Қан мен тер - 08

озып кеткен қалашының ізіне түсіп, түйесін тайрақтатып желе жөнелді.
Тақымына басып алған қара шоқпары бар. Қалың тымақ, қалың күпі киген
нар тұлғалы ірі кісі жазылы түйе үстінде отырғанда сырт қараған кісіге
тіпті айбатты екен.
Кəленді көргесін Ақбаланың жүрегі аздап орнына түсті. Тек Кəлен бір қыр
асып, көрінбей кеткесін үрей қайта биледі. Бұрын бұндай емес-ті. Əкесіне
тартқан Ақбала бұрын қандай жағдайда да өзін де, өңін де билеп,
əншейіндегі сырбаз, жайдары қалпын сақтап отырар еді. Осы жолы бұған
бірдеңе көрінді. Кім білсін, алыс жолға бара жатқан қайнысын уайымдады
ма, əлде өз жайының қайтеріне көзі жетпей, алаңжарлы боп жүрген екіұдай
жағдайын уайымдады ма, айырылысар жерде жаулығының шетімен аузын
басып үнсіз жылады. Бөбек те жылады. Рай сыр бермеуге тырысып еді,
бірақ олар ғана емес, өзінің де көңілі босап бара жатқанын көрді де,
жеделдетіп желе жөнелді.
Бұл күндері Ақбала үйге сыймады. Оңаша қалса, өзінің жалғыздығын
сезеді. Аңғал-саңғал үйде көңіл бөлетін ештеңе жоқ. Құндақтаулы балаға
көз тоқтамады. Күні толмай туғасын ба, тым құрыса, жыламайды.
Мезгілімен оятып емізбесең, өздігінен оянбайды. Сондайда өліп қалғандай
көріп, жүгіріп барып құндағымен көтеріп алуын алса да, бірақ көзін ашпай
сұлқ жатқан шарананы қайтерін білмей ақырып отырып қалады.
Еламан ұсталғалы үйден шықпады. Ана жолғыдан кейін Судыр Ахмет те
аяғын баспай қойды. Райдың əжесінен басқа бір үйге бас сұқпай күндізтүні қаңыраған үйде қос тізесін құшақтап, көңілі құлазып отырады да
қояды. Дəл осылай жалғыздың қинап, жер бетіне сыймай қойғанда, тым
құрыса, жас баланың жылағанын аңсаушы еді.
Қайнысын шығарып салған күні бұған, əсіресе, қиын болды. Өз үйіне өзі
беттемеді. Ішке кірерін де, кірмесін де білмей, есік алдында іркіліп біраз
тұрды. Бір кезде өзін еңселегендей боп зорға дегенде табалдырықтан аттай
берді де, қалшиып тұра қалды. Мына адыра қалғыр үйге кіргесін де аяғын
ілгері баспай, есік алдында аңтарылып қалды да, сосын бұрын - соң от
басында істемеген əдетін істеп, жолда тұрған ыдыс-аяқтарды теуіп, үйдің
ішін əңкі-тəңкі қылды. Күйік көтерген əйел бұған да місе тұтпай, тұла
бойын долылық буып қалшылдап көгеріп алды. «О, Құдай, көрсетпеген нең
қалды? Бəсе... енді не қалды? Əлде...» Жанары жалындаған көз балық
соятын пышаққа түсті. Бұрын басына келмеген сұмдық ойға ниеті ауып,
түсі бұзылып тұр еді, дəл қасынан «пыс» еткен дыбыс шықты. Құдды
ұядағы балапан үніндей, құлағы шалған еміс-еміс дыбыстан селк етті.
Күнде осы мезгілде емізетін баласы екен. Иманы ұшқаны сонша, жүгіріп
барып пеш түбінде жатқан баланы құндағымен көтеріп алды. Иманын
ұшырған жаңағы сұмдық буынын əкетті ме, аяқ астынан əлі құрып баратты.
Баланы қолынан түсіріп алатындай қорқып, жалма-жан бауырына тартып,
қысып ала қойды да, аяғы басып тұрған жерге отыра кетті. Əлгі бірде өзі
тыңқитып ораған құндақ арасынан шала туған нəрестенің бір шөкім беті
əзер көрінді. Күнде-күнде осы мезгілде тарының түйіріндей жанары
жылтырап, оқта - текте бір пыс етіп ернін қайзап жататын бала бүгін
оянбады. Аузына апарған емшекке де селт етпей, ернін жымқырып алды.
Сосын Ақбала үш жағы тершіген төмпіш танауын шымшып еді, бала «пыс»
етті де, бетін өрмен бұрып əкетті.
─ Əй! Əй, азаматым!- деді де, Ақбала тоқтап қалды. Енді бірдеңе десе,
көзіне құйылғалы тұрған жасты күшпен тежеп, біраз отырып барып.- Əй,
қасымдағы қарам. Құлыным. Құлыным - ау, деді демі дірілдеп,- қашанғы
ұйқтай бересің? Ояншы! Көзіңді ашшы, құлыным!
Бала бұған да селт етпеді.
─ Құдай - ау, не жаздым? Не пиғылымнан таптым?- От жанбаған үй ызғып
тұр. Ана көкірегін жарып шыққан жаңағы ыстық сезім тұтана түсті де, оты
өшкен ошақтай сəтте суып, жалғыздың зарын тартқан əдеттегі шерлі,
налалы халін қайта тапты. Құндақтағы бала қолынан түсіп, тізесінде
жатыр. Күн батты ма, жоқ па, белгісіз. Ымырт үйірілген, құлазыған жайдақ
бөлменің бұрыш - бұрышы түксиіп, қаракөлеңке жан - жақтан тұтасып
келеді. Күндегі тірлік осы. Бұндайда қолы ештеңеге бармайды. Кейде қазан
көтермей, қызыл іңірден баласын қасына алып мұздай төсекке қисайып
жата кетеді.
