unique words is 2261
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 22
    Total number of words is 4378
    Total number of unique words is 2252
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 23
    Total number of words is 4274
    Total number of unique words is 2203
    37.3 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 24
    Total number of words is 4271
    Total number of unique words is 2227
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 25
    Total number of words is 4382
    Total number of unique words is 2232
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    54.1 of words are in the 5000 most common words
    62.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 26
    Total number of words is 4298
    Total number of unique words is 2135
    38.8 of words are in the 2000 most common words
    54.8 of words are in the 5000 most common words
    63.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 27
    Total number of words is 4343
    Total number of unique words is 2275
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    61.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 28
    Total number of words is 4325
    Total number of unique words is 2295
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 29
    Total number of words is 4297
    Total number of unique words is 2144
    38.4 of words are in the 2000 most common words
    52.4 of words are in the 5000 most common words
    61.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 30
    Total number of words is 4316
    Total number of unique words is 2330
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    51.5 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 31
    Total number of words is 4351
    Total number of unique words is 2095
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 32
    Total number of words is 4265
    Total number of unique words is 2396
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 33
    Total number of words is 4341
    Total number of unique words is 2196
    36.8 of words are in the 2000 most common words
    53.2 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 34
    Total number of words is 4466
    Total number of unique words is 2269
    36.4 of words are in the 2000 most common words
    51.8 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 35
    Total number of words is 4440
    Total number of unique words is 2326
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 36
    Total number of words is 4337
    Total number of unique words is 2333
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 37
    Total number of words is 4346
    Total number of unique words is 2321
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 38
    Total number of words is 4312
    Total number of unique words is 2383
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.5 of words are in the 5000 most common words
    60.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 39
    Total number of words is 4278
    Total number of unique words is 2311
    35.9 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    59.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 40
    Total number of words is 4369
    Total number of unique words is 2213
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 41
    Total number of words is 4462
    Total number of unique words is 2237
    37.2 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 42
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2371
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.2 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 43
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2237
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.3 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 44
    Total number of words is 4370
    Total number of unique words is 2241
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    59.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 45
    Total number of words is 4302
    Total number of unique words is 2188
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 46
    Total number of words is 4393
    Total number of unique words is 2285
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 47
    Total number of words is 4406
    Total number of unique words is 2290
    34.3 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 48
    Total number of words is 4373
    Total number of unique words is 2175
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 49
    Total number of words is 4321
    Total number of unique words is 2337
    34.2 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Қан мен тер - 50
    Total number of words is 477
    Total number of unique words is 378
    42.0 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.