Еламан айдалып кеткелі көз жасы құрғамады. Əсіресе, алғашқы күндері
қиын соқты. Құлазыған үйде жалғыз жатқанда елегізіп, таң атқанша көз
ілмей шыққан күндер болды. Сосын əке - шешені сағалап біржолата көшіп
алғысы кеп анасы арқылы сөз салып еді; бірақ айтқанынан қайтпайтын əке
«көзім. тіріде Еламанның шаңырағын құлатпаймын », -деп бет
бақтырмады.
Астықшылар кеткен күні теңіз беттен дауыл тұрды.. Соқыр шам жалп етті
де, сөніп қалды. Жапқышсыз қысқа мойыны пештің көмейі гүрілдеп,
топсасы босаған жаман есік сықырлап,і жел ызғыған тас қараңғы үйдің іші
əлдебір қараң-құраң көлеңкеге толып кетті. Құндақты бауырына қысып
алған Ақбала тас қараңғы үйдің бұрышына тығылып, дыбыс шығаруға
қорқып, дір-дір етіп отырғанда есік сықыр етті. Əлдекім ар жағынан сып
беріп ішке кірді. Ақбала шыңғырып жіберді.
─ Қорықпа. Бұл мен... Мен ғой.
Сүйдеді де, əлгі кісі аяғын ілгері басып, сырттан əзірлеп келген оттықты
шағып жарығын алдына туралады.
─ О, Тəң - ір... Тəңірім!..
Ышқынып шыққан бір үзік дауыс сонан ары өрістемей, кілт үзілді.
Сүйткенше үрей ұшырған қара түнекті кейін серпіп, түлкі тымақты, қара
мұртты жігіт оттық ұстаған қолын ілгері созып ұмтылып келді де, құндақ
қолынан түсе жаздап, ес - түссіз, дір-дір етіп тұрған əйелді бас салып
құшақтай алды. Екеуін жақындатпай арасында тіреп тұрған əлденені кейін
сезді. Жас мырза дереу құшағын жазып, кейін шегіне берді. Əйел
қолындағы құндақты алуын алса да, бірақ оны қайтерін білмей, ақырып
қалды. Басқа амал таппағасын қараңғы үйдің əрегірек бұрышына апарды да
жерге қоя салды. Əлі де есін жия алмай тұрған Ақбаланы құшақтап
бауырына тартты. Ақбала сұлқ. Үрей есін алып кеткен. Əй-шəйге қаратпай,
баурап əкетіп бара жатқан ыстық құшаққа құлай кетті. Қызусыз, жалынсыз
құр сүлде. Жаңа есі шығып қорыққанда иен дүниеде өзін іздеп тауып, пана
болған ыстық құшаққа кірді де, тып-тыныш бола қалды. Тəңірберген де
соны қалады. Сорлы əйелдің өзіне-өзі кеп, тынышталғанын күтті де,
шашынан иіскеп тұр еді. Ақбала кенет өкіріп жылап жіберді.
Тəңірберген үндемеді. Жұбатқан да жоқ. Құшағында өкірген əйелдің дірдір еткен денесін тас қып бауырына қысты да, басын шалқалатып сырт
жағындағы төсекке жыға берді. Төсекке жыққасын тіпті ай - шəйге
қаратпады, осындайдағы өктем қимылға басып өліп-тіріліп аймалап,
шашынан, маңдайынан сүйді. Келесіде көзінен, тағы да маңдайынан сүйіп,
алаулаған ыстық ерні аймалап жүріп Ақбаланың ернін тапты да, сүліктей
қадалып, жабыса қалды. Осыған дейін солығын баса алмай, солқылдап
жатқан құр сүлде ерніне ерін тигенде құдды, жас тəнге шоқ түскендей дір
етті де, дереу жасын тыйып ала қойды. Өзі де өрттей тұтанып, шап беріп
жас мырзаны мойнынан қысып алды. Осы сəттен бастап жалғыздығы
есінен тарс шығып кеткен еді. Адыра қалғыр дүниесі құрғырдан шеккен
зəбір - жапа да ұмытылып, тірлік шіркіннің тəттілігін тағы да сезген еді.
Жігіт денесіне өз денесімен жабысып, жалаңаш төсіне бетін басты да,
нəпсісі құрғырдың қашаннан құлқынын құртып жүрген зəруіне қайта
қауышып еді...
Жас мырза енді Ақбаладан шошынды. Балықшылар ерте тұрады. Көзге
түспей тұрғанда із - тұзын білдірмей кеткісі келсе де, оған бірақ
құтырынып алған əйел жібермеді. Мырзаны қайта - қайта аймалап,
жалындаған жас денесімен жабысып алды.
Сонан тек таң саз бергенде əрең босанды. Есіктен шыға бергенде
маңдайшаға маңдайын ұрып алды. Бірақ асыққанда оны да елең қылмай,
сыртқа атып шықты. Сол бойда дереу бұға қап, ауыл сыртындағы қоңыр
төбенің астына қалдырып кеткен атына келді де, аяғын үзеңгіге салып
тұрып ауыл жаққа көз тастады. Ол енді асықпады. Мұртын сипап,
миығынан масаттана бір мырс етті де, ілгері жүріп кетті.
***
Сол күні Ақбала сəске түсте оянды. Былайғы күнде ұйқыдан тұрғанда
денесін ауырлап, кейде басы ауырып, түкке зауқы шаппай сүлесоқтанатын.
Бүгін қалжыраған денені қозғауға ерініп біраз жатты. Тəтті кіреуке тұтқан
көзінің алды тұманданып, тастөбедегі шелін алған шыңылтыр қой қарнын
тұтқан терезеге тек немқұрайды салғырт көз салғаны болмаса, осы қазір
зейін қойып, дендеп қарап жатқан жоқ-ты. Есіне не түскенін қайдам, ол
кенет жастықтан басын шұғыл көтеріп алды. Əлденеге аяқ астынан
абыржып, айналасын асығыс сипалады. Бірақ қолына ештеңе ілікпеді.
Соған түсінбеген əйел есіне əлдебірдеңені түсіре алмай, қабақ шыта
қиналып отырғанда, кенет шұғыл жадырап басын көтеріп алды. Түнде
төсектен аулақтатып, тастай қараңғы үйдің бір шетіне құндағымен көтеріп
апарып тастаған балаға не бара алмай, не қарай алмай, беті өртеніп белі
бүгіліп отырып қалды. Соның үстіне əкесі келді.
Сүйеу қарт күйеу баласы ұсталғалы қызына жиі қатынап жүрген-ді. Бұрын
шай, құрт, ірімшік əкелетін. Бұл жолы үйіткен қой етін бұзбай тұтас əкелді.
Арқасындағы зілдей ауыр қапты қазандықтың жанына дүрс еткізіп тастай
салды да, төрге шықты. Тымағы мен етігін сосын шешті. Көзі қырағы шал
жаңа ішке кірер - кірместе қызының төсегінен аулақ шетте жетімсіреп
жатқан құндақты көзі шалған еді де, ақ кірпігін ашулана қағып, қалт етіп
тұра қалған-ды. Төрге шыққасын да қызының ажарына қадалып қарады.
Оның бүгін неге көзін көтермей, шай құйғанда да бетін ары бұрып сырттай
берген қазіргі түріне түсінбей, аппақ ақ кірпігін лып-лып қағып осқырынып
қалды. Бірақ үндеген жоқ. Шайды да аз ішті. Дастархан жиналысымен
түрегелді.
Ақбала қазанға ас салғысы кеп еді, Сүйеу қарт рай бермеді. Есіктен шығып
бара жатып үйдің түп жақтағы құндақ жатқан бұрышына бұрылып қарады.
Сосын:
─ Шешең қуатты. Сəлем айтып жатқан,- деді де, сонан артық тілге келмей
шығып кетті.
Қызына келген сайын бір соғып кететін бұл өңірдегі өзінің жақсы бастасы
Əлібиге барды. Сүйеу дегенде Əлібидің де шығарда жаны басқа. Əлібидің
кемпірі қыстан қалған сүрді қазанға толтыра асты да, сыртқа самауырды
ала жүгірді.
─ Шайға дейін бесін намазын оқып алайық.
─ Не дейді?.. Болып та қалғаны ма?
─ Мұнан өтсе қаза жіберіп аламыз.
─ Рас шығар. Бесін намазың бір пəле. Көктемдегі сауын малындай, тым
мазасыз,- деп Сүйеу түрегелді. Далаға шығып іш дəрет алып келді. Бесін
намаздан кейін, бастас екі шал сары бауырсақ, сары ірімшікті ат жал ғып
төккен үлкен дастарханды ортаға алып, шайға жаңа отыра берген - ді. Бір
жігіт сүріне - қабына кіріп, сыртта Алдаберген софының аттан түсіп
жатқанын хабарлады. Əншейінде ауыр қозғалатын Əліби түрегелді.
Асыққанда кебісін кие алмай, қалбалақтап сасып:
─ Кемпір, тұр. Оттың басын былай қағып - сілкіп... Бол, бол,- деді.
Сүйеу қарт бастасының мына қылығын жақтырмай, кіржің етті де,
тұсындағы терезеден сыртқа көз салып еді; үй алдына адам - қара жиналып
қапты. Қошеметшіл көптің ішінен Алдаберген софының ірі денесі көзге
басқалардан бұрын түсті. Пұшпақ ішіктің екі омырауын ашып тастапты.
Қамшы ұстаған қолымен бір бүйірін таянып, көп алдында тұмсығын көтере
сөйлеп тұр.
─ Паһ, паһ!.. Мына жаманның жер бетіне сыймай тұрғанын - ай! - деді
Сүйеу қарт.
Ішке бес - алты кісі кірді. Алдаберген софы төр алдында отырған Сүйеу
қартты көрсе де, оны көзіне ілген жоқ. Сүйеу де сұп - сұр, оған жонын
тосып теріс қарап бұрылып алды. Жібитін емес. Бұл екеуінің бұрыннан
келе жатқан ішараздығын білетін Əліби өз отының басында бір бүлік
шығып кете ме деп Сүйеу мен Алдабергеннің алдында қалбалақтап жатыр:
─ Жақсы болды. Асқа дегендей келдің.
─ Бұл менің мақтап жүретін үйім ғой,- деп софы сүр иісін сезіп, қазан
жаққа көңілдене көз тастады. Асқа отырардың алдында əуелі бесін
намазын оқып алғысы келген софы сырт киімін шешіп бойын жеңілдеп
жатып:
─ Қыстыгүні жоғалған екі қара атым табылды. Ұры алыстан емес, мына
өзіміздің қоңсылас көршіміз - Қабақ руынан таптым. Соның дауынан
қайтып келе жатқан бетім еді,- деді.
Осы екі аттық жаласын Құдайменде анада Кəленнен көріп, күшпен
мойнына қиып салған жағдайды білетін жұрт іштей абыржып қозғалақтап
қалды. Соны ішіне түйген Сүйеу қарт тақайымы қашан келеді деп бағып
отырған-ды. Əдетте оның жағына пышақ жанығандай құп-қу, боп-боз
бетінде атжалданып тұрған қыр мұрнының танауы қусырылып, ақ кірпікті
ашумен қағып-қағып қалды. Ашқарақ софы дастархан басына тезірек
отырғысы кеп, іш дəреттің ырымын ғана істеді. Асыққанда төс қалтасынан
тастамай алып жүретін мəсуегін де ұмытып, аузын құмандағы сумен шая
салып еді. Сүйеу соны сөзге ілгіш қып:
─ Əй!.. Əй, Алдаберген,- деп шаңқ етті,- əнебір жолы көргенімде аузыңды
қазықпен арлы - берлі сұңқылап, іш дəреттің де кəдесін қиындатып жіберіп
едің. Бұл жолы өйтпедің ғой. Əлде екі қара ат есіңді алды ма? А? А?
Алдаберген софы түк басқан бетін салмақпен бұрды:
─ Е, сорлым - ай! Сенің тілің зəр ғой. Бірақ, есіңде болсын, менің қоңым
қалың. Шыбын шаққан құрлы көрем бе екен?!
─ Ə!.. Ə, дегендей! Доңызға таяқ қана өтеді деген ғой...- Софы түтігіп кетті.
Жанжалдан қорыққан Əліби «сендерге не болды, қойсаңдаршы»,- деп
басалқы айтып көріп еді, софы өрекпи түсті:
─ Ей, ақшұнақ шал, абайла! Ақ патшаның кісені жетеді. Күйеу балаңның
қол - аяғына салған кісен, шындасам, саған да табылады.
─ Ə! Ə, зымиян! Түсіндім. Бір ерге бата тиіп, бір ерге қате тиіп жүргені рас.
Ал!.. Ал, бірақ дүние кезек. Абыралы əулеті, соңыра келдек басы өзіңе
тигенде... сенің əуселеңді сонда көрерміз.
Алдаберген асқа қарамады. Бесін намазын оқыды да, асығыс киініп, жүріп
кетті. Сүйеу үнсіз. Əліби тіл қатып көріп еді, оған да қыбыр етпеді. Ақ
кірпігін анда - санда бір қағып, тіп - тік боп тура алдына тесіле қарап
отырды да, кенет əлденеге осқырына мырс етті:
─ Тұтақ!.. Тұтақ, шіркін! Пұшпақ бөркін бір шекесіне осқырта киіп, өзі де
маған одырая қарайды. О, жаман!
Əліби бұл жанжалдың арты тегін кетпесін, түбі бір пəлеге ұрындырарын
білді де, дастархан жиналғасын да қыбыр етпей,ауыр ойға шөгіп отырып
қалды.
***
Үй ішіне қара көлеңке үйірілген кешкі зауал шақ; бірақ əлі бір үй шам
жаққан жоқ; қаладан қашық тұратын ауылға бəрі қат, бəрі зəру, кіріптарлың
басына күнде түсе берген қазақ əйелдері керосинге дейін үнемдеп, қас
қарайғанша шам жақпай, көбіне қазан астында жанған оттың сəулесін
жарық қып жүдеу өмірді онан сайын жұтата түседі. Кей үйдің шамы төсек
саларда ғана сығыраятын.
Осы бүгін Əліби үйінің шамы жанбады. Бағана ас ішер кезде Бөбек үйден
үн-түнсіз шығып кеткен-ді.
─ Кемпір, тентегің неге көңілсіз жүр?- деді Əліби.
─ Қайдан білейін?..
─ Сен бірдеңе деген жоқсың ба?
─ Мен не деуші едім?.. Құдайға жазықты болсақ та, оған жазығым жоқ.
─ Енді неге көңілсіз? Жүзі сынық қой.
─ Мен қайтейін? Қолдағы жалғыз бала болғасын қасы - қабағына
қарайсың. Қайдам, сорлы ата-ананың көңілі балада болғанда, баланың
көңілі басқа жақ...
─ Қой əрі! Не деп бықсытып барасың?
─ Құдай - ай, «Жаны күйген Тəңірісін қарғайды» деп, сен де маған дап дайын тұрасың. Бір ілгіш тауып, найзаңды бүйірімнен сұққылайсың да
жатасың,- деді де, кемпір табақта жеусіз қалған етті көтеріп ала жөнелді.
Бұрын мыңқ етпейтін. Енді бір ауыз сөзді көтере алмай, аяқ астынан
тулағанына Əліби аң - таң. Кемпіріне барлай қараған күйі от сəулесінің
жарығында ойланып қалды. Кемпір бұрын істемеген жат мінез көрсетіп,
өрешедегі ыдыс - аяқтардың ойранын шығарып даңғырата бастады.
─ Балаңды жақсы көретінің шын болса,- деді сол жақтан даусын көтере
сөйлеп,- көзіңнің тірісінде құтты жеріне қондыр.
─ Əй, қойсаң...
─ Мен не деп қоям?.. Көз бар ма өзіңде, əне, көрмейсің бе, қызың бой
жетіп...
Ішке Бөбек кірді де, кемпір аузындағы сөзін аяқтамай, үні өше қалды.
Бөбек кірген бетте назарын көтеріп əке - шеше ажарына қарады. Өмір бақи
бір- біріне жел боп тимеген момын жандар бүгін қалай да өзара тіл
табыспай, түс шайысып қалған сыңай байқалды. Бөбек оны сұрамады.
Бірақ қыздың іші бірдеңені сезді. Оны жаңа ішке кіргенде бұған бұрылып
қараған əке жанарындағы үнсіз сұрақтан аңғарды да, көзін көтермей
бөлмеге өтіп кеткен-ді.
Анасы пақыр екі құрсаң көтерді. Екеуі де қыз. Үлкені - Əлиза. Кішісі - бұл.
Қолдағы жалғыз алданыш болғасын, қайтсін, əзірге осыдан жұбаныш іздеп,
кемді күн дəтке қуат көрген ата - ана бұны өздеріне ертең арқа тірер азамат
көріп, еркек бала ғып өсіріп еді. Онан не тапты? Еркек бала киімі астында
қыз жүрегі гүлдеп өсіп келе жатқанын білді ме?!
─ Болды! Жетер енді!- деді Бөбек. Даусы қатты шығып кеткенін кейін сезді.
Бірақ ана жақтағы əке - шешеден қысылады. Естісе мейлі. Бүгін болмаса,
ертең естиді, түбі бəрібір жұртқа жария болатынын білгесін, бір есептен
кейінге созбай, қазір, тап осы қазір жұртқа бұның қыз екені жария болғаны
жақсы. Жігерге шындап мінген қыз кенет құтырынып кетті. Үстіндегі
бозбала киетін киімдерден де осы қазір біржолата құтылғысы келді де,
басындағы бөрікті, беліндегі кішкентай əдемі кездік байлаған күміс тоға
былғары белбеуді, сол кездегі қала үлгісімен жұтындырып тіккен тік жаға
зəгірен бешпетті -бірінен кейін бірін тез - тез шешті де, жытырып бұрышқа
лақтырды.
Сосын ертең үстіне не киетінін ойлап, сəл дағдарып қалды да, төсекке бетін
басып жата кетті. Жылағысы кеп еді, көзінен жас шықпады. Кеше астыққа
кеткен қалашыларды бұл ауылдың қыз - келіншектері біраз жерге ұзатып
салған-ды. Сонда қоштасарда Рай бұның құлағына сыбырлап «астықтан
келгесін үйленеміз. Саған осы жолы қалыңдыққа лайық қос етек ақ бəтес'
көйлек, өңіріне зер салған қынама бел қамзол əкелем»,- деп еді; «Тек аман есен, тез оралса екен»,- деді Бөбек. Рай кеткелі зəре жоқ; мына Ұлықұм
басынан Қоңырат, Шымбайға қалашылап кеткен астықшыларды сонау
Үстірттің қара жонындағы" жапан түзде жол тосқан ұрылар тонапты деген
суық хабар бұл жаққа да дүңкілдеп естіліп, зəресі ұшқан жұрттың жүрегі
қазір май ішкендей. Қорқыныш - қауіп күшейгелі бал ашушылар; құмалақ
тартып жолға қараушылар көбейді. Ес - түс қалмаған жұрт түнде түс көріп,
төсектен тұра сала шай - суын ішпестен Судыр Ахмет пен Қарақатынға
жүгіреді. Түсін жорытады. Бөбек те түс көріп, ұйқыдан шошып оянды. Қай
ел, қай жер, қай мекен екені белгісіз, күндіз, не түн екенін де білмейді.
Əйтеуір, аңылжыған дала. Тастақ даланы тасырлатып қиқулап қаптай
шапқан аттылылар. Бастарында көзіне түсіре басып киген бір-бір қойдың
терісінен тіккен қауқиған - қауқиған сеңсең бөрік. Жалақтаған қылыш.
Астықшылардың көшіне тиген жол тонаушылардың ішінен қауқиған қара
бөрікті, шүңірек көз, қан-сөлсіз бетте рахымның ізі байқалмайтын біреу
қолында жүзі жарқылдаған қайқы қылышты қайқайып көтеріп, енді Райды
шапқалы кезене бергенде Бөбек шыңғырып жіберді. Шошып оянғанда өз
даусын өзі есітті. Аттай тулаған жүрек дүрсілдеп, басын жауып бүркенін
алған көрпе астында сонан қашан таң атқанша төсектен тұрмай дір-дір етіп
жатқан-ды.
Сонан бері ұйқтауға қорқады. Бір жолы түн ортасы ауса да салулы төсекке
жатпай, мұржалы шамның білтесін жоғары көтеріп, сəулесін самаладай
ғып жағып отырған үстіне анасы келді. Бөбек анасын мойнынан құшақтай
алды. Сонан ол құшағын жазбай, анасына жабысып отырып: «Түсті қалай
жору керек? »- деп сұрап еді; қарт ана қызының өңіне сыр тартқандай,
көзін іркіп қарады. Қызының ар жағында ашып айта алмай түйткілденіп
тұрған əлдебір қорқынышты аңғарды.
─ Қайдам... Біз не білейік? Бұрынғылар «Түсіңде корықсаң, өңіңде
қуанарсың» деуші еді,-деп жұбатпақ болды. Сосын сəл үнсіз отырып,
қызына көзін қайта тіктеді:- Немене... сен астықшыларға түс көргеннен
саумысың?
Бөбек үндемеді. Ана мойнынан құшағын жазып түрегеліп кетті.
***
Биыл көктем кеш шықты; қар бір еріп, бір жауып, жазғытұрғы сілемік күн
ел еңсесін көтертпей қойды. Көк жүзіне қайта - қайта бұлт айналып,
сүйектен өткендей суың жел жұрттың зықын алып тұрған. Бұл өңірдің
ауқатты байлары ерте көктемнің осындай жайсыз мазасыздығына қарамай,
асығыс қимылдағандардың алды жайлауға əлдеқашан көшіп кеткен-ді.
Малдары күйлі. Киіз үйлері жылы. Ақтүтек үскірік соғып кетсе де ығы
мол. Ер-азаматтары да сайлы. Ал, бірлі-жарым мал ұстаған шаруалардың
жөні басқа. Олар өздерінен гөрі қыстан қоңсыз шыққан арық - тұрақ мал
жайын көбірек ойлап, көктемнің құбылмалы ауа райының ақысын аңдып,
əуелі қай ауыл бастап көшер екен деп біріне-бірі қарайлап отырғанда, ұсақ
мал төлдеп қалды. Жылы қорадан шыққысы келмей, сылтау іздеп,
бойкүйезденіп отырған алакөбең шаруаға о да етек басар. Енді осыдан
қашан жас төлдің қаратабанданып жер басып кеткенін күтеді. Қыстан
қалған аз ғана шөп күн сайын ақсирақтанып, сақ тартып барады. Жаңа
тебіндеген жас көк ауыз толтырмай, сауын мал ақ үрпіленіп божырап кетті.
Теңіз жағалауындағы ауылдарға етек басар болып отырған тағы бір жайқалашылар. Үшкөңді қоныстанған үш ауыл - Судыр Ахметтің, Пірмəн,
Шірмəн, Əліби ауылы қалашыларға қарайлап елі қорада отырған-ды.
Осы үш ауыл бүгін үлкен əбігерде. Таң алдында Қоңыраттан астықшылар
келді. Судыр Ахметтің құмалағына түскендей, айтары жоқ, ат- көліктері
аман. Бөктергілері мол, олжалы. Бəрі де түйелердің жүгін толтырып, ырғапжырғап келген. Астықшылардың қуанышты хабары жұрттың аузында.
Бірінің аузынан шыққан алыпқашты əңгімені қалғандары сол сəтте қағып
əкетіп, ел асырып, жер асырып əр саққа жүгіртіп, ақырында алыпқашты
аңызға айналдырып жатқан кез. Бұрын ел ішінде көзге шыққан сүйелдей ит
түрткі боп жүрген əлдекім кеше астыққа бір шығып келді де ауызға ілікті.
Бұл күндері бала екеш балалар да қарық. Қолына ұстатқан бір-бір
кірендерді қалай жеудің, кімге көрсетіп мақтанудың есебін таппай, үйірүйір, у-шу боп үй-үйдің арасында шапқылап жүр. Жүгері қуырмай, сөк
ақтамай жатқан үй кемде-кем.
Бүгін жар басындағы балықшылар ауылы тіпті қарық. Кəлен мен Рай кісі
басына алты -алты қаптан астың əкеп, кіре беріске үйіп тастай сапты.
Кəленнің үйі кісіге лық толы. Көбін Кəлен танымаса да, бірақ жүзі сынып,
иіні ебіл-себіл мына кісілердің түріне қарап, өздері қалашылап кеткеннен
кейін қыста малы жұтқа ұшырап, тігерге тұяқ қалмағасын теңізді сағалап,
қырдан көшіп келген келімсектер екенін іші сезіп отыр. Басқалардай емес,
бұлар еңбекақы сұрамайды. Ау - құрал бергенге ырза. Сондай босқындар
биыл айрықша Ақсақ Жагордың промсолына көп құлапты деп есіткен-ді.
─ «Таланты ерге нұр жауар» деген. Енді, міне, бір жылдың азығыңды
əкелдің,- деді Дос.
─ Айналаң аузын ашып отырғанда, кісі қарны тойып ас іше алады дейсің
бе?..- деді Кəлен.
─ Е, несі бар. Əркім тапқанын ішеді. Халықтың бас-аяғын түгендеу қай
пенденің қолынан келген?!
─ Дос аға... жапан түзде жалғыз үй отырғам жоқ, халықтың арасындамын.
Өле жегенше, бөле жеймін. Əй, қатын, бар, халықты жи,- деді Кəлен.
Жамал қолындағы барын көршілерімен бөлісіп отыратын қолы ашық əйел
еді; ол күйеуінің.ниетіне түсінді. Ішінен оны құптап, ширақ басып сыртқа
көңілденіп шықты. Дос өлі де болса, Кəленнің сөзіне сенер - сенбесін
білмей, екі ойлы, енжар отырған-ды. Жоқ, шынға айналған сыңайын
байқағасын:
─ Əй, Кəлен,- деді бір кезде,- осы сен ойланбай айтып отырсың - ау. Алты
қап астығың бір үйге алты ай азық болса да, көпке шашқанда қай тобырдың
аузынан табасың?! Көпті жарылқай алмайсың.
Кəлен Досқа түсі бұзыла қарады:
─ Ол ақылың өзіңе. Бір қатын, бір баламды беліме байлап жүріп жұмыс
істесем де, тамақ тауып берем.
Дос лəм-мим деп тіл қатпастан тұрды да, шығып кетті. Оның ренжігеніне
Кəлен қынжылмады. Хабар құлағына тиген ауыл адамдары қапелімде
жиналған-ды. Кəлен шайдың аяғына қарамай, орнынан тез тұрып сыртқа
шықты. Екі-үш жігітті қасына шақырып ап:
─ Мына астықты бөліп беріңдер,- деп əмір етті де, баласын қолынан
жетелеп, жүріп кетті. Беті - ауыл сыртындағы қара мола. Қыстыгүні қайтыс
болған баласы осы қорымға жерленген-ді.
Бүгін Райдың үйі де толған кісі. Рай қарт əжесіне Қоңырат базарынан
əкелген базарлығын беріп жатыр. Бірақ қарт əженің базарлықпен ісі болған
жоқ. Сүйікті немересін ендігі жерде көзінен екі елі таса қылмасын айтып,
қос қолын тас қып ұстап жабысып алды.
Рай əлденеге қосүрей. Астықтан келгелі көңілі орнықпай, үйде аузымұрнынан
шығалық толы кісілердің ішінен Ақбаланы көре алмай, тақат - сабырын
тауысып, тынышсызданып отырды да, ақыры шыдамады.
─ Еламан ағамнан не хабар бар?
─ Ешқандай хабар жоқ. Жер түбіне айдап əкетті емес пе?..
─ Ие, сабаз ер, ақыры ат жетпес, атан жетпес жерге көз асып кетті ғой. Жоқ
болды ғой!
─ Баласы аман ба?
Есік жақтан Қарақатын күңк ете қалды.
─ Сол көрдемше өлетін бе еді?..
─ Ақбаланың күйі - жайы қалай?
Балықшылар үндемеді, бұл жолы тағы да Қарақатын күңк етті:
─ Оның несін сұрай береді?! Алты қап астық əкелген сенен күйлі.
Рай осы үйдегі кісілердің жаңағы жерде Қарақатынды беттен қағып, тыйып
тастамағанына таң қалып отыр. Соған қарап, Райдың өз көңілінде де күдік
оянып, ойы жаманшылыққа ауып бара жатты. Осыдан кейін ол
көңілсізденіп, үй ішіндегі əңгімені тыңдамай, кəрі əженің қасында
қоңырайып отыр еді.
─ Əй, өңшең шуылдақ! Үйлеріңе барыңдар! Баламмен оңаша
қалдырыңдар, түге!- деді кəрі əже. Осы ауылдың үлкені болған соң Райдың
əжесі балықшыларға өзімсініп, əмір ете сөйлейтін. Жəне айтқанын
істететін-ді. Балықшылар үн-түнсіз бір- бірлеп тарай бастады. Үй
оңашарғасын да кəрі əже бұйығы қалпынан сергімеді. Қос тізесін
құшақтап, бір уыс болып отырған қалпынан қозғалмай, тек немересіне
жекіп:
─ Еңкей! Құлағыңды əкел!- деді. Бөбек жөнінде бірдеңе айтарда, əжесі
əрқашан дəл осылай түсін суытып, зілдене тіл қататын əдеті еді. Рай əжесін
құшақтай алды.
─ Сен неме, не біліп қуандың?
Рай тіл - жағы байланғандай, түк айта алмай, бар болғаны, кəрі əжесін
құшырлана қысып, жабыса түсті.
─ Ой, жəдігөй, ой, шірік неме! Əжеңе əншейінде жабыссақ қайда қалдың?!деп күліп,-сенің əлгі жүгірмегің кеше де келіп кетті. Маған келеді дейсің
бе, сен ғой оның ынтығатыны. Бəлденіп, зарықтыра бермей, барып қайт!деді.
Əлібидің қыстауы жақын, үрген иттің даусы естіліп туратын жер. Сыртқа
атып шыққан Рай зырлап құстай ұшып келе жатып, қыстаудың сырт
жағына тіккен алты қанат боз үйдің алдында тұрған бір топ кісіні көрді.
Ортада Алдаберген софы. Үлкен - кіші соның аузына қарап қапты. Соған
жыны келген Рай қасақана, алдымен софының қолын алмай, шетінен
амандасты. Қиқар жігітке қарт софы да қырыстанып, сырт айнала берді. Ақ
боз үйдің бет алдындағы сай бойынан бір тал үкі бұлғақ етті. Соны көзі
шалып қалған Рай кілт тоқтай қап бұрылып қарап еді. Қараторы қыз
бауырына қысқан кішкентай қошақанға сай бойының жаңа - жаңа
тебіндеген жас көгін жұлып беріп отыр екен. Райды о да көрді. Орнынан
лып етіп ұшып тұрды. Қос етек көйлектің етегі дүркіреп жүгіріп келіп,
жігітті құшақтай алатындай еді, бірақ қыз ұяты сонан артыққа жібермеді
ме, құшағындағы қозыны бауырына қысып, құшырлана сүйіп - сүйіп алды.
Сыртта тұрған кісілер қауқылдап, даурыға сөйлеп үйге беттеді. Ішке кірер
жерде Рай кісілерге жол берген боп кейіндеп қала берді. Соңғы кісіні ілгері
жіберіп, енді өзі кірер жерде сөл іркіліп, есікті жамылып тұрып Бөбекке бас
изеді де, ішке кіріп кетті.
***
Алдаберген софы қолтығында құс жастық. Қақ төрде дөңбектей боп көлбеп
жатыр. Шаңырақтан түскен көктем шуағына маужырап жатады да, араарасында қалғып кетеді. Қалашы əңгімесіне құлықсыз. «Енеңді... с... жаман
балықшылар, бес-алты қап астың əкелдім деп, көйлегіне сыймауын
қарашы. Қоңырат шаһарын шауып келгендей, түге»,-деп ішінен боқтап
қояды.
Өз аулының астығы əкелулі. Малы бағулы. Осы үйдің қайнап жатқан шайы
мен асылып жатқан асын күткеннен басқа алып-жұлып бара жатқан шаруа
жоқ. Мал, дүние тізгіні тетелес інісі - Құдайменде мен Тəңірбергенде. Олар
тұрғанда ата малының мұрты шағылмасы кəміл. Тек діндар шал екі інісінің
Алла тағаланың ырзық - несібесіне шүкірлік етпей, барған сайын ындыны
ашылып бара жатқан нысапсыздығынан қорқады. Осы жолы да олар
софының қарсы болғанына қарамай, кеше осы өңірдің елі жайлауға
көшерде алдағы жылдың қамын ақылдасты. Жыл сайын малына мал
қосылып мыңғырып байып бара жатқан бай ауылды көбіне-көп шабындың
жайы қинайтын. Құдаймендеден де гөрі Тəңірберген осы биыл теңіз
жағасының шұрайлы шабындығын өздеріне қаратып алғысы кеп жүр.
Əсіресе көзін тіккен жер - Қандыөзек. Қоңсы отырған Əліби мен Пірмəн,
Шірмəннің, Судыр Ахметтің ауылы осы Қандыөзектің екі бетіндегі
құрақты талай жылдан бері бөліп шауып келе жатқан. Үш - төрт ауылдың
малына аузы-мұрнынан шығатын. Теңіздің бұл бетінде көк құрақтың
қаулап шығатын бітік жері де осы еді; тек бір қиыны -суы терең. Қайықпен
ормаса, жаяу кісіні барғызбайды.
Тəңірбергеннің ақылын тыңдаған Құдайменде биыл Қандыөзектің құрағын
бір өзі дербес шаппақ. Сол ниетпен жағадан көше қоймаған ауылдарға
софы ағасын жіберіп, Əліби мен Пірмəн, Шірмəнға сəлем жолдады: «Биыл
өзектің екі бетінің құрағын мен алайын. Сендер жағалаудағы менің
шабындығыма ие болыңдар. Қолында қайығы жоқ кісіге Құдай қосқан жер.
Суы тайыз, сарықтық. Шөпті шапқан жеріңе суындап үйіп, шөмелелеп
жинап кете бересің»,- деп Құдайменде бұларға қолқа салды. Ондағы ойы Қандыөзекке табаны бір іліксе, ол жерге бұдан былай да өзі қожа болмақ.
Кісі жүзін жыртпайтын Əліби мен момын шаруа Пірмəн, Шірмəнда
соңырағы күні шаршы топқа түсетін шама жоқ. Егер өтінішін орындамаған
күнде де Құдайменде мен Тəңірбергеннің есебі түгел. Ағайынның күні
бұрын алдынан өткенін сылтау қып, соңыра пішеншілерін бұлардан
бұрынырақ жіберіп, өзектің екі бетіндегі құрақты құлатып тастамақ.
Оларда дауласатын дəрмен жоқ.
Алдаберген софы інілерінің бұл ойын кейі ұқты. Болыс інісінен көрі бұның
бəрі Тəңірбергеннің ісі екенін іші сезіп: «Əй, сұм! Сұм - ау!»- деп, басын
шайқады. Сонан соң ол түстеніп отырған үйдің қазанын ойлап, сыртта
ошақ басында күбірлеген əйелдердің сөзіне құлақ тікті. Ac қамымен ішке
кіріп-шығып жүрген əйелдерге тұмсығын бұрып, қазандағы астың иісін
аңғармақ болады. Бауырсақ иісін анық сезді. Сүр иісі де сезіле ме, қалай?
Ішке Бөбек кірді. Төр алдында мүлгіп жатқан қарт софы басын көтеріп
алды. Алдына жайған дастарханды, атжал қып төккен сары бауырсақты
көргенде, қарт софы көңілденіп:
─ Иə, балам, лəппай,- деп Райға бұрылды.- Сонымен... Сүйтіп сендер
Қоңыраттан бері қарай шұбалып шықтыңдар ғой... Кəне, сонан кейінгі
жөндеріңді ұқтыршы!
Рай ыссы шайды бір- екі ұрттады. Үй толы кісілердің назары ауғанын
байқағасын ба, əлде шай құйып отырған Бөбектің жұртпен бірге бұған
қарап иегін тізесіне сүйеп, қыбыр етпей қалғанынан қысылды ма, əйтеуір
сөзінен жаңылып қала берді. «Иə, Қоңыраттан шықтық. Қоңыраттан
шыққалы жатқанда... Ие, сонымен біз Қоңыраттан шыққанда...»
─ Ау, балам - ау, Қоңыраттан шыға алмай - ақ қойдың ғой...
─ Жо - қ, неге, шықтық қой.- Жұрт ду күлді.
─ Қоңыраттан біз алдымызды түн қыла шықтық. Кіре басы Кəлен ағам.
Онан бергі жағында да Кəлен ағам үш ауылдың қалашысын өзі бастап
отырды.
─ Ұры - қары кездеспеді ме?
─ Жоқ. Кəлен ағам ылғи түнде, қараңғы жамылып жүрді. Күндіз көзге
түспейтін тасаға бекініп